Алматы «Сардар» баспа үйі
жүктеу/скачать 1,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| АҢЫРАҚАЙ. Ел ішінде бұған байланысты мынадай аңыз бар:
«1723 жылы қалмақтар қазақтарды жеңіп, бұл жыл «ақтабан шұ- бырынды, Алқакөл сұлама» атанғанымен, кейін қазақтар бірігіп, осы жерде қалмақтарды қирата жеңген екен, «аңыратқан» екен, содан Аңырақай аталыпты-мыс». Аңырақай топонимі түркі-монғол тілдеріне ортақ аң//оң//онг «ашылу», «таралу» мағыналы түбіріне ыр+а (т.т. ет. жұр.) жұрнақтары мен түркі-монғол тілдеріне ортақ -қай (с.е., з.е. жұр.) жұрнағы қосылу арқылы жасалып, «ашық, аңырайған» деген мағынада қолданылған. Демек, қазақ тілінде бұл түбірдің жалаң күйін- де кездеспейтінін, тек сөзжасамдық қатардағы ортақ семантикалық арқауын байқап, ортақ *аң түбірін жорамалдай аламыз: аңғал, аңғал- саңғал, аңқа: аңқасы кебу, аңқай, аңқы, аңырай, аңырақай, «желі көп, құмайт, ашық жер» т.б. [42, 126]. АРҒАНАТЫ. Арғанаты атауының бірінші сыңарындағы арған (арқан, арға) сөзі «тау қыраттары, сілемі, тізбегі» деген мағыналы сөз болса, ал екінші құрамындағы -ат қосымшасы – көне түркі дəуіріне тəн көптік жалғау көрсеткіші. Ал атау соңындағы -ы кейінгі кездерде қосылған қосымша. Демек, Арғанаты – «бір-бірімен жалғасқан тау тізбектері, қырат-жоталар, тау сілемдері» деген мағынаға жуық. 169 А.Əбдірахманов атауды былай талдайды: “Қазақстандағы Тар- бағатай, Ұлытау жүйелеріндегі жəне Талдықорған облысындағы таулы шоқылардың аты. Атаудың түбірі арғана сөзі көне алтай заманындағы «арқар», «тау ешкі» ұғымын білдіріп, кейін монғол тілінде арғал, ал түр- кі тілдеріне арқар түріне көшсе керек. Ал -ты жұрнағы осы заттың бар екенін білдіретін туынды сын есім жасайтын жұрнақ». Ал Т.Жанұзақ: «Бұл тым көне атау, оның бірінші сыңары көне орал-алтай, түркі- монғол тілдеріне тəн ар «өзен» болса, екінші сыңарындағы ған да сол көне тіл бірлестігіне тəн хан//кан//кен «өзен», «су» сөзінің тіліміздегі фонетикалық нұсқасы екені даусыз. Ал ол атаудың үшінші сыңарындағы ат сол тілдердің көне көптік жалғау көрсеткіші, ал сөз соңындағы жуан дауысты ы қазақ тіліне тəн тəуелдік жалғауының көрсеткіші. Демек, Арғанаты «өзен-өзен, көп өзендер, сулар» дегенді білдірсе керек. Соған қарағанда Арғанаты тауының сай-салаларында ерте замандарда бірне- ше өзен аққаны байқалады» - деген пікір айтады [43]. АСА. Түркі-монғол тілдеріндегі аша//ача//ақа//аир немесе айрық түрлерінде келетін атау. «Бұрынғы Əулие ата уезінде Аша болысы атты əкімшілік бөлім болғаны бар. Аша формасы қазақ топонимиясында біріккен тұлғада Екіаша, Үшаша түрлерінде келсе, монғол топони- миясында ақа формасы біріккен тұлғада Зунақа (“Шығыс аша”), Бару- нақа (“Батыс аша”) түрлерінде келеді» (Е.Қойшыбаев). АСЫ. Атау мағынасына зер салсақ, көне түркі тілінде jazi – «дала», «жазық», «кең алқап» деген мағына береді. Бұған қарағанда, Асы ата- уы əуел бастағы jazi сөзінің замандар бойы тілімізде дыбыстық өзгеріске ұшырап, тұлғалық жағынан түрленген қалпы деп қарауға болады. Осы Асы өзені ағып жатқан тау етегінің кең, жазық екені жер-су атының қойылу себебін дəлелдей түскендей. жүктеу/скачать 1,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|