Алматы №1 (135) 2012
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| 178 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №1(135).2012
логияға тән емес. Жиі кездесетін байланыс т‰рлеріне қабыса, матаса, меңгеріле байла- нысқан терминдер жатады. Қабыса байланысқан сөз тіркесті термин- дер: біржолғы жәрдем, өтпелі кезең, жария саясат, резервтік ж‰йе, дербес іс, шешуші дауыс, бас маман, бас мердігер, қос азамат- тық, еңбек өтілі, ‰лестік қатысу, еңбек тәр- тібі, жалақы мөлшерлемесі, іскер топ, лаң- кестік әрекет т.б. Матаса байланысқан сөз тіркесті термин- дер: табыс салығы, кіру жарнасы, ақша ре- формасы, кеден алымдары, кәсіпорынның тиімділігі, құжат деректемелері, тіркеу қа- ғазы, ниет хаттамасы, әкімшілік тіркемесі, шарт мәні, ақша аударымдары, банк ж‰йесі, тауар жеткізілімі, еңбек бөлінісі, жер телімі т.б. Меңгеріле байланысқан сөз тіркесті тер- миндер: жұмысты тоқтату, баяндаманы тұ- жырымдау, халыққа жолдау, қаржы бөлу, ақша аудару, қоғамды демократияландыру, шегара межелеу, дауды қарау, құжаттама толтыру, бағдарлама әзірлеу, м‰лікті бөлу, кепілзатты ұсыну, мұнайды жеткізу, газ тасымалдау, мөр басу, мәселе көтеру, белгі соғу т.б. Бұл тіркестерден өзге еркін тіркесті тер- мин сөздер қатары да қарастырылды. Мы- салы, кеден одағы, еңбек тәртібі, оңтайлан- дыру кезеңі, азотты к‰кірт, полимерлі ме- талл, мұнай ұңғымасы, елді мекен т.б. К‰рделі терминдер мәселесі де қарасты- рылды: саяси қайраткер, салтанатты мәжі- ліс, ғылыми кеңес, қоғамдық құрылыс, рухани байлық, ірі кәсіпорын, алтын қор, тарихи оқиға, соңғы хабар, еңбек өтілі, ашық хат, екеуара кездесу, салтанатты рәсім т.б. Тер- минологияда кездесетін к‰рделі тіркес т‰р- лерін тарих пен қоғам көрінісі деп қарасты- руға болады. Қызыл отау, коммунистік партия, бес- жылдық жоспар, совет өкіметі сияқты тір- кесті терминдердің қолдануылу жиілігі бә- сеңдеп пәрменсіз қолданысқа т‰скенімен бас- қа к‰рделі тіркесті терминдер олардың орнын толықтырып отырады. «Қазіргі тілдік (син- хрондық) тұрғыдан т‰сіндіруге келмейтін, олардың т‰п негізі тарихи кезеңдермен тіке- лей байланысты екенін тілдік деректер дә- лелдеп отыр. Қазіргі қазақ тіліндегі кейбір фраземалар құрамындағы т‰сініксіз сөздердің көзі кейде кірме элементтерге жатса, енді біреулерінің тарихы көне ескерткіштер мен туыстас тілдерге апаратыны сөзсіз», – дейді Р.А. Авакова 1, 27. Терминология саласында т‰йдекті тіркес құру арқылы қалыптасқан терминдер де кез- деседі. Мысалы, билік шегінен шығу, шаралар- ды қолға алу, шара қолдануға мәжб‰рлеу, мә- селені назарға алу, м‰гедектігіне байланысты зейнеткерлікке шығу, кәмелеттік жасқа тол- мағандармен жұмыс, құпиялықты қамтама- сыз ету, шешуші дауыс жинау, құжат к‰шін жою, белгіленген өкілеттікті тоқтату, қа- дағаланатын мәселер бөлімі т.б. Термин жасаудың тілдердің қай-қайсы- сында да ұшырасатын ең өнімді тәсілі – тіл- дегі мағынасы т‰сінікті сөздердің терминоло- гиялық өріске өтіп, ауыспалы мағынада тер- мин ретінде қолданылуы. Бұл – термин жа- саудың лексика-семантикалық тәсілі. Яғни, ұғым жалпыхалықтық тілден терминоло- гиялық ж‰йенің ішіндегі ұғымды білдіруге көшіп, ғылыми ұғым атауы ретінде қол- данылады. Мұндай терминдердің қатарына ‰нем, шығын, пайда, қорғаушы, қорғаныс, шеп, салық, ‰н, әуен, т.б. осы сияқты термин- дерді көптеп келтіру қиын емес. Термин жасаушы көздердің ендігісі – бі- ріккен сөздер. Екі т‰бірдің бірігуі арқылы жа- салған мұндай терминдер де бірқатары қазіргі кезде қалыптасып, кеңінен қолданыс табуда. Мысалы: тікұшақ, мейірбике, бейнетаспа, пернетақта, жауынқұрт, тілтаным, д‰ние- таным, баспасөз, бейнеқор, бейнебаян, ғалам- тор т.б. Осындағы қалыптасқан терминдердің бар- лығы да кеміне екі т‰бірдің бірігуі арқылы жасалған терминдер қатарына жатады. Мы- салы: тік-ұшақ, мейір-бике, бейне-таспа, пер- не-тақта, жауын-құрт, жау-қазын, тіл-та- ным, д‰ние-таным, баспа-сөз етіп т‰бірлерін ажыратып көрсетуге болады. Термин жасаудағы келесі тәсіл – сөздер- дің тіркесуі арқылы ғылыми ұғымды беріп, терминге айналу тәсілі. Яғни, кемінде екі не- месе одан да көп сөздердің тіркесуі арқылы да төл терминдер жасала алады. Мысалы: несие беру, пайда табу, айналымға енгізу, салым салу, қосылыстар жасау, оқу құралы, әдіс- темелік құрал, жылжымайтын м‰лік, жедел жәрдем, төтенше жағдай, т.б. Тіркесті терминдердің құрылымдық ерек- шеліктерін ғалым Т.С. Сайрамбаев өз мақала- сында жан-жақты қарастыра отырып: «Сөй- лемдегі сөздер бір-бірімен белгілі бір байла- |