Алматы №1 (135) 2012
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(135).2012 241
заттармен салыстыра, теңестіре, шендестіре т.б. айтса, сөйлеу барысында тіл көркем бол- мақ. Осы орайда, тіл мен сөйлеудің де арақа- тынасын айта кету орынды. Т. Қордабаев: «Тіл мен сөйлеу бір-бірімен айырылмастық бірлікте болатындарына қарамастан бұл екеуі- нің бірлігі тепе-теңдік бірлік емес, әрқайсы- сының өзіндік ерекшеліктері бар диалектика- лық бірлік. Тіл дегеннен оның құрамына ене- тін дыбыстарды, сөздерді, грамматикалық формалар мен ‰лгілерді т‰сінеміз. Тіл дегені- міз – сөйлеуге қажетті материалдардың жиын- тығы. Ф.де Соссюрше айтқанда, қоймасы. Ал сөйлеу – сол жансыз материалдардың өзара қарым-қатынасқа келуі, тілдің қимыл ‰стін- дегі к‰йі. Тілдің жаны, тіршілігі – сөйлеуде. Сөйлеу процесінде тілдік материалдар жан- данып, өз бойындағы мағыналық м‰мкіндік- терін жан-жақты көрсете алады. Бірақ сол м‰мкіндікті әркім өз шама-шарқынша пайда- ланады: біреулер оның ішіндегі асылдарын іріктеп алып, оларды өз мақсаттарына лайық- ты тиісті орындарына қоя білсе, енді біреу- лерде ондай шеберлік, дарындылық болмай- ды. Осыдан келеді де тіл шұбарлығы, тіл мәдениетсіздігі пайда болады, қоғамдық си- патты тіл жеке адамдардың сөйлеу процесінде даралық сипатқа ие болады. Тіл мен сөйлеудің бір-бірінен өзгешелігі осында. Тілге жақсы, жаман, мәдениетті, мәдениетсіз деген сын ж‰рмейді. Осы себептен «тіл мәдениеті» деу- ден гөрі «сөйлеу мәдениеті» деу мазмұнға сай келеді. Бұл айтылғандардан тіл мен сөйлеу арасындағы бірлік пен өзгешелікті кеңірек, те- реңірек зерттей т‰су қажеттігі байқалады», - дейді. [2, 118-119] Ғалым атап көрсеткендей, тіл – қоғамдық сипаттағы құбылыс, сөйлеу жеке адамдарға тән даралық сипаттағы құбы- лыс. Тіл – д‰ниедегі заттар мен құбылыстар- дың мазмұны мен формасын қарастырып, тал- дау жасауға м‰мкіндік береді. Дыбыстардың, сөздердің, сөйлемдердің таңбалық белгісін, байланысу жолдарын айқындап, белгілі бір халықтың дыбыстық ж‰йесін, сөздік қорын, өзіндік ерекшелігін саралайтын қоғамдық құ- былыс. Сөйлеу адам әрекетінің құрамдас бөлігі болғандықтан, адамның физиологиясымен, психологиямен, ойлау процесімен байланы- сады. Нәтижесінде адамдардың танымдық қа- білетін, тұлғалық мәдениетін, этностық бол- мысын, ұлттық психологиясын, өмірлік дағ- дысын, ішкі толғанысын, көңіл-к‰йін, жан- д‰ниесін дәйектейтін антропоөзекті категория ретінде ерекшеленеді. Сөйлеу тілдің мате- риалдық элементтері, яғни тіл дыбыстары, сөз, сөйлем арқылы орындалады. Оларды айту мен қабылдау процесі адамдардың физиоло- гиялық қасиеті, яғни сөйлеу м‰шелері мен есту м‰шелері негізінде ж‰зеге асады. Сөйлеу м‰шелері мен есту м‰шесі қоршаған д‰ние- дегі құбылыстардың тікелей әсерінен болатын т‰йсіктер мен елестердің қызметі арқылы сөй- леу аппартының іске қосылуына арқау бо- лады. Нәтижесінде адамдардың сөйлеуге қабі- летті екенін білдіретін сигналдар ж‰йесі ми қабығына барып, сөйлеу органдарының әр т‰рлі қалыпта жұмсалуына м‰мкіндік береді. Әрбір дыбысты, сөзді, сөйлемді мәніне, мағы- насына қарай өзінің сазымен айта алуға жағ- дай туғызады. Адамдардың сөйлеу әрекеті мен жан-қуат- тарының (психикалық құбылыстар) арасын- дағы байланыстар сөйлеу процесі мен оны қа- былдау процесінің арасындағы тілдік қарым- қатынасты анықтайды. «Тілдік қатынас сөй- леу тілі арқылы ұғынысу, т‰сінісу дегенді біл- діре келіп, адамның екінші біреуге жеткізейін деген ойын жарыққа шығаруды көздейтін; қоғамның дамуы ‰шін ең қажетті қоғамдық- әлеуметтік ақпараттардың жиынтығы арқылы адамдардың бір-бірімен пікір алысуы, адамдар қатынасының т‰пқазығы дегенді білдіреді»- деген Ф.Оразбаеваның тұжырымы негізінде сөйлеудің мәні адамдардың бір-бірінің ұғы- нысуы, т‰сінісуі деп қорытуға болады. [3, 229- 230]. Адамдар бірін-бірі ұғу, т‰сіну ‰шін өзара пікіралысуы қажет екені белгілі. Пікір алысу айтылған сөзді қабылдау, оның мағынасын т‰сіну процесі арқылы ж‰зеге асады. Сөзді қа- былдау, оның мағынасын т‰сіну – психоло- гиялық факт. Оған заттың адам санасында сақталған атауы арқау болады. Атаулардың санада сақталуы заттар мен құбылыстарды т‰сіну, қабылдау, елестету, сезіну сияқты амал-операциялардан тұратын психологиялық құбылыстар негізінде ж‰зеге асып, тіл мен танымның байланысын көрсетеді. Нәтижесін- де тілдегі әрбір сөзді жинақтауға, нақтылауға, абстракциялауға ж‰йелеуге болады. Мәселен, қазақтар мал жейтін шөпті ащы, тұщы, құр- ғақ, сулы деп бірнеше топқа бөліп, ащы шөп- терге көкпек, изен, жусан т.б. тәрізді сөздерді жатқызса; тұщы шөптерге қияқ, боз т.б. сияқты сөздерді жатқызып, оларды қандай малдың қорек ететініне қарай топтастыра біл- |