Алматы «Сардар» баспа үйі
хунан аскир «жеребец двух-трех лет», хунан бэ
жүктеу/скачать 1,52 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- АЙҒЫР.
| хунан аскир «жеребец двух-трех лет», хунан бэ «кобылица двух-трех
лет», эр боғба «годовалый жеребенок-самец», кис боғба «годовалый жеребенок-самка» (эр «мужчина», «самец» кис «девочка»); кала в диалектах азербайджанского языка, например: кала даі «жеребец от двух до трех лет» (кала «бык-производитель) и т.д. Этот способ (для лоша- ди) применяется преимущественно в тувинском языке. До заимствова- ния монгольских слов он, по-видимому, применялся и в других тюрк- ских языках, ср. эркак бозағу «бычок» деп кеңінен тоқталып өтеді. ДӨНЕН. Дөнен – төрт жасар еркек жылқы [ҚТТС, 165 ]. Бірақ бұл сөздер кейбір түркі тілдерінде барлық малға əр түрлі тұлғада, мағынада қолданыла береді. А.М.Щербак: «Использование ғунан и дөнөн в разных тюркских языках в качестве наименований молодняка не только лошади, но и других животных позволяет положительно отнестись к предположению о наличии в составе этих слов (заимствованных из монгольского языка) корней числительных «три» и «четыре», т.е. ғу – и дө. В связи с чем первоначальные значения указанных слов следовало бы определять так: ғунан «трехлетнее (животное)», дөнөн «четырехлет- нее (животное)» [15]. АЙҒЫР. Айғыр – «үйірге түсетін еркек жылқы» [ҚТТС, 90 ]. Басқа түркі тілдеріндегі осы сөздің көне варианты – адғыр [ДТС, 10 ]: ат- адғыр, (ат, яғни піштірілген ат жəне айғыр, (бұл да сонда). М.Қашқа- ри еңбегінде азғыр түрі жиі қолданылады. «Айғыр (азғыр) сөзі «Диуанидің» түп нұсқасында [ДТС, 28 ] қа- зіргі қазақ тіліндегідей мағынада қолданылады екен: жылқының үйірге түсетін піштірілмеген, тұқымын алу үшін əдейі ұсталатын еркек жы- нысты түрі. Кейбір көне түркі жəдігерліктерінде айғыр ат (қазақша: айғыр) деген де сөз тіркесі бар [ДТС, 28 ]. Түркі тілдерінде ертеден бері қолданылып келе жатқан азғыр сө- зінің мағынасында айта қаларлықтай ерекшелік жоқ, ол «жылқының үйірге түсетін еркек жынысты түрі» [MK І, 121 ]; бірлі-жарым өзгешелік оның семантикасына байланысты. Мысалы, түркімен, қарақалпақ тіл- дерінде осы көрсетілген мағынамен бірге есектің еркегін де айғыр дей- ді, тіпті айғыр есек деп те айта береді. Қазақ тілінде айғыр сөзін өсімдік атауларына тіркестіріп қолда- нылу кездеседі. Мысалы, қазақ тілінде айғыр жуа деп жабайы (табиғи) өскен жуаның ішіндегі ең ұзын жəне өзегі өте жуан түрін айтады (бұл 188 оңтүстіктегі қазақтар тілінде жұмсалады). Шамасы бұл өсімдіктің пісуі- не мезгілі өтіп кеткен сипатына орай айтылған, өсімдіктерге байланыс- ты осы мағынада қолданылатын «еркектеп кеткен» деген тіркеспен синонимдес мағынада қолданылған сөз болса керек. Əдеби тілімізде айғыр сөзінің қолданылу аясы оның семантикалық əрісіне қарай құбылып отыруы мүмкін. Түркі-монғол тілдерінде бұл сөздің лексикалық мағынасы біртектес, бірақ оның грамматикалық құрылысында азды-көпті айырмашылық бар: көне түркі жазба нұс- қаларында – адғыр, «Тефсирде» жазба нұсқаларында – азғыр, қыпшақ тілдерінде – айғыр, өзбекше – айғир, тува тілдерінде – асқыр, монғол тілінде – азраға. Мұндағы з дыбысын М.Қашқари эмфатикалық дыбыс- ты білдіретін арабтың «заль» таңбасы арқылы береді, əрине, бұл кə- дімгі д (даль) əрпі емес – Орхон-Енисей ескерткіштеріндегі адғыр осы əріппен беріледі. Əдетте з дыбысы түркі тілдерінде арабтың «зейн» таңбасы арқы- лы белгіленуге тиіс. Түркі тілдері араб тілінің өзіндік ерекшеліктерін еркін меңгерген М.Қашқари «даль» // «зейн» дыбыстарының табиғатын жіті аңғарып, бұл жерде «зальды» əдейі қолданып отырған болу керек, өйткені «заль» айтылу техникасы жағынан «зейннен» гəрі «дальге» жақын. Фонетикалық құрылымы жағынан алып қарағанда, түркі тілдерінің əртүрлі классификациялық жүйелерде жиі айтыла беретін жүктеу/скачать 1,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|