Алматы №1 (135) 2012
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(135).2012 137
- Тілдің дөңес тұсы ауыз қуысында жоғары жатады, сөйтіп тілдің ауыз қуысында жоғары жатуынан; - Жуысым біте салысымен ерін қысаң ашы- лып, дөңгеленіп тұрады (ерінмен айтылады), сөйтіп еріннің дөңгеленіп тұруынан [ш] дауыс- сыз дыбысы жасалады. Ендеше [ш] дауыссыз дыбысы ауыз қуы- сындығы жасалу орнына қарай тіл ұшы, сөй- леу м‰шелерінің өзара қалпына қарай жуы- сыңқы, дауыс қатысына қарай қатаң, тілдің көлденең қалпына қарай кейінді, тілдің тік қалпына қарай жоғарылы, ерін қатысына қа- рай қысаң еріндік болып жасалады. [ш] дауыссыз дыбысының артикуляциялық белгілерінің ж‰йесі: жасалу орнына қарай – тіл ұшы, жасалу тәсіліне қарай – жуысыңқы, дауыс қатысына қарай – қатаң, тілдің көлденең қал- пына қарай – кейінді, тілдің тік қалпына қарай жоғарылы, ерін қатысына қарай қысаң еріндік. 18 - сурет ±ш сµзініњ буын ќ±рылымы [ ] [ш] дауыссыз дыбысының артикуляция- лық белгілерінің құрамы: тіл ұшы, жуысыңқы, қатаң, кейінді, жоғарылы, қысаң еріндік. Буын құрамындағы [ш] дауыссыз дыбысы тіл ұшы арқылы жасалады, ауыз қуысындағы жасалу орнына қарай тіл ұшы (‰стіңгі қатар- дағы екінші тіл ұшы белгісі), тіл ұшы мен к‰рек тіс өзара жуысады, сөйлеу м‰шелерінің өзара қалпына қарай жуысыңқы (оң қанаттағы төртінші жуысыңқы белгі), дауыс шымылды- ғы тербелмейді, дауыс шымылдығының қаты- сына қарай қатаң (көмейдегі төменгі тік сызық), тіл ауыз қуысында кейін шегініп жа- тады, тілдің ауыз қуысындағы көлденең қал- пына қарай кейінді (‰стіңгі қатардағы төр- тінші кейінді белгі), тіл ауыз қуысында жо- ғары жатады, тілдің тік қалпына қарай жоға- рылы (оң қанаттағы екінші қысаң белгі), ерін дөңгеленіп тұрады, ерін қатысына қарай қы- саң еріндік (сол қанаттағы төртінші қысаң еріндік белгі). Әрі қарай дауысты-дауыссыздың артику- ляциялық белгілерін топтай келіп, буын әуезі- не қатысты белгілерді бөліп аламыз. Буын табиғатын сөз еткенде буын құрау- шы (буын құрауыш) дауысты екенін айту мен буын т‰рлерін ғана жіктеп шығу жеткіліксіз болады. Буын акустикасының жалаң нәтиже- лері де мәселені шешіп бере алмайды. Қазақ тіліндегі буын табиғатының өте қарапайым сипатталып келе жатқандығы да сондықтан. Қарапайым сипаттаудың нәтижелері мектеб оқулықтарына жарағанмен, теориялық фоне- тиканы қанағаттандыра алмайды. Оқулықтар мен оқу құралдарындағы (тіп- тен көптеген теориялық еңбектердегі) буын жігі мен әріп-таңбалардың дыбыс құрамының анықтала алмай ж‰ргендігі де буын табиғатын дұрыс т‰сінбегендіктен болып жатыр. Буын құрамындағы дыбыстардың жасалы- мын бір-бірінен бөліп қарауға болмайды. Себебі буын құрамындағы дыбыстар бір-бірімен тығыз артикуляциялық байланыста болады. Буын құ- рамындағы дыбыстардың өзара артикуляция- лық ықпалы өте к‰шті. Олар бір-біріне икем- деліп жатса да немесе бірінің артикуляция- сын бірі өзгертіп жатса да қосақталып ж‰реді. Сөздердің жалпы айтылым тұрқы буын ар- тикуляциясына тікелей байланысты. Буын құрамындағы дауыссыз дыбыс екін- ші бір буынның құрамына ауысатын болса, онда ол сол буынның артикуляциялық ‰лгі- сіне бейімделіп отырады. Жеке буынның ‰с- теме артикуляциялық белгілері сол буынның |