Алматы №1 (135) 2012
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(135).2012 147
тивті шындыққа айналдыруға көмектеседі не- месе оның теріс екендігін дәлелдеп береді [2, 11]. Тіл білімінде статистиканы сәтті қолдану- дың келесі шарты ғалымдардың статистика базасында шешілетін лингвистикалық міндет- тердің типтерін аз-кем айқын т‰сінуі, статис- тиканың тілдік құрылымның әр т‰рлі салала- рындағы және нақты тілдік немесе сөйлеу ма- териалынан зерттеу абстракциясының әр т‰рлі баспалдақтарындағы м‰мкіндіктерін ұғыну болып саналады. Мен/бен/пен, және жалғаулық шылаулары- ның типологиялық құрылымын анықтайтын және осы функционалдық тілдік бірліктердің т‰рлі стильдік мәтіндерде қолданылу жағдай- ларын көрсететін квантитативті өлшемдердің қажеттілігімен айқындалатынын бірнеше жағ- дайларға байланысты негізделеді. Атап айтар болсақ: а) мәтіндегі мен/бен/пен vs. және жал- ғаулық шылауларының таралу жиілігін кван- титативті талдау арқылы; ә) әрбір варианттың мәтіндегі орын алу жиілігінің көрсеткіштері негізінде мен/бен/пен, және жалғаулық шы- лауларының тілдегі жалпы қызмет сипатын толықтыруға байланысты; б) мен/бен/пен, және жалғаулық шылауларының табиғатын сандық- стилистикалық және функционалды-семанти- калық тұрғыда талдау қажеттілігіне байла- нысты; в) мен/бен/пен, және жалғаулық шы- лауларының т‰рлі стилистикалық, сондай-ақ т‰рлі жанрлық сипаттағы мәтіндердегі қыз- метін квантитативті талдау қажеттілігі. Осы аталған жайлардың барлығын анық- тап, тілдік бірліктерді қазіргі квантитативті лингвистика тұрғысында сипаттауда маңызды деп санаймыз. Мен/бен/пен жалғаулық шылаулары фоне- тикалық варианттарының қолданылу аясы тілдің жалғамалы сипатымен, типологиялық (морфологиялық) құрылымының ерекшелігі- мен сәйкестікте т‰сіндірілді. Квантитативті өлшемдердің көмегімен стиль- дік тұрғыдан әр т‰рлі мәтіндерде кездесетін мен/бен/пен жалғаулық шылауларының вари- анттары мен және жалғаулық шылауы жиілі- гінің сандық көрсеткіштерінің нәтижесі өз алдына нақтылықты беретінін атап өткен жөн. Фонетикалық варианттар болып табыла- тын мен/бен/пен жалғаулық шылауларының барлық кезде бірізді тәртіппен (1-мен; 2-бен; 3-пен) орналасуы олардың т‰рлі стильдер мәтіндерінде қолданылу жиілігінің сандық көрсеткіштерінен гөрі, дыбыстық ‰ндестікке негізделетіні анықталды. Жалғаулық шылау- лардың бірізді осындай ретпен орналасуында да тағы тілдің морфология-типологиялық ерек- шелігінің зор рөл атқарып тұрғанын көреміз. Яғни, қазақ лингвистерінің бұл жалғаулық шы- лауларды осы тәртіппен орналастырулары қан- дай-да бір заңдылықты саналы т‰рде ескер- мей-ақ, тілдің ‰ндестікке құрылған табиғаты- ның итермелеуінің нәтижесі болып отырғанын аңғарамыз. Өзге тілді тұтынушы лингвист бұл шылауларды әдеттегідей тәртіппен автоматты т‰рде орналастыра қоюы екіталай, қазақ тілі- нің ‰ндестікке негізделген морфология-типо- логиялық табиғатының осы шылаулардың ор- наласуынан іздеу ойға келе бермесі анық. Мен жалғаулық шылауының бен және пен жалғаулық шылауынан ‰немі бұрын тұруы- ның себебі оның барлық стильдер мәтінде- рінде таралу жиілігінің жоғары көрсеткішке ие болуы тұрғысынан дәлелденеді. Сандық талдау сапалық талдаумен ұштас- тырылып, жалғаулық шылаулардың семанти- касы мен қызметі зерттеуді, ыңғайластық жал- ғаулықтар парадигмасына енетін аталмыш шылаулардың функционалды-семантикалық антиномиялары ашылуы; қазақ тілін өзге тіл ретінде меңгеру барысында осы жалғаулық шылаулардың өзара орын ауыстыру м‰м- кіндіктері зерттеуге негіз болады; сандық тал- дау көмегімен осы шылаулардың қолданы- луына байланысты тілдік норма тұрғысын- дағы ережелерді анықтауға талпыныс жаса- лады; мен/бен/пен, және жалғаулық шылау- ларының публицистикалық, көркем әдебиет, ғылыми стильдердегі квантитативті өлшем- дерін талдау нәтижесінде шылаулардың са- палық белгілері туралы жасалған тұжырымдар өз алдына жаңалық берері де сөзсіз. Сөйтіп, квантитативті линвистика әдісте- рінің көмегімен алынған сандық көрсеткіш- тер мен/бен/пен фонетикалық варианттарының тілде пайда болуы және олардың әдеттегі бірізді тәртіппен орналасуы дыбыстық ‰ндес- тік тән қазақ тілінің морфология-типология- лық құрылымына сәйкес негізделеді деген тұжырым жасауға м‰мкіндік береді. Мен/бен/пен мен және жалғаулық шылау- ларының сандық жиілік көрсеткіштеріндегі айырмашылықтары, сондай-ақ, олардың тіл- дегі функционалды-семантикалық м‰мкіндік- теріне де байланысты. Егер мен/бен/пен жал- ғаулық шылаулары бір ғана мағыналық топқа енетін бірліктерді байланыстыруға қабілетті |