Алматы «Сардар» баспа үйі
жүктеу/скачать 1,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| 1. Фонетикалық принцип. Сөз дыбыстан тұрады. Сөздердің
тұлғасы сол дыбыстардың əр түрлі (өзара əсерінен, сөзара əсерінен) өзгерістеріне байланысты пайда болады. Дыбыс алмасуы сөздің барлық жүйесін (екі сөз арасын, екі сөз құрамын, екі қатар тұрған буын арасын, құрамын, екі дыбыс сапасын) түгел қамтитын құбылыс. Бір де бір қатар тұрған дыбыс ретіне қарай өзара алмаспай тұрмайды. Ретіне қарай, дыбыстардың баршасы бірімен-бірі өзара алмасып, кірісіп сөзді тұлғалық, құрылымдық өзгерістерге келтіріп отырады. Сондықтан да, жалғау- жұрнақтармен түбір сөз сингармонизм заңдылығына сəйкес осы өзгерістердің бəріне сай ыңғайланған. Жалғау-жұрнақтың жуан- жіңішке варианты осы міндетті орындаса, жалғау-жұрнақ түбір сөздің дыбысына сəйкес икемделіп қолданылады. Этимологиялық талдау, ең алдымен, сөз құрамындағы осы заңдылыққа сəйкес өзгерістерге не- гізделеді. Түбір сөздің өзгере қолдануы, əдетте, тілді, оның ыңғайымен сөздің фонетикалық құрылымын өзгертіп тұрады. Мысалы, «май», «жауу» деген сөз қаз. jaw («подать, идти» (о дожде, снеге, граде) // уйг. jaр тс ‘удаваться’, ‘сыпаться‘» [ДТС, 223 б.; 3, 896 б.] // тур. ja mc. // к-балк. ?aw тc // тат. jaw mc. // баш. jaw // алт. d΄a // хақ. сар-тс. чув. s΄u тc, зάр ‘дождить’ т.б. бір түбір мағынасын сақтап көптеген, тілде тұлғасын (бас, ортан, соңғы дыбысын) өзгертіп отыр. Бұл құбылыс этимология жасаушы ескеруге тиіс. Бұл түбірлердің заңды өзгерісіне жатады. Қайсы тіл түбірінің қалай, не себепті бір дыбыстан екінші дыбысқа өзгергенін этимологиялық талдау ашып бере алмайды. Əр тілді сол қалпында қарастырады. Сондықтан жоғарыдағы түбір варианттарының тілдердің ең көбінде қолданылатын нұсқасы ғана негізгі этноним ре- тінде қаралады. Қалғандары жау түбірінің 3 позициясында байқалатын заңды алмасулар болып саналады, сондықтан: 1) түбірдің басындағы дыбыс алмасуындағы себептері (j ~ ? ~ d΄ ~ c) мен заңдылығын айқындау; 2) түбірдің ортасындағы буын құраушы дыбыстың өзгерісін айқындау ( а ~ ά ~ u ) жəне 3) бір буынды түбірдің соңғы дыбысының өзгеру себептерін айқындау ( w ~ p ~ ǿ ) мəселесін айқындау керек болады. 66 Бұл – түбір сөздің табиғатын айқындауға байланысты қолға алынатын алғашқы мəселе. Бұл жерде түбір сөз VCV тұлғасындағы түбір сөз мына дыбыстарының алмасуы арқылы ( w ~ p ~ ǿ ) пайда болған жəне сол дыбыстарға байланысты қайсы түрік тілінің тобына жататындығы айқындалады: ?aw – қыпшақ тілдеріне, jap – қарлұқ тіліне, jaǿ - басқа түрік тілдеріне тəн екендігін көрсетеді. Бұлардың басқа фонетикалық принцип дыбыстық өзгерістердің бəрін қарастыратын (дыбыстардың сөз құрамынан түсіп қалуын, бір дыбыстың өзіндей екінші дыбыспен қабаттасуын, бір дыбыстың түсіп қалуы арқылы екінші дыбыстың созылыңқы дыбысқа айналуын, ұза- руын, не қысқаруын, бір дыбыстың екінші дыбысқа кірігуін, бір дыбыс- тың, кейде тұтас буынның орын ауыстырып қолдануы, бір дыбыстың сөз құрамынан түсіп қалып, айтылмауы, бір дыбыстың екінші дыбыспен тоғысып, үшінші жаңа дыбыстың пайда болуы, т.б. осы сияқты заңды түрдегі өзгерістердің барлығы қарастыратын принциптерге жатады. Егер бұл өзгерістер заңды түрде жүзеге асқан болса, онда ғылыми этимологияның тəртібімен болжам айтуға болады да, егер ол ғылыми этимологияның тəртібіне жатпаса жалған этимологияның қатарына кіретін категория деп қаралуы керек. жүктеу/скачать 1,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|