Касым Б. Сложные глаголы в тюркских языках

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(135).2012 135 
Г. Қ. Қайдарова, 
ҚМҚызПУ, Алматы. Қазақстан 
 
ДАУЫССЫЗ ДЫБЫСТАРДЫҢ БУЫН ҚҰРАМЫНДАҒЫ
АРТИКУЛЯЦИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
Қазақ тіліндегі дауыссыздардың буын құ-
рамындағы артикуляциялық т‰рленімі фоне-
тикада арнайы қарастырылмаған. Бірлі-жарым 
зерттеулер негізінен буынның акустикалық
көрсеткіштерін талдауға арналған. Ал буян-
ның бастау көзі артикуляция екенін ескерсек,
онда кез-келген зерттеу алдымен артикуля-
цияға арналу керек. Тіл бірліктерінің, оның 
ішінде буынның, алдымен артикуляциялық маз-
мұны ашылмаса, зерттеу нәтижелері толық 
болмайды. 
Буын құрамындағы дауыссыздардың әуез 
т‰рленімінің артикуляциялық негізін сипаттап 
шығу ‰шін арнайы инстументал программа 
жасалғанына жоғарыда тоқталдық. Програм-
маның негізгі мақсаты буын құрамындағы 
дауыссыздардың тірек дауыстымен артикуля-
циялық ұласу жолдарын анықтау болатын. 
Сондықтан да буын құрамындағы дауысты-
лардың сол құрамдағы дауыссыздың артику-
ляциясына ықпалын анықтау жолында әрт‰рлі 
амалдар қолданылды. Соның бірі дауыссызға 
алды-артындағы дауыстылардың артикуляція-
лық әсерін табу болды. Ол ‰шін буынның ды-
быстық құрамын өзгертіп отыруға тура келді. 
Мысалы, АТ бір буынды сөз. Ендеше Т дауыс-
сызы өзінен бұрын тұрған дауыстымен тығыз 
артикуляциялық байланыста екені к‰мансыз 
болып табылады. Ал енді АТА сөзінің құра-
мында екі буын бар. Дауыссыз біркелкі дауыс-
тының ортасында тұр. Ендеше дауыссыздың 
қай дауыстының арткуляциялық ықпалында
екенін тап басып, көрнекі (иллюстратив) т‰рде 
сендіре айту қиын болады. Бұл жерде буынды 
көкірек көзімен (интуитив) бөліп беру жеткі-
ліксіз. Оның көрнекі дәлелі тағы керек. Өйт-
кені буын мәселесі жалпы фонетикаға (общая 
фонетика) барып ұласады, ал жалпы лингвис-
тика мамандары қазақ тілінің буын жігін 
т‰йсіне бермеуі анық. Сонымен қазақ тілі- 
нің буын табиғатын артикуляциялық тұрғы- 
дан т‰сіндірудің амалын қарастыруға тура 
келеді. 
Сөз жоқ, буын құрамындағы дыбыстардың 
арасындағы артикуляциялық байланыс – жал-
пы лингвистикалық құбылыс. Алайда буын
құрамындағы дыбыстардың артикуляциялық
байланысының т‰рлері әр тілде әрт‰рлі бо-
лады. Сөйтіп тілдердің өзара ерекшеліктерінің 
бір белгісі буынға келіп тіреледі. 
Бұл мәселені шешу ‰шін өз тұсымыздан 
"әуез бірлігі" (тембральная общность, целост-
ность) деген ұғым ендіріп отырмыз. Оның 
негізгі мазмұны қазақ тіліндегі буын белгілі 
бір әуезбен айтылады, ендеше сол буын
құрамындағы дыбыстар өзара тығыз артику-
ляциялық байланыста болады. Сол артику-
ляциялық байланыстың т‰рін табу керек. 
Қазақ тіліндегі буын әуезінің құрамы мен 
ж‰йесін анықтап алған соң, соған лайық 
инструментал материал құрастырдық. 
Мысалы, жоғарыдағы бір буынды АТ сөзін 
төмендегідей етіп т‰рлендірдік: 
АТ > АТА > АТЫ > АТ
Ұ (атұу) 
Сонда бастау буын-сөздегі дауыссыз енді 
келіп ‰ш т‰рлі фонетикалық жағдайға т‰сті: 
ашық, езулік, жуан А – Т – ашық, езулік, жуан 
А; ашық, езулік, жуан А – Т – қысаң, езулік, 
жуан Ы; ашық, езулік, жуан А – Т

– қысаң, 
еріндік, жуан Ұ. Енді осы сөздердің салыс-
тырмалы артикуляциялық моделін жасаймыз 
(16, 17 сурет), сонан соң олардың акустикалық 
көрінісін талдаймыз. Артикуляциялық талдау-
ды акустикалық нәтижелермен пысықтап оты-
рамыз. Дауыссыз қай дауыстымен әуездес 
шықса, сол екі дыбыс өзара буын құрап тұр 
деген сөз. Әрі қарай артикуляциялық сипат-
тамасын акустикалық талдаудың нәтижесімен 
тиянақтап, белгілі бір қорытындыға келу ғана 
қалады. 
2.2.3.1 Жуысыңқы дауыссыз дыбыстардың 
буын құрамындағы әуез т‰рленімі. 
Жуысыңқы дауыссыздарды алуда мән бар, 
өйткені олардың артикуляция-акустикалық
көрінісі тоғысыңқы дауыссыздарға қарағанда 
анық шығады. Бұл зерттеу жұмысын біршама 
жеңілдетудің және оның көрнекілігін артты-
рудың амалы болып табылады. Тіл ж‰йе бол-
ғандықтан, жуысыңқы дауыссыздардың негі-
зінде алынған зерттелім нәтижелері тоғы-
сыңқы дауыссыздарға да тән болып шығады. 

жүктеу/скачать 4,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: