Список используемых источников

272 

 

3 Ермолаев 

Е.Е. 

Разработана  концепция  системы 

ценообразования 

// 

Национальная  ассоциация  сметного  ценообразования  и  стоимостного  инжиниринга: 

[сайт]. URL:http://www.ascsi.ru/press/publications/detail.php?ID=633 

4 Из  истории  развития  сметного  нормирования  в  России  //  Сметный  портал 

:[сайт]. URL:http://cmet4uk.ru/publ/4­1­0­33 

5 Мирзаев  А.В  Классификационные  критерии  в  оценке  эффективности 

инноваций  в  строительстве  //  Жилищное  строительство.  2001.  №  8.  С.  6­7. 

URL: http://www.rifsm.ru/files/js_08_01.pdf 

6 Сметное  дело  в  строительстве  //  Строительный  портал  о  строителях  и  для 

строителей : [сайт]. URL:http://stroitel73.ru/school/kirillova/ 

 

УДК 34 

Купешова С.Т. 

э.ғ.к. доцент, әль-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті,  

Алматы, Қазақстан, s.kupeshova@mail.ru 

 

КӘСІПОРЫННЫҢ БӘСЕКЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ БАСЫМ 

БАҒЫТТАРЫ 

 

Abstract:  In  times  of  globalization,  the  main  task  in  all  countries  is  to  formulate  and 

maintain the competitiveness of the private economic entities and the national economy. Given 

the  variety  of  market  kriteriy6  explores  new  ways  to  improve  the  domestic  economic 

opportunities  and  increase  productivity.  Every  day  a  growing  demand  for  new  products  and 

new production. 

Competitiveness  ­  is  not  only  the  value  of  the  parameter  and  the  quality  of 

manufactured goods, as well as innovation management and investment activities. 

 

Key words: competitiveness, the organization competitiveness, product, market, 

economic sector. 

 

Қазіргі  уақытта еліміз  биік белесті  бағындыру  қарсаңында елдің дамуы бағытын 

анықтайтын  жəне  оған  қарқын  беретін  «Әлемдегі  бəсекеге  барынша  қабілетті  елдердің 

қатарына  ену  стратегиясы»  жəне  БСҰ­ға  кіру  нағыз  ұлттық  идеяға  айналған.  Осыған 

жетудің бірден­бір жолы кəсіпорынның бəсекеге қабілеттілігін арттыру. 

 ҚР Президентінің Қазақстан халқына «Қазақстан жолы – 2050:Бір мақсат, бір мүдде, бір 

болашақ»  Жолдауында  ұлттық  экономиканың  бəсекегк  қабілеттілігін  арттыруға  көп 

көңіл  бөлініп  отыр.  Жолдаудың  маңызды  міндеттер  қатарында  экономиканы  шикізат 

бағытынан өндіріске бұру, кəсіпорындардың бəсекеге қабілеттілігін арттыру болып тұр. 

Бəсекеге  қабілеттілік  əр  түрлі  деңгейлерде  қарастырылады,  яғни,  өнімнің, 

фирманың  бəсекеге  қабілеттілігі  немесе  кəсіпорынның,  саланың,  экономиканың  жəне 

мемлекеттің бəсекеге қабілеттілігі. 

Кəсіпорынның  бəсекеге  қабілеттілігі  отандық  экономикада  ғана  емес  əлемдік 

экономикада да кеңінен зерттелуді қажет ететін мəселе болып табылады. Кəсіпорынның 

бəсеке  қабілеттілігі  –  бəсекелестермен  салыстырғанда  бағалық  жəне  бағалық  емес 

сипаттары  бойынша  тауарлары  тұтынушыларға  ұнамды,  дер  кезінде  жоспарлап, 

дайындап өткізуге нақты мүмкіндігі бар кəсіпорын. 

Кəсіпорының бəсекеге қабілеттілігі – бəсекелік нарық жағдайында меншікті жəне 

қаржылық  ресурстарды  тиімді  басқару  мүмкіндігі. Кəсіпорынның бəсекеге қабілеттілігі 

оның нарықтық бəсеке жағдайларына бейімделу мүмкіндігі мен серпінін сипаттайды.  

