Антропоөзектік парадигма: көркем мәтіннің коммуникативтік-прагматикалық әлеуеті

КІРІСПЕ

ХХ ғасырдың соңғы ширегінде өріс алған антропоөзектік парадигма аясында кеңінен зерттеле бастаған прагматика мәселесі ХХІ ғасыр басында ерекше қарқынмен дами отырып, тұтастай алғанда, лингвистиканың семантикалық және функционалды аспектісіне көбірек бағдарлануына да өзіндік ықпалын тигізді. Зерттеушілер назары тілдің жүйелік қасиеттерінен біртіндеп оның қолданылу үдерісі мен діттемесін тануға ауысты. Сондықтан өарым-қатынас барысындағы ақпаратты жеткізуші сөз туындысы, мәтін түзу (адресат), оны қабылдау (адресант-оқырман) т.б. мәселелерді бір тұтастықта қараудың маңызы зор.

Осымен байланысты қазіргі тіл білімінде қалыптасқан қазақ этносының бітім-болмысын тіл арқылы тануға мүмкіндік беретін антропоөзектік бағыттағы зерттеулердің аясында сөз құдіретінің сапалық деңгейі жан-жақты ашылатын дара тілдік тұлғалардың шығармашылық тілін (көркем мәтін тілін) зерттеудің мәні ерекше. Соған сәйкес, көркем тілдің коммуникативтік-прагматикалық әлеуетін антропоөзекті парадигмада зерттеу нысанына «тілдік тұлға» ұғымының төңірегінде шоғырланған мәселелер, атап айтқанда, оның поэтикалық мәнмәтінді (контексті) құратын психологиялық болмысы, шығармаларындағы автордың дүниетанымдық бейнесі, этно-мәдени және әлеуметтік ерекшеліктері т.б. тұтасқан кеңістігі, концептуалды өрісі алынады. Осы тұста қаламгер интенциясы оқырманның санасында орныққан когнитивтік жүйесімен қалай сабақтасқанын, яғни автор не себепті белгілі бір ойын жеткізу үшін мәтінде дәл осы сөзқолданысты таңдағанын түсіндіру аса маңызды. Осындай күрделі мәселенің шешімі, сайып келгенде, автордың өз шығармасын жазу барысында алға қойған прагматикалық діттеміне сай мәтіндік сөз кестесін қалай өргенін дәйектейтін тұтас арқауды табуға байланысты зерттеулер жүргізуді қажет етеді.