Алматы №1 (135) 2012
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| 40 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №1(135).2012
маңызды, өйткені «әрбір сөздің, терминдік тіркестердің, калькалық аударманың сөйлемде қолдануда ғана мағынасы нақтыланады» [2; 47]. Cондықтан ғалым терминдердің сөйлемде қолданылуын, біріншіден, терминдердің ішкі құрылымдық ерекшеліктер тұрғысынан, екін- шіден, терминдердің сөйлем ішіндегі ерекше- ліктері тұрғысынан қарастырады. Сөйлемдегі сөздердің өзара белгілі бір жүйеде байланыса- тынын негізге ала отырып, терминдік тіркес- тердің де белгілі бір байланысу тәсілі негі- зінде жасалатындығын қазақ тілі материал- дары негізінде оның екі түрін анықтады. Оларды қиыса байланысқан терминдер және қабыса байланысқан терминдер деп атады. Шынтуайтына келгенде, осы терминдерді ғы- лыми айналымға енгізу арқылы профессор Т. Сайрамбаевтың өзі де қазақ тілі біліміндегі лингвистикалық терминдердің авторына ай- налды. Әрине, ғалымның авторлық терминде- рінің, атап айтқанда сөз тіркестеріне қатысты терминдерінің саны әлде қайда көп бола- тындығына күмән жоқ. Себебі профессор Т. Сайрамбаев өзінің саналы ғұмырын қазіргі қазақ тіліндегі сөз тіркесінің синтаксисін, сөз тіркесінің құрамын, сөз тіркестерінің құрылы- сын, сөз тіркестерінің байланысу түрлерін, сөз таптарының сөз тіркестеріне қатысын, тілдік эмоцияның сөз тіркестері мен сөйлем мүше- леріне қатысын жан-жақты ғылыми түрде зерттеуге арнады. Сондықтан ғалымның 1991 жылы шыққан «Сөз тіркесі мен жай сөйлем- нің синтаксисі» атты еңбегінің «Қазіргі қазақ тілі сөз тіркестерінің негізгі мәселелері» та- рауында синтаксистік терминдер мәселесінің жеке тараушамен берілуі – заңдылық. Бұл ретте профессор Т. Сайрамбаев синтаксис са- ласында қолданылатын кейбір ұғым атаулары- ның тарихына, олардың оқу құралдары мен оқулықтарда, лингвистикалық сөздіктерде бе- рілу жүйесіне, жекелеген лингвист ғалымдар- дың терминқолданысындағы ерекшеліктеріне тоқтақталып, талдау жасайды. Қазақ ғалым- дары С. Кеңесбаев пен Т. Жанұзақовтың лин- гвистикалық орысша-қазақша сөздігіне енген терминдердің ішінен синтаксис саласына қа- тысты терминдерге статистикалық талдау жүргізіп, олардың 26 алтысын сөз тіркесіне қатысты терминдер, 82-сін жай сөйлемге қатысты терминдер, 22-сін құрмалас сөйлемге қатысты терминдер, 13-ін тыныс белгісіне қатысты терминдер, 10-ын жалпы синтаксиске қатысты терминдер деп 5 топқа жіктеген. Синтаксистік терминдерді құрамына қарай дара синтаксистік терминдер және күрделі синтаксистік терминдер деп 2 топқа бөледі. Профессор Т. Сайрамбаевтың анықтауы бойынша жоғарыда аталған лингвистикалық сөздікте сөз тіркестеріне қатысты 26 алты термин ғана болса, ғалымның кейінгі зерттеуі бойынша олардың қатары әлдеқайда өскен. Бұл туралы профессор Т. Сайрамбаев: «Жал- пы барлық синтаксистік терминдерді беру бір жұмыста мүмкін емес. Сондықтан да сөз тір- кесіне қатысты терминдерді ғана жеке беріп отырмыз» [3;195], - деп ұзын саны 110 тер- минді тізіп көрсеткен. Берілген лингвистика- лық терминдердің қатарында аналитикалық тәсіл, синтетикалық тәсіл, аналитикалық- синтетикалық тәсіл, интонация арқылы бай- ланысу, модаль сөзді меңгеру, метафоралық сөз тіркестері, сөзтіркесінің синтаксистік қаты- настары, субстантивті сөз тіркесі, фразалық тіркес сияқты бір сыңары орыс тілі арқылы енген терминнің қатысуымен жасалған күр- делі термин болса, қалғаны, негізінен қазақ ті- лінің байырғы төл сөздерінен немесе қазақ тілі- нің ерекшеліктеріне бейімделіп тілімізге сіңіс- ті болып кеткен араб сөздерінен құралған күр- делі терминдер болып келеді. Ал, бұл тізімде профессор Т. Сайрамбаевқа тиесілі авторлық терминдердің болатындығына еш шүбә келтір- мейміз. Тек осы бағытта арнайы зерттеу жұ- мысын жүргізу алдағы уақыттың еншісінде. Профессор Т. Сайрамбаев терминология- лық сөздіктерге, оның ішінде лингвистикалық сөздіктерге мән беру қажеттігіне үнемі көп- шілік назарын аударады. Себебі, ғалымның пікірінше, қазіргі кезде қолданыста жүрген лин- гвистикалық сөздіктер « ... тілдің дамуындағы терминдерді қамтуда өресі жетер емес. Өйт- кені ... сөздіктер, біріншіден, алғашқы ерте- дегі ғалымдар еңбегі, солар әзірше бұрынғы- ша қайта-қайта басылып, бізге жетекші дәре- жеде болғанмен, күнделікті тілдік дамуды қамти алмаса керек. Сонда тілдік даму мен оның терминін жинастырып, оны жариялауда үлкен алшақтық бар. Мұның өзі тілдік тер- миннің зерттелуінің әлі де жетіспей жатқанын көрсетсе керек» [3; 71-72]. Жалпы терминдердің, оның ішінде тіл бі- лімі саласында қолданылатын ұғым атаула- рының жылдан-жылға өсіп келе жатқандығын меңзеп профессор Т. Сайрамбаев: «бұрын тіл- дік терминдер бір ғана диссертациялық жұ- мыс ретінде берілсе, қазіргі кезде соның әрбір |