Кəсіпорының нарықтағы ұстанымын талдау кезінде оның күшті жəне əлсіз жақтарын 

ғана емес, сонымен қатар əсер ететін нақты факторларын анықтау керек. Кəсіпорынның 

бəсеке  қабілеттілігіне  мынадай  бірқатар  факторлар  əсер  етеді:  кəсіпорын  өнімдерінің 

273 

 

сыртқы  жəне  ішкі  нарықта  бəсекеге  қабілеттілігі;  өндірілетін  өнімдердің  түрлері; 

нарықтың  сиымдылығы;  нарыққа  кіру  жеңілдігі;  осы  нарықта  жұмыс  істеп  жатқан 

кəсіпорындардың  бəсекелік  ұстанымдары;  саланың  бəсекеге  қабілеттілігі;  аймақтың 

жəне елдің бəсеке қабілеттілігі. 

  Кəсіпорынның  бəсеке  қабілеттілігі  мəселесін  толығырақ  бағалау  үшін  оның 

критерийлері  (өлшемдері)  мен  көрсеткіштеріне  баға  беру  керек.  Критерийлердің  келесі 

түрлерін бөліп көрсетуге болады: 

  Бірінші  критерий  ­  кəсіпорынның  өндірістік  қызметінің  тиімділігі.  Осы  критерий 

бойынша  кəсіпорынның  бəсеке  қабілеттілігін  бағалау  мынадай  көрсеткіштер  тобын 

қарастырады:  өндірістік  үрдістерді  басқару  тиімділігі;  өндірістік  шығындардың 

үнемділігі; негізгі еңбекті ұйымдастыру; өнімді өндіру; технологияның жетілгендігі. 

    Кəсіпорынның  бəсекеге  қабелеттілігінің  екінші  критерийі  ­  кəсіпорынның 

қаржылық  жағдайы,  яғни:  мүліктік  жағдайды  бағалау;  кəсіпорынның  өтімділік  жəне 

қабілеттілік  көрсеткіштері;  қаржы  тұрақтылығы  көрсеткіштері;  іскерлік­белсенділік 

көрсеткіштері; кəсіпорын қызметінің қаржылық нəтиже көрсеткіштері. 

    Үшінші  критерийіне  тауар  қозғалысы  мен  өткізуді  ұйымдастырудың  тиімділігі 

жатады.  Бұл  критерий  келесі  көрсеткіштермен  сипатталады:  дайын  өнімнің  жиналып 

қалу  коэффициенті;  сату  рентабельділігі;  өндірістік  қуаттарды  жіктеу  коэффициенті; 

жарамдылықтың тиімділігі. [3] 

     Кəсіпорының  бəсекеге  қабілеттілігін  арттыру  үшін  келесі  факторлардың 

жоғарылату  жолдары  қарастырылуы  тиіс.  Бұл  факторлар  өнімді  зерттеуде  өзіндік 

сипаттары бойынша 4 топқа бөліп қарастырылады: 

     Бірінші  топ  ­  өнімнің  сапасын  арттыру  шаралары  немесе  кəсіпорынның  сапа 

жүйесін жетілдіру. 

     Екінші топ ­ өнімнің бағасын қалыптастыру немесе баға саясатын реттеу. 

     Үшінші  топ  ­  өнімнің  тартымдылығын  арттыру  немесе  кəсіпорын  маркетингті 

жүйесін жеьілдіру. 

     Төртінші  топ  ­  өнімнің  бəсекелік  қабілетін  қамтамасыз  ету  немесе  өндірісті 

мемлекеттік қолдау.  

Өндіріске  инновациялық  жəне  ғылыми­техникалықжетістіктерді  енгізу,  алдыңғы 

қатарлы  озық  технологияларды  пайдалану  тек  өнімнің  сапалық  қасиеттерінің 

жақсаруына  ғана  емес,  шикізат  пен  материалды  үнемді  пайдалануға,  сонымен  қатар 

оның баға бəсекелесу жағдайындағы өтімділігін арттыруға да серпін береді.[4] 

Көптеген  дамыған  елдердің  тəжірибесі  көрсеткендей,  бүгінде  инновациялық 

қызмет  ­  əлемдегі  көшбасшы  елдердің  мемлекеттік  экономикалық  саясатының  басты 

маңызды  бағыты  болып  отыр.  Осы  мемлекеттердің  барлығыда  бəсекелестік 

артықшылықтарға  ие.  Бəсекелік  артықшылық  ­  ол  нарықта  инновациялық  дамудың 

ұзақмерзімдік  стратегиясын  іске  асыратын,  тұтынушының  талғамын  қанағаттандыруға 

бағытталған  өндірістің болуы.  Тұрақты  жəне  үздіксіз  жаңалықтардың  пайда  болуы  мен 

енгізілуі  əрбір  кəсіпорындағы,  аймақтардағы,  сонымен  қатар,  еліміздегі  бəсекелік 

