Ќан жїйесі физиологиясы

Қалқанша без тироксин және үшйодты тиронин деп аталатын екі гормон түзеді. Олар тирозин амин қышқылының туындысы болып табылады. Тироксиннің құрамында йодтың төрт атомы, ал үш йодты тирониннің құрамында - үш атомы болады. Үш йодты тиронин тироксинмен салыстырғанда 5–10 есе белсендірек, бірақ ол аз мөлшерде түзіледі.

Триоксин без торшаларында белокпен қосылып, тиреоглобулин түзеді де, көпіршіктер қуысына бөлінеді. Ол көпіршік қуысында бұйығы түрде бірнеше айға дейін сақталады. Гипофиздің тиреотроптық гормонының әсерімен тиреоглобулин ыдырап, оның құрамынан тироксин және үш йодты тиронин бөлінеді. Бұл гормондар эпителий торшалары арқылы қанға сіңеді де, тироксин альбуминмен байланысып, тиреоальбумин түзіледі. Гормонның тек аз ғана мөлшері еркін күйде кездеседі.

Қалқанша без гормондары организмдегі зат алмасу процесінің қарқынын, құстың өсіп-жетілуін реттейді, жоғары дәрежелі жүйкелік қызметке әсер етеді. Бұл гормондар торша митохондрияларындағы тотығу процесінің қарқынын жоғарылатып, торшадағы қуат және белок алмасуын күшейтеді. Тироксин белоктардың, көмірсулардың, майдың тотығуын жандандырып, ұлпалардың глюкозаны сіңіру қабілетін жоғарылатады, бауыр мен бұлшық еттерде гликогеннің ыдырауын шапшаңдатады. Тироксин әсерімен тек қуаттық алмасу ғана емес, құрылымдық өзгерістер жақсарып, организмнің өсіп-жетілуі шапшаңдайды. Қалқанша без гормондары денедегі су мен минералды тұздардың алмасуын да реттейді, ас қорыту ағзаларының қызметіне ықпал етеді: кілегейлі қабық эпителийінің қызметін жандандырып, белоктың, кальций мен фосфор тұздарының, т.б. қосылыстардың сіңуін жақсартады. Олардың әсерімен бұлшық еттегі алмасу процестері күшейеді.

Құсқа қосымша тироксин ексе (жасанды гиперфункция) негізгі зат алмасу күшейіп, жүйке жүйесінің қозғыштығы жоғарылайды, жүректің соғуы жиілеп, жиырылу күші артады, дене қызуы көтеріледі, организмдегі көмірсулар қоры кеміп, құс тез қажиды, әлжуаздық байқалып, салмақ жоғалады.

Қалқанша безді сылып тастау (гипофункция) негізгі зат алмасу процесін күрт төмендетіп (50-60%-ға), құсты әлсіретіп жібереді. Мұндай операциядан кейін ет тонусы нашарлап, дене температурасы төмендейді, жыныстық қызмет бұзылып, жүйке жүйесінің қозғыштығы әлсірейді, жоғары дәрежелі жүйкелік қызмет бұзылып, шартты рефлекстердің қалыптасуы қиындайды. Безі жас кезінде сылынып тасталған балапанның сүйегі қатайып-жетілмей, жыныстық ағзалардың, жүйке жүйесінің дамуы тоқтап қалады, құс өспейді. Мысалы, 17 күндік жасында қалқанша безі сылынып тасталған балапанның салмағы 5 айдан кейін бар болғаны 270 г болған, ал сау балапан 2 кг тартқан.

Қалқанша без қалыпты қызмет атқару үшін йод қажет. Құстардың қалқанша безіндегі йодтың мөлшері сүт қоректілерге қарағанда көп болады, ересек құстарда ол 0,5-0,6 % құрайды. Организмде йод жетіспеген жағдайда без шырышты секретті көп бөліп, көпіршіктер қабырғасы керіліп кетеді де, бездің көлемі өседі, бірақ секрециялық торшалар қызметі нашарлайды, гормондардың түзілуі азаяады. Бұл ауруды зоб деп атайды. Зобқа шалдыққан құстардың жұмыртқалағыштық қабілеті төмендейді.

Қалқанша без көпіршігінің сыртында орналасқан ерекше торшалар (парафолликулярлық торшалар) тиреокальцитонин гормонын түзеді. Бұл гормон қан құрамындағы кальцийді сүйек ұлпаларына жинақтап, оны үнемдеуге мүмкіндік туғызады. Сонымен қатар тиреокальцитонин бүйрек арқылы фосфордың бөлінуін қамтамасыз етіп, қандағы кальций мен фосфор элементтерінің ара қатынасын реттеп отырады. Аталмыш гормон қалқанша серік безінің паратгормонына кері әсер етеді.

Бұл бездің қызметі әртүрлі жағдайларға – құстың физиологиялық күйіне, жасына, тұқым ерекшелігіне, жыл маусымына байланысты ауытқып отырады. Қыста бездің белсенділігі жоғарылап, жазда төмендейді. Тироксин мөлшері балапанның алғашқы түлеуі кезінде қанда күрт көбейеді. Мысалы, ақ леггорн тұқымды әтеш балапандарда өсудің 4-12 аптасында тироксин өте көп бөлінеді. Жұмыртқалағыш тауықтар қанында тироксин көбірек болады. Ал пекин үйректерінде бездің белсенділігі желтоқсан мен ақпан аралығында және маусым - шілде айларында күшейсе, күрке тауықтарда - күзде күшейеді. Жастың ұлғаюына байланысты бездің белсенділігі нашарлайды. Тауықтарда бұл 3 жаста байқалады.

Қалқанша без бен жыныс бездерінің арасында тығыз функционалдық байланыс болады. Қалқанша безді сылып тастаса, қораздар мен кежектердің (аталық үйрек) ені кішірейіп, шәует түзу қабылеті төмендейді. Тироксинді аз мөлшерде ексе тауықтардың аналық безінде фолликулалардың жетілуі шапшаңдайды. Жасанды жолмен гормонның организмдегі мөлшерін көбейтсе, құс мезгілсіз түлейді.

Қалқанша бездің қызметі рефлекстік және гуморальдық жолдармен реттеледі. Қалқанша бездің қызметін торлы құрылым симпатикалық жүйке арқылы күшейтеді. Қалқанша без гормондарының түзілуі мен бөлінуін реттеуде тиреотроптық гормон бөлетін гипофиздің де маңызы зор. Өз кезегінде қалқанша без басқа бездермен тығыз байланысты. Ол ұйқы безі гормондарының бөлінуін тежеп, бүйрек үсті безі мен жыныс бездерінің қызметін жандандырады.