Алматы №1 (135) 2012
– сырт айналу деген қарсы мәндегі фразеологизмдер –
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| – сырт айналу деген
қарсы мәндегі фразеологизмдер – «жылы, жақсы шырай білдіру – теріс қарау, жақтыр- мау» мағыналарын білдіреді. Мұнда да қарама-қарсылық фразеологизмдердің семан- тикасына сай анық байқалады. Аталған жұп- тардың мағыналары толықтай бір-біріне қа- рама-қарсы келумен қатар, олар «адамның жақсы – жаман қасиетін білдіру» ортақ сема- сын игереді де, мұнда қосымша компоненттер жоқ. Семантикалық құрылымы ассимметриялы болып келетін фразеологиялық жұптар анто- нимдік қасиеттің әлсіз (төмен) деңгейін көрсе- теді. Фразеологиялық бірліктерде антоним- діктің әлсіз деңгейде көрінуі төмендегі шарт- тарға сай байқалады: 1) фразеологизмдердің мағыналары толық- тай полярлық қатысқа т‰спейді; 2) фразеологизмдердің мағыналарында дәл келмейтін қосымша компоненттер болады. Мысалы: сөзге қонақ бермеу – жұмған аузын ашпау фразеологиялық антонимдері «бой бермей, ешкімге сөз бермей өзі сөйлеу» – «сөзге араласпау, ‰ндемеу» деген қарсы мағы- наларды білдіріп тұр. Осы жұптардың се- мантикасында бір-біріне дәл келмейтін қо- сымша компоненттер бар. Олар: сөзге қонақ бермеу фразеологизмінде «сөйлеу процесінің болуы» және «екінші біреумен сөйлесу» болса, жұмған аузын ашпау фразеологизмінде – «сөзге араласпау», «өзінің бар-жоқ екенін білдірмеу». Бұлар – қарама-қарсы қоюда бір- біріне дәл келмейтін қосымша компоненттер. Сол себептен де, сөзге қонақ бермеу – жұмған аузын ашпау фразеологизмдерінде антонимдік әлсіз деңгейде көрінеді. Мұндай семантика- лық құрылымы ассиметриялы болып келетін фразеологиялық антонимдер тілімізде аз ұшы- расады. Сондай-ақ фразеологиялық жұптарда ан- тонимдік қасиет орташа деңгейде болуы м‰м- кін. Фразеологиялық бірліктің бірі ассимме- триялы болып келіп, төмендегі шарттардың біреуін немесе екеуін қатар игергенде фра- зеологизмдер орташа деңгейде антонимдік байланыста болады. Аталған шарттар: 1) фразеологиялық бірліктердің бірі поляр- лық қатынастың шеткі деңгейінің болуымен ерекшеленсе, екінші жұбында бұл өзгешелік болмайды. 2) фразеологиялық бірліктердің біреуінде қосымша дәл келмейтін компоненттік мағына болады. Мысалы: 1) көз жасын көл қылу – көз жа- сын құрғату жұп фразеологизмдерінде анто- нимдік байланыс орташа деңгейде көрінеді. Аталған жұптар бір процестің басталуы мен аяқталу шегін білдірмейді. Бірінші көз жасын көл қылу фразеологизмі «ағыл-тегіл жылаудың болып жатқанын» білдірсе, көз жасын құр- ғату фразеологизмі «жылау процесінің аяқта- луын» білдіріп тұр. Сонда бір фразеологизм полярлық қатыстың шеткі деңгейін білдірсе, екіншісі процестің басталып кеткендігін көр- сетеді. 2) ағыл-тегіл жылау – көз жасын тыю антоним фразеологизмдері жоғарыда келтір- ген шарттарға сай антонимдік қатыста келеді. Ағыл-тегіл жылау фразеологизмі «жылау про- цесінің» басталған кезін емес, болып жатқан- дығын білдіреді. Ал көз жасын тыю фра- зеологизмі «жылау процесінің соңын», поляр- лық қатынастың шеткі шегін көрсетіп тұр. Фразеологиялық бірліктерде қосымша компо- ненттер де («жұбанбай қатты жылау» немесе «көз жасы құрғап, қалыпты к‰йге ену») бір- біріне сай келмейді. Сонымен, фразеологизмдердің антонимдік қасиетін анықтауда ең алдымен олардың се- мантикасы басшылыққа алынуы тиіс. Анто- |