күресте алға шығудың ең басты қозғаушы күші. Халықтың тұрмыс­тіршілігінің деңгейі 

көтеріліп отыруы үшін жаңа өнімдер шығарумен жəне қайта өңдеумен, жаңа қызметтер 

ұсынумен,  сонымен  бірге  инновациялық  технологиялар  мен  инновациялық  базада 

өндірістік  жəне  басқарушылық  қызметтерді  жүзеге  асыру  керек.  Жаңалықтардың 

енгізілуі,  инновация,  жаңа  тауар  өндіруде  алынған  ғылыми­техникалық  жетістіктер, 

технология  мен  қызметтер  ел  экономикасының  дамуына  жəне  халықтың  тұрмыс 

жағдайының  жақсаруына  өз  үлесін  қосады.  Инновация  еңбек  өнімділігінің  артуына, 

жаңа  өндірістік  салалардың,  қызметтер  мен  жаңа  жұмыс  орындарының  ашылуына, 

қызмет  көрсету  сапасының  жоғарылауына  жəне  əлемдік  нарықта  отандық  тауарлардың 

бəсекелік қабілеттілігінің жоғарылауына үлес қосады. 

Бəсеке  сипаттамалары  жəне  оларды  анықтайтын  факторларды  шартты  түрде 

микродеңгейлі  (өнімнің  сапасы  мен  бағасын  көрсететін),  мезодеңгейлі  (салалардың 

274 

 

қолда  бар  өндірістік  қорларын  тиімді  қолданудың  көрсеткіштерін  жақсартатын)  жəне 

макродеңгейлі  (шаруашылық  жүйелердің  жалпы  қалпын,  олардың  балансын, 

инвестициялық климатын, салық тəртібін, тариф кедендік саясатын жəне т.б. көрсетеді) 

болып бөлінеді.  

Келтірілген  бəсеке  сайыстың  жəне  бəсекелесу  қабілетінің  факторлары  мен 

сипаттамаларының  субъектілерінің  құрамы  осы  күрделі  дəреженің  элементтерінің 

құрамын  сипаттауға  жəне  олардың  байланысын  шығаруға  мүмкіндік  береді.  Бұл  оның 

талдауына  қажетті  тиімді  тəсілдер  шығаруға,  қолда  бар  қорларды  алуға  қосымша 

мүмкіндіктер  ашуға  жəне  сүт  өнімі  кəсіпорындары  үшін  əр  деңгейдегі  бəсекеге 

қабілеттілікті жоғарлатудың стратегиялық бағытын анықтауға көмек көрсетеді.  

Экономикалық əдебиетте бəсекені оның əдістері бойынша бағалық (баға негізіндегі 

бəсеке)  жэне  бағадан  тыс  бəсеке  (тұтынушылық  құнның  сапасы  негізіндегі  бəсеке) 

бөлуге  болады.  Қазіргі  əлемде  бағалық  бəсеке  бағадан  тыс  əдістердің  бəсеке  сайысына 

қарай  мəнсіз  болып  келеді.  Бұл  қазіргі  нарықта  «бағалар  кақтығысы»  жоқ  дегенді 

білдірмейді,  олар  бар,  бірақ  соншалықты  анық  емес.  Бағадан  тыс  бəсеке  алдыңғы 

қатарлы  бəсекелестерге  қарағанда  тауардың  тұтынушылық  құнын  арттырады.  Бағадан 

тыс  əдістердің  санына  фирманы  басқарудың  бүкіл  маркетингтік  əдістері  жатады. 

Олардың негізгілері: тауардың жаңартылуы, сапа, жарнама, халықаралық стандарттарға 

сəйкес келу, т.с.с.  

Кəсіпорынның  бəсекеге  қабілеттілігінің  жоғарылауы,  оның  жақсаруы  көбінде  іске 

асырылатын  өнімнің  сапасы  мен  өндірістің  ұйымдастырушылық­техникалық  деңгейіне 

тəуелді.  

Қазіргі  заманғы  кəсіпорындар  өздерінің  бəсеке  бағытын  нығайту  үшін  əлемдік 

нарықтың 

жоғарылап 

келе 

жатқан 

талаптары, 

тұтынушылық 

сұраныстың 

дифференциялануы,  инновациялық  айналымдардың  азаю  қажеттілігі  жəне  өндіріске 

ғылыми­техникалық жетістіктерді енгізу мəселелерімен бетпе­бет кездесуде.  

