Алматыкiтап баспасы



Pdf көрінісі
бет77/146
Дата16.10.2023
өлшемі50,27 Mb.
#115533
1   ...   73   74   75   76   77   78   79   80   ...   146
Байланысты:
97605 926480 15

К
ы
= Ж
Б
мұнда, К
ы
– ылғалдылық коэффициенті;
Ж – жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері (мм-мен);
Б – булану шамасы (мм-мен).
Сонымен қатар, егер: 
К
ы 
= 1 болса, онда ылғалдылық жеткілікті; 
К
ы 
> 1 болса, онда ылғалдылық мөлшері шамадан тыс жоғары;
К
ы 
< 1 болса, онда ылғалдылық мөлшері жеткіліксіз.
Мысалы: 8-сыныптың курсы бойынша тундрада 500 мм жауын-
шашын түседі, ал оның булануы 125 мм-ге тең. ылғалдылық коэф-
фициенті (500:125) 4-ке тең. ылғалдылық артығымен жүрді. Дала
зонасында 550 мм жауын-шашын түседі, ал булану 750 мм-ге тең.
Коэффициент мәні – 0,73. ылғалдылық жеткіліксіз.
Қазақстан аумағының үлкен болғанымен, айрықша алуантүрлілік 
байқалмайды. ылғалдылық коэффициентінің ең жоғарғы мәні Алтай 
биік таулы аудандарына тән, ол 1,8–2,4-ті құрайды. Жазық дала зона-
сында ол 0,3–0,8 аралығында ауытқиды. Ең мардымсыз ылғалдылық 
шөл және шөлейт зоналарға тән (К = 0,2–0,3).
ылғалдылық коэффициентіне сәйкес зоналардың таралу заңды-
лықтарын өзен мен көлдер желілерінің тығыз болу себебі түсіндіреді, 
ауылшаруашылық дақылдары егістігін дұрыс аудандастыру жүргізіледі.
97
Ал
ма
ты
к
i
та
п
ба
сп
ас
ы


Желдер
Жел еліміздің климатында айрықша рөл ойнайды. Ол ауа масса-
ларын, онымен бірге жылуды, суықты, ылғалдылықты тасымалдайды. 
Қазақстан орналасқан ендіктерде тұрақты батыс желдері басым 
болады. 50˚ с.е. параллелі бойынша жоғары қысым жолағы кесіп өте-
ді. Бұл параллель 
«Воейков осі»
деп аталады. Ол – Сібір антици-
клонының оңтүстік-батыс тармағы. Жоғары қысымның бұл жола-
ғы – қыста жазықтардағы маңызды желайрығы. Осы параллельден 
солтүстікке қарай оңтүстік және оңтүстік-батыс желдері, ал оңтүстік-
ке солтүстік және солтүстік-шығыс желдері соғады. Бұл желдердің жыл-
дамдығы осы параллельден қашықтау мөлшеріне байланысты азаяды.
Ебі желі Қытайда орналасқан Ебі-Нұр көлі қазаншұңқырында, 
жоғарғы қысым пайда болғанда соғады. Ол Қазақстан аумағындағы 
Алакөл көліне қарай соғады. Жазда ауа тау жоталарының арасымен қы-
сылып, үйкеліске ұшырап өтеді, жылдамдығы секундына 60–80 метр-
ге жетеді. Қыс кезінде қысылып өткен ауаның температурасы қор-
шаған ортасынан 8–10
º
c жоғары болады. Сондықтан ол жылы желге 
жатады. Бұл жел жыл ішінде орта есеппен 70–100 күндей соғады.
Сайқан желі Сайқан жотасынан Жетісу қақпасы арқылы Ебі-Нұр 
көлі жаққа – Орталық Азия жаққа қарай соғады. Желдің жылдамдығы –
50–60 м/с. Әсіресе қазан және сәуір айларында қатты соғады, басқа 
уақыттарда тынышталады. Сайқан желінің ұзақтығы 2–3 тәулікке со-
зылады. Ол мықты қарлы боран және бұрқасын түрінде соғып, топы-
рақты құрғатады, көліктің жүруін қиындатады, балықшаруашылығы 
мен малшаруашылығына шығын келтіреді.
Шелек өзенінің бастауынан Іле аңғарына қарай Шелек желі соға-
ды, ол мұздықтар өңірінен суық ауаның қозғалуынан түзіледі. Жел 
өзен аңғарын бойлай күндіз солтүстік батыстан оңтүстік-шығысқа қа-
рай соғады, ал түнде бағытын кері өзгертеді. Жыл бойы желдің жыл-
дамдығы – 8–10 м/с. Қыста жел күртік қардың жинақталып қалуына 
әкеледі, сөйтіп көлік қозғалысына қиындық туғызады. 
Қаратау жотасының оңтүстік-батыс баурайында Арыстанды өзені-
нің аңғары бойымен Арыстанды-Қарабас желі үздіксіз соғып тұрады. 
Мойынқұм шөлінің үстімен өткен кезде құмды дауыл пайда болады. 
Халық арасында оны «қарабас» желі деп атайды. Кейде желдің жыл-
дамдығы 35 м/с-қа дейін артады.
Қордай желі Жамбыл облысының оңтүстік-шығысында, Кіндіктас 
тауы мен Жетіжол жотасының арасында орналасқан Қордай асуында 
соғады. Жел жылына 55 күн бойы соғып тұрады. Қазақстан аумағын-
да қыста сібір антициклоны орныққан кезде оның жылдамдығы 
40 м/с-ке дейін жетеді. 
Мұғалжар желі Мұғалжар таулары аймағында соғады. Атлант 
мұхитынан келетін ауа массалары өзінің бар ауқымымен Орал тау-
ларынан толық асып өте алмай, бір бөлігі Мұғалжарды оңтүстігінен
98
Ал
ма
ты
к
i
та
п
ба
сп
ас
ы


айналып өтеді. Бұл желдің туындау себебі жер бедеріне және атмос-
фера айналымына байланысты. Ол жылдамдығы 50 м/с-ке жеткен
кезде күшті дауылға ұласады. Бұл жел Ақтөбе, Атырау, Маңғыстау об-
лыстарында байқалады.
47-сурет
. Ауылшаруашылық дақылдары егілетін аудандар 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   73   74   75   76   77   78   79   80   ...   146




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет