Алматы №1 (135) 2012
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| 38 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №1(135).2012
ғалым « ...бірақ тіліміздегі барлық сөздердің тіркесі осы екі т‰рдің айналасында топталады деп тұжырымдауға болмайтын сияқты. Тіл- тілде барлық сөзде ‰немі есімді, етістікті сөз тіркестері ретінде келе бермей, өзіндік ерек- шеліктерімен топталатыны бар. Мәселен, тұ- рақты тіркес тобы мен т‰йдекті тіркестер тобын алайық. Олар сол тобымен немесе етіс- тікті не есімді тіркестерге қатысты болмай-ақ сөз тіркестерінің бір сыңары ретінде жұмса- латындығы айқын» [3.152] деп есептейді. Сол сияқты сөз тіркестері мен сөйлем м‰- шелерінің арасындағы қарым-қатынастардың болатындығын былай т‰сіндіреді: Еркін сөз тіркестерінен к‰рделі сөйлем м‰шесіне ауысу процесі барлық тілде ‰немі ж‰ріп отыратын құбылыс. Б‰гін, кемпірқосақ, баспасөз, келісап, жезқазған сияқты біріккен сөздер уақытысында кемінде екі сөзден құралып, өзара еркін сөз тіркесі болғаны белгілі. Сонда олар бұл к‰н, кемпір қосақ, баспа сөз, келі сап, жезді қазған сияқты әрі есімді, әрі етістікті сөз тіркестерінің бағы- ныңқы сыңарының әлсіреуіне байланысты енді к‰рделі лексикалық топ құрайды да, сөз тіркесі жағынан бір-ақ сөйлем м‰шесі дәре- жесіне жетіп отыр. Мұның өзі әдеттегі сөз тіркестері енді өзара бірігу арқылы сөз тіркесі қасиетінен айрылып сөз тіркесінің бір сыңары бола отырып, бір сөйлем м‰шесі дәрежесіне ауысуы. Кейде сөз тіркестерінің басыңқы сыңарына т‰рлі жұрнақтардың жалғануынан олардағы грамматикалық қатынасы жойылып, сөз тіркесінің к‰рделі сыңарын құрайды. Мы- салы, 15-20 қойлы ауыл деген де қой басыңқы сөзіне лы қатыстық сын есімінің жұрнағының жалғануы енді ол сөздегі басыңқы сөз бағы- ныңқы қызметке, яғни, сол тобымен анық- тауыштық қатынаста жұмсалатын дәрежеге ауысып отыр. Мұның өзі жалпы сөз тіркесте- рінің сөйлем м‰шесіне ауысу процесіндегі өзіндік бір құбылысы. Бұдан сөз тіркестеріне қарағанда сөйлем м‰шелерінің аясының кең- дігін, екіншіден, мағыналық жағынан да мол ауқымды екенін көруге болады т.б. Қорыта айтқанда, профессор Т.Сайрамбаев синтаксис саласының өзекті мәселелерінің бірі саналатын сөз тіркестерін қазақ тіліндегі кез келген құбылысқа байланыстырып зерт- теп, қатысты, қатыссыз дәрежелерін, ұқсас тұлғалардың айырмашылықтары мен ұқсас- тық белгілерін айқындап, бұрынғы ғалымдар қалыптастырған қағидалармен ғана шектел- мей, елеусіз қалған көптеген құбылыстардың бетін ашты. Яғни, жай және к‰рделі болып құ- рылысына қарай бөлінетін сөз тіркестерінің т‰рлеріне байланысты ауқымды екі бірдей жи- нақталған, атап айтқанда «Қазіргі қазақ тілін- дегі к‰рделі сөз тіркестері», «Сөз тіркесі және жай сөйлем синтаксисі» монографиялары тіл білімінің синтаксис саласындағы к‰рделі мә- селелердің бірталайының шешімін тауып бере алды. ______________ 1. Петерсон М. Очерки синтаксиса руского языка, М., 1923 2. Виноградов В.В. Вопросы изучения словосоче- таний. «Вопросы языкознания», 1954, № 3 3. Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі к‰рделі сөз тіркестері. А., 1981 4. Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қыс- қаша курсы А.,1950 5. Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. А. 1966 6. Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. М., 1948. Убрятова Е.И. Исследования по синтаксису якут- ского языка. М. –Л., 1950. 7. Баскаков Н.А.и Инкижековой-Грекул Г.И.Хакасско- русский словарь. М.,1953. 8. Сайрамбаев Т. Сөз тіркесі және жай сөйлем син- таксисі. 9. Сайрамбаев Т. Структурно-семантические типы сложных словосочетаний в современном казахском языке. А., Қазақ университеті, 2002 жүктеу/скачать 4,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|