Қазақстанның əлемдегі дамыған елу елдің қатарынан лайықты орын алу үшін, ең 

алдымен,  еліміздегі  отандық  кəсіпорындардың  бəсекеге  қабілеттілігін  арттыруға, 

олардың əлемдік нарықта да бəсекеге түсе алатындай жоғары сапалы өнімдер өндіруіне 

жағдай жасауға, озық технологияларды енгізуге жəне қызмет тиімділігін арттыруға мəн 

беруіміз  қажет.  Яғни,  бұл  мақсатта  отандық  кəсіпорындардың  мемлекет  тарапынан 

белгілі  бір  дəрежеде  қолдау  көрсету  бағыттарын  əзірлеуді  қажет  етеді.  Ол  бағыт 

еліміздің аймақтары мен салалары бойынша нақты іс­шараларды қамтығаны жөн. 

Өнім  өндірушілерді  мемлекеттік  қолдау  мемлекетіміздің  алға  қойған  басты 

мақсаттарының  бірі  болып  саналады.  Бұл  мəселе  мемлекетіміздің  басты  «Қазақстан­

2030» стратегиясында айқындалған: «тек шикізатқа бағдарланған ел болып қалмау үшін 

біз жеңіл жəне тамақ өнеркəсібін, инфрақұрылымды, мұнай мен газ өңдеуді, химия мен 

мұнай химиясын, машина жасаудың жекелеген шағын салаларын, ғылымды қажет ететін 

түпкілікті  өндірістерді,  қызмет  көрсету  саласын,  туризмді  бұрынғыдан  да  ілгері 

дамытуға тиіспіз». 

Отандық  нарықта  ішкі  өндірушілердің  үлесін  арттыру,  оларды  сыртқы 

бəсекелестердің теріс пиғылды бəсекеге əрекеттерінен қорғау, əлемдік нарықта өз орнын 

табуға бағытталған ынталарын жан­жақты қолдау сынды əрекеттер мемлекетіміздің осы 

сала  кəсіпорындарына  жасайтын  қамқорлығына  өзек  болуы  тиіс.  Ол  үшін  өндірісті 

мемлекеттік қолдау келесі бағыттар арқылы жүзеге асады: 

1.  Еліміздің  Дүниежүзілік  сауда  ұйымына  кіруі  қарсаңында  отандық  өнім 

өндірушілерді заңдық тұрғыдан қорғайтын шаралар   дайындау. 

Бұл  бағытта  осы  ұйымға  мүше  болған  басқа  елдердің  тəжірибесін  назарға  алу  керек. 

Соңғы жылдары осы ұйымға мүше болған мемлекеттер (Латвия, Эстония, Грузия, Литва, 

Молдова жəне Қытай). Мұнда экспорттық субсидияларды пайдалану, кейбір импорттық 

өнім  түрлеріне  жоғарылатылған  баж  салықтарын  қалдыру,  қолдауды  қажет  ететін 

275 

 

салаларға  мемлекеттік  жеңілдетілген  кредиттер  беру,  тағы  басқа  да  жағдайлар 

қарастырылған. 

2.  Нақты сала кəсіпорындарына, яғни өнімді өңдеу секторына қатысты  

мемлекеттік инвестициялық саясат ұстану. Қазіргі кезде зейнетақы қорлары, ұлттық қор, 

даму  институттары,  əлеуметтік­кəсіпкерлік  корпорациялар,  мемлекеттік  холдингтік 

компаниялар,  сақтандыру  қорларының  жинақтаған  қаржыларын  тиімді  несиелеу 

тетіктері арқылы аталған саланы қолдауға болады. 

3.  Жалпы өнеркəсіптік саясат шеңберінде экономикалық қолдау  

шараларын  енгізу.  Бұл  бағыт  кəсіпорынның  қолайлы  дамуы  мен  өнімдерінің  бəсекеге 

қабілеттілігін  арттыруға  мүмкіндік  береді.  Қазіргі  талап  өнім  өндірушілерді 

экономикалық  қолдаудың  тетіктерін  жетілдіруге  бағытталуы  тиіс.  Салықтық,  кедендік, 

қаржы­кредиттік,  ұйымдастырушылық,  құқықтық,  монополияға  қарсы  шаралар  арқылы 

өнеркəсіптің өркендеуін қамтамасыз ету мемлекеттік қолдаудың негізі болуы қажет. 

4.  Мемлекеттік саясаттың негізгі түйіні өндірістік жəне ғылыми­ 

техникалық  кешендерді  жиынтық  түрде  ішкі  жəне  сыртқы  факторларды,  сауда 

жүйесіндегі  əлемдік  талаптардың  негізгі  қағидаларын  сақтай  отырып  икемді,  бəсекеге 

қабілетті  өнімді  шығаруға  негізделуі  тиіс.  Осы  арқылы  мемлекеттің  экономикалық 

қауіпсіздігін қамтамасыз етуге болады. 

5.  Мемлекеттік саясаттың тағы бір ерекшелігі өндірісті тікелей қолдау  ғана емес, 

бəсекелі  ортаны  дұрыс  реттеу  арқылы  өндірушілерді  кəсіпорынға  соңғы  ғылыми­

техникалық  жетістіктерді  енгізуге,  өнімді  дайындау  технологиясын  жетілдіруге, 

қаржыларды тиімді пайдалануға, өндірісті жүйелі дамыту мен нəтижелі басқаруға, яғни, 

ең бастысы бəсекеге қабілетті  өнім шығаруға  ынталандыру арқылы бейнеленуі  мүмкін. 

[5] 

Сонымен қазіргі кезде экономикалық даму стратегиясына сəйкес кəсіпорынның бəсекеге 

қабілеттілігін  арттыру  арқылы  еліміздің  əлеуметтік­экономикалық  даму  жағдайын 

аттыруға тікелей əсер етеді.  

 

Болашақта  алға  қойған  мақсаттарымыз  бен  міндеттерімізді  жүзеге  асырсақ, 

еліміздің  бəсекеге  қабілетті  елу  елдің  қатарына  кіріп,  əлемнің  алдыңғы  қатарлы 

мемлекеттерінің арасында болатынына кəміл сенемін. 

 

Ұлттық  экономиканың  бəсекеге  қабілеттілігін  жақсарту  мақсатында  Қазақстан 

өзінің  макроэкономикалық  ортасын  жақсарту  жұмыстарын  жүргізуде.  Менеджментті 

дамыту халықаралық институтының (IMD, Швейцария) биылғы жылдың мамыр айында 

жарияланған  “Әлемдік  бəсекеге  қабілеттілік  бойынша  шолу  –  2012”  рейтингінде 

Қазақстан 4 орынға көтеріліп отыр. 

Әйтсе  де,  ғаламдық  даму  үдерімінің  қазіргі  кезеңінде  колда  бар  жетістіктерге 

канағаттану жеткіліксіз. Тынымсыз ізденіс пен нəтижелі іс­əрекетті арқау еткен əлемдік 

нарык  өндірушілері  барынша  жаңа  нарықтарды  игеруге,  ондағы  тұтынушыларды 

жаулауға  белсене  кірісуде.  Нарықтың  бұл  қатал  шарты  отандық  өнім  өндірушілердің 

бəсекелік кауқарын нығайтуды, кəсіпорындардың бəсекелік қыспақтарға төтеп берерлік 

қабілетін  арттыруды,  ішкі  жəне  сыртқы  нарықтарда  сұранысы  жоғары  өнім  өндіруге 

тиімді  əсері  бар  тетіктерді  айқындауды  кажет  етеді.  Бұл  жағдай  Республика 

Президентінің  Қазақстан  халқына  Жолдауында  айтылғандай:  «Экономика  біздің 

дамуымыздың басты басымдығы, ал экономикалық өсімнің барынша жоғары қарқынына 

қол  жеткізу  ­  негізгі  міндетіміз  болып  қала  береді.  Нан  өндірісі  саласы  өнімдерінің 

бəсекеге  қабілеттілігін  арттыру    біртұтас  механизм  ретінде  нарықтық  сұраныс  пен 

ұсыныстың жалпы жағдайына, қоғамның дамуына, адамзат мəдениеті мен ой­санасына, 

қауіпсіздік  пен  эстетика  жəне  экология  талаптарына,  сонымен  қатар,  кəсіпорынның 

мүмкіндігіне  сай  болуы  тиіс. 

Бəсекеге  қабілеттілік  арттыру  механизмі  –  кəсіпорынның  нəтижелі  жетістікке 

жету  жолында  атқаратын  іс­əрекеттері  арқылы  сипатталады.  Дұрыс  таңдап  алынған 

276 

 

механизм  осы  кəсіпорынның  нарықтық  бəсекелестерімен  салыстырғанда  ұзақ  уақытқа 

ұтымды жағдай жасауына негіз  болады. 

Өнімнің  бəсекеге  қабілеттілігін  арттыру  іс­əрекеттерінің  жиынтық      көрінісі  

ретінде      оларды    жүзеге    асыратын    бірнеше    тетіктерге  тəуелді.  Бұл  тетіктер  диплом 

жұмысымда  өзіндік сипаттары бойынша төрт топқа бөліп қарастырылады: 

бірінші  топ  ­  өнімнің  сапасын  арттыру  шаралары  немесе  кəсіпорынның  сапа 

жүйесін жетілдіру; 

екінші  топ  ­  өнімнің  бағасын  қалыптастыру  немесе  кəсіпорынның баға  саясатын 

реттеу; 

үшінші  топ  ­  өнімнің  тартымдылығын  арттыру  немесе  кəсіпорынның 

маркетингтік жүйесін жетілдіру; 

төртінші  топ  ­  өнімнің  бəсекелік  қабілетін  қамтамасыз  ету  немесе  өндірісті 

мемлекеттік қолдау. 

Әлемдік  нарықтың  қатаң  талаптары  мен  бəсекелік  шарты отандық нан өнімін  

өндіруші кəсіпорындардың сол талаптар мен шарттарды ұстануын  қалайды.  Өйтпеген  

жағдайда  əлемдік  нарықта  осы  өнім  түрлері бойынша  негізгі  өндірушілер  саналатын  

АҚШ,  Израиль,  Голландия, Ресей жəне Дания сынды мемлекеттер өздерінің бəсекелік 

ықпалымен  еліміздің  ішкі  нарығын  жəне  енуге  мүмкін  болатын  көршілес 

мемлекеттердің  нарықтарын  игеріп  алуы  қиын  емес. 

Сондықтан да ішкі нарықтағы нан өнімдерінің бəсекеге қабілеттілігі, ең алдымен,  

олардың  сапасына  байланысты.  

References: 

1  Қазақстанның  əлемдегі  бəсекеге  барынша  қабілетті  50  елдің  қатарына  кіру 

стратегиясы ­ Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына жолдауы // 

Егемен Қазақстан, 2006, 2 наурыз. 

2  Жилқайдарова Г.Б. «Кəсіпорынның нəтижелі жетістігі – бəсеке қабілеттілігі» // ҚазЭУ 

хабаршысы – 2013 №5 б 117­121 

3  Көпешева А. «Өнімнің бəсекеге қабілеттілігін арттыруға стратегиялық жоспарлаудың 

маңыздылығы» // ҚазЭУ хабаршысы – 2012 №5 б 131­138\ 

4  Габдулина  А.С.  Қазақстан  экономикасының  бəсекеге  қабілеттілігін  жоғарылату  // 

Евразийское сообщество – 2010 №1 с 48­53 

5  www.pm.kz. 

 

 

UDK 378.1 

Massakova S.S. 

Candidate of economic science, associate professor 

“NARXOZ University”, Almaty, Kazakhstan, saltanat@mail.ru 

 

THREATS OF THE INFORMAL ECONOMY: MARKETIZATION OF HIGHER 

EDUCATION 

 

Аннотация.      Статья  посвящена  раскрытию  причин  и  последствий  маркетизации 

высшего образования как фактора развития неформальной экономики.  

Одно  из  возможных  решений  данной  проблемы  лежит  в  обеспечении 

эффективности  деятельности  обучающего  учреждения  через  создание  эффективного 

менеджмента.  

Ключевые  слова:  маркетизация,  неформальная  экономика,  менеджмент,  высшее 

образование, реформы.  

 

Areas where the informal economy develops, are usually characterized by a high degree 

of state intervention in the economy and other social processes. During the stay of the planned 

277 

 

economy  elements  of  the  informal  economy  have  taken  place  in  spite  of  the  strong  legal 

regulation of the state and in areas such as healthcare (medicine) and education. However, with 

the  transition  to  market  relations  development  in  these  areas  processes  of  the  informal 

economy  reached  its  maximum  activity:  corruption,  sale  of  diplomas  of  higher  education, 

manufacturing and importation of uncertified medicines, the emergence of private clinics and 

universities,  do  not  meet  the  basic  standard  requirements  and  work  on  schemes  to  get  rich 

quickly, often in conjunction with other market agents. 

Article is devoted to the causes and consequences of marketization of higher education as 

a factor in the development of the informal economy.  

Today,  one  of  the  important  problems  in  Kazakhstan  is  the  problem  of  reducing  the 

quality  of  higher  education.  This  problem  is  a  result  of  uncontrolled  opening  of  new 

universities,  offering  their  services  at  low  prices,  operating  under  the  laws  of  the  market  ­ 

increasing  demand  is  increasing  offer.  This  essay  will  examine  the  implications  of  the 

problems mentioned above, and also will discuss, if not the possible solutions, then at least, the 

keys to solve these complex problems. 

As  it’s  known,  the  market  is  not  perfect,  and  in  most  cases,  there  are  problems  of  so 

called  spillover  effects,  which  in  the  case  of  higher  education  gives  a  huge  negative  effect. 

The main consequences of education marketization are:  

­ decrease in the quality of trained professionals in various fields, 

­ decline of status of higher education, 

­ unreasonably high requirements of employers to employees occupying lower positions, 

who receive low wages, 

­ low motivation of those who have really skilled knowledge . 

One  approach  attempts  to  solve  the  problem  is  to  control  the  mechanism  to  make 

appropriate  decisions  on  the  basis  of  the  classification  and  ranking  of  these  factors  on 

functional criteria. 

This article describes the methodological approach of the solution to the problem from a 

management perspective. 

It  is  known  that  an  important  element  in  ensuring  the  effectiveness  of  the  training 

institutions, if not the main thing is the organization of management in school, and at a higher 

institutional level. 

Management has its own economic engine that is aimed at solving specific problems of 

cooperation in the implementation of socio­economic, technological, social and psychological 

problems that arise in the course of economic activity (Picture 1). The economic mechanism of 

management  objectively  due  to  the  implementation  of  the  company's  activity  in  the  market 

conditions, when the results of the management and evaluation of economic activities obtained 

on the market in the exchange process [1]. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Picture 1 – Economic mechanism of management 

 

Incompany 

management

 

 

Production      

management 

 

Personnel 

management 

Economic 

mechanism of 

management 

 

Solving  problems  in  higher  education  require  a  systematic  approach,  mainly  from  the 

side  of  government.  It  is  necessary  to  monitor  the  quality  of  services  provided  by  the 

university, as well as control over the actions of employer

With  that,  this  control  should  not  be  an  administrative 

relationship.  Therefore,  monitoring  should  be  indirect,  which  would  be  independent  of  the 

interests  of  employers,  unive

create  an  independent  national  testing  center  and  establish  for  each  specialization  level  of 

knowledge  required,  as  it  is  done  in  the  centers  for  language  examinations  (IELTS,  TOEFL 

etc.).    At  such  center  every  employer  can  apply  for  verification  of  their  potential  employees, 

the  graduates  themselves  for  extra  motivation,  as  well  as  universities  to  confirm  the  level  of 

knowledge  of  their  students  and  each  of  them  can  obtain  an  independent  evaluati

important conditions for the operation of such a center should be non

for passing the tests, as well as real independence from anyone else.

The modern trends of globalization in education system of many countries go on unde

the  terms  of  Bologna  agreements.  These  processes  have  its  some  manifestation  in  various 

aspects in the system of higher education in  Kazakhstan and developed countries. In order to 

reveal  main  problems  of  functioning  of  these  systems  in  modern  situation 

consider  the  following  aspects:  principles  of  organization  of  higher  education,  conditions  of 

realization of educational process and human and market factors [2].

The start point of making such comparative analysis is the fact of presenc

institutions  of  higher  education  in  developed  countries  as  far  as  in  Kazakhstan:  public  and 

private. In spite of that these two types of organization of the higher education are subject to 

the rules established by the legislation in regard 

regulation of services and departments of universities, and directly educational process. At the 

same time in  foreign mainly eastern universities  have more freedom  of  choice and their own 

instruments  to  regulate  educational  process,  whereas  Kazakhstan  universities  have  to  keep 

strictly all the rules established by government authorities. This difference has crucial meaning 

in  organization  and  development  of  higher  education  in  both  countries  without  taking  in 

account it is public or private university.

In particular European university system is made up of 80 public and private universities 

which offer domestic and foreign students a broad

at undergraduate, master’s and 

In Kazakhstan the number of public universities is much lesser only 15, others nearly 40 

are private (Picture 2). 

 

 

Picture 2 

In conclusion it is necessary to note, once again, that the problems in higher education, 

the  improvement  of  higher  education  in  Kazakhstan 

fundamental review of the relationship between the state, employers and univers

0

50

100

Solving  problems  in  higher  education  require  a  systematic  approach,  mainly  from  the 

side  of  government.  It  is  necessary  to  monitor  the  quality  of  services  provided  by  the 

university, as well as control over the actions of employers in respect of the employees’ rights.  

With  that,  this  control  should  not  be  an  administrative  ­  directive,  as  this  can  lead  to  corrupt 

relationship.  Therefore,  monitoring  should  be  indirect,  which  would  be  independent  of  the 

interests  of  employers,  universities  and  potential  employees.  For  example,  government  can 

create  an  independent  national  testing  center  and  establish  for  each  specialization  level  of 

knowledge  required,  as  it  is  done  in  the  centers  for  language  examinations  (IELTS,  TOEFL 

ch  center  every  employer  can  apply  for  verification  of  their  potential  employees, 

the  graduates  themselves  for  extra  motivation,  as  well  as  universities  to  confirm  the  level  of 

knowledge  of  their  students  and  each  of  them  can  obtain  an  independent  evaluati

important conditions for the operation of such a center should be non­coercive and non

for passing the tests, as well as real independence from anyone else. 

The modern trends of globalization in education system of many countries go on unde

the  terms  of  Bologna  agreements.  These  processes  have  its  some  manifestation  in  various 

aspects in the system of higher education in  Kazakhstan and developed countries. In order to 

reveal  main  problems  of  functioning  of  these  systems  in  modern  situation 

consider  the  following  aspects:  principles  of  organization  of  higher  education,  conditions  of 

realization of educational process and human and market factors [2]. 

The start point of making such comparative analysis is the fact of presenc

institutions  of  higher  education  in  developed  countries  as  far  as  in  Kazakhstan:  public  and 

private. In spite of that these two types of organization of the higher education are subject to 

the rules established by the legislation in regard to educational standards  concerning both the 

regulation of services and departments of universities, and directly educational process. At the 

same time in  foreign mainly eastern universities  have more freedom  of  choice and their own 

educational  process,  whereas  Kazakhstan  universities  have  to  keep 

strictly all the rules established by government authorities. This difference has crucial meaning 

in  organization  and  development  of  higher  education  in  both  countries  without  taking  in 

ount it is public or private university. 

In particular European university system is made up of 80 public and private universities 

which offer domestic and foreign students a broad­ranging, highly­regarded variety of courses 

at undergraduate, master’s and doctoral levels. 

In Kazakhstan the number of public universities is much lesser only 15, others nearly 40 

Picture 2 ­ The number or public and private universities ib EU and 

Kazakhstan 

 

In conclusion it is necessary to note, once again, that the problems in higher education, 

the  improvement  of  higher  education  in  Kazakhstan  ­  not  an  easy  process  and  requires  a 

fundamental review of the relationship between the state, employers and univers

EU countries     Kazakhstan

private universities

public universities

278 

Solving  problems  in  higher  education  require  a  systematic  approach,  mainly  from  the 

side  of  government.  It  is  necessary  to  monitor  the  quality  of  services  provided  by  the 

s in respect of the employees’ rights.  

directive,  as  this  can  lead  to  corrupt 

relationship.  Therefore,  monitoring  should  be  indirect,  which  would  be  independent  of  the 

rsities  and  potential  employees.  For  example,  government  can 

create  an  independent  national  testing  center  and  establish  for  each  specialization  level  of 

knowledge  required,  as  it  is  done  in  the  centers  for  language  examinations  (IELTS,  TOEFL 

ch  center  every  employer  can  apply  for  verification  of  their  potential  employees, 

the  graduates  themselves  for  extra  motivation,  as  well  as  universities  to  confirm  the  level  of 

knowledge  of  their  students  and  each  of  them  can  obtain  an  independent  evaluation.  The 

coercive and non­binding 

The modern trends of globalization in education system of many countries go on under 

the  terms  of  Bologna  agreements.  These  processes  have  its  some  manifestation  in  various 

aspects in the system of higher education in  Kazakhstan and developed countries. In order to 

reveal  main  problems  of  functioning  of  these  systems  in  modern  situation  it  is  necessary  to 

consider  the  following  aspects:  principles  of  organization  of  higher  education,  conditions  of 

The start point of making such comparative analysis is the fact of presence both types of 

institutions  of  higher  education  in  developed  countries  as  far  as  in  Kazakhstan:  public  and 

private. In spite of that these two types of organization of the higher education are subject to 

to educational standards  concerning both the 

regulation of services and departments of universities, and directly educational process. At the 

same time in  foreign mainly eastern universities  have more freedom  of  choice and their own 

educational  process,  whereas  Kazakhstan  universities  have  to  keep 

strictly all the rules established by government authorities. This difference has crucial meaning 

in  organization  and  development  of  higher  education  in  both  countries  without  taking  in 

In particular European university system is made up of 80 public and private universities 

regarded variety of courses 

In Kazakhstan the number of public universities is much lesser only 15, others nearly 40 

 

The number or public and private universities ib EU and 

In conclusion it is necessary to note, once again, that the problems in higher education, 

not  an  easy  process  and  requires  a 

fundamental review of the relationship between the state, employers and universities.  

private universities

public universities

279 

 

жүктеу/скачать 9,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: