Аралық ғылымипрактикалық конференция II том
жүктеу/скачать 7,07 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ СЕПТЕУЛІКТЕРДІҢ СЕПТІКТІҢ АНАЛИТИКАЛЫҚ БІРЛІГІ РЕТІНДЕ ТАНЫЛУЫ Abstract.
- Key words
- Үшіншіден
- Бесіншіден
- Жетіншіден
- Пайдаланған әдебиеттер
- ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИЕТТЕГІ «ӘЙЕЛ» КОНЦЕПТІСІ Abstract.
Мұхамади Қ.Т. ф.ғ.к., қауымдастырылған профессор, Сулейман Демирель атындағы университет , Алматы, Казақстан e-mail: Kuralay_sdu@mail.ru ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ СЕПТЕУЛІКТЕРДІҢ СЕПТІКТІҢ АНАЛИТИКАЛЫҚ БІРЛІГІ РЕТІНДЕ ТАНЫЛУЫ Abstract. One of the units of linguistics, which create analytical declension, is postpositions. Because between postposition and declension’s historical roots there is close contact. Analytical service to the twin brother of the grammar, grammatical sense, and the main supplier of the declension of words, combined with cost grammatical value, because it depends on the key word. Their application proves that there is stability in postposition’s word phrase. Postposition does not change the meaning of declension. In historical roots of postposition and declension there is a close relationship. Postposition was a process to be connected to the endings. It is proved in linguistics, historical and etymology works.
Септеуліктер түркітанымда да, қазақ тілінде де молынан зертелген мəселелердің қатарынан саналады. Септеуліктер ертеден, тіпті ХҮІІІ ғасырдың ортасынан қазіргі күнге дейін зерттеліп келеді. Септеуліктер И.Гиганов, А.Троянский, А.КаземБек, кейінірек В.А.Гордлевский, Н.К.Дмитриев, А.Н.Кононов, А.М.Щербак, Н.Е.Щербак, Н.Е.Петров, М.З.Закиев, В.А.Исенгалиева, Дж.Мураталиева, Ф.А.Ганиев, Г.П.Александров, Г.И.Донидзе, З.Б.Мулюкова, Т.М.Тощакова, Н.Х.Максютова, Х.Т.Ахтамова, Г.Г.Фиксакова, С.Ф.Гарифулин, А.А.Коклянова, Ф.Р.Закиев, М.Н.Хыдыров Ф.Кенжебаева, И.П.Пулатов, К.Е.Ертаев т.б. ғалымдар зерттеулерінде қарастырылған. Тіпті кейбір түркі тілдерінде септеулік шылаулардың есім аналитикалық тұлғасын жасайтыны туралы зерттеулер де бар. Ал қазақ тілінде ол туралы бірліжарым пікірлер, ой тұжырымдар болмаса арнайы зерттеу еңбек жоқ. Жалпы бұл – арнайы тоқтауды, жан жақты талдауды қажет ететін аса маңызды мəселелердің бірі. Септеулік шылаулардың септік категориясына тəн қырлары мен қызметі көптеген лингвистердің назарына іліккен. Түркі тілдерінде септеуліктердің септік мағынасын беретіні И.Гиганов, И.Хальфин, А.Троянский т.б ғалымдар еңбектерінен белгілі болды. 179
Кезінде В.А.Богородицкий септік мағынасы септеуліктер арқылы да берілетінін айтқан болатын. В.А.Богородицкий: «...падежи выражаются или падежными окончаниями, или послелогами, соответсвующими русским предлогам» деп жазған [1, с.147]. А.Н.Кононов 1948 жылы жазған «Грамматика узбекского языка» деген еңбегінде өзбек тіліндегі есім сөзбен септеуліктердің тіркесін аналитикалық тұлға деп танып, аналитикалық тұлға деген атауды қолданған [2]. Татар тілінің маманы Ф.А.Ганиев татар тіліндегі нольдік тұлғадағы есім сөзбен септеуліктердің тіркесін аналитикалық септік деп атаған, сөйтіп ғалым септеулік шылауларды аналитикалық тұлға жасаушы бірлік ретінде таныған. Ф.А.Ганиев аналитикалық септік туралы: «Оформляется сочетанием имени существительного с нулевым аффиксом + послелог» деп жазады [3; с.28]. Ғалым Ф.А.Ганиевтің септеуліктердің аналитикалық тұлға жасайтындығы туралы теориялық тұжырымдары ғылымда тілшілер тарапынан қолдау тауып, зерттелу үстінде. Атап айтқанда, өзбек тілінің маманы Х.Т.Ахтамова 1981 жылы «Послеложные аналитические формы в современном узбекском литературном языке» атты тақырыпта кандидаттық диссертация жазып, өзбек тіліндегі септеуліктер арқылы жасалған аналитикалық септікке сипаттама береді. Ғалым Х.Т.Ахтамова септеуліктер қатысымен жасалған аналитикалық жəне синтетикааналитикалық (аралас) тұлғалардың мағыналарын жанжақты ашуға тырысады. Х.Т.Ахтамова өзбек тіліндегі таза аналитикалық септік жасаушы 25 септеулік шылаулардың аралас тұлға (синтетикааналитикалық септік) жасаушы 37 септеулік шылаудың мағынасына талдау жасайды. Сол септеуліктердің ішінде билан жəне учун септеуліктері арқылы жасалған аналитикалық тұлғаларға автор ерекше тоқталады. Себебі, билан жəне үшін септеуліктері өзбек тілінде аналитикалық септік жасауға белсене қатысатын септеуліктер болып табылады. Автор «билан» септеулігі арқылы жасалған аналитикалық септіктің – 10, ал «учун» арқылы жасалған септіктің аналитикалық тұлғаларын білдіретін 8 түрлі грамматикалық мағынаны атап көрсетеді. Х.Т.Ахтамова: «Наиболее активными являются послелоги билан (10 значений) и учун (8 значений) – дей келіп, билан септеулігі арқылы жасалған аналитикалық тұлғаның мынадай 10 түрлі мағынасын анықтаған: «Аналитические формы, образованные с помощью послелога билан, выражают следующие основные значения: а) совместности сопроводительности; б) орудия (средства); в) времени; г) места; д) признака действия ( или состояния); е) причины; ж) цели; з) обьекта; и)фразеологически связанное; к) конструктивнообусловленное» [4; с.10] – дейді. Сондайақ ғалымның айтуынша, көптеген грамматикалық мағыналар бірнеше септеуліктер арқылы берілетін болса, төрт грамматикалық мағына бірлестік (совмесности), құрал (орудия), ісəрекеттің біреуге арналғандығын (предназначенности) жəне алмасу (замена) мағыналарын тек билан, учун септеуліктері ғана білдіре алады. Х.Т.Ахтамованың зерттеуі қолданыс негізінде функционалды грамматика тұрғысында жазылған.
Қазақ тіліндегі септеулік шылаулардың септіктің аналитикалық тұлғасын жасайды деген пікірді алғаш айтқан ғалым Н.Оралбаева. Тілшіғалым жоғарыда аталған 1986 жылғы А.Қалыбаевамен бірге жазған монографиялық еңбегінде септеуліктердің тұрақты тіркесетін септеуліктерінің болуы, септеуліктердің белгілі септіктердің мағынасын ғана толықтыратынына ерекше көңіл бөліп, оларды аналитикалық септік деп атаған.[5]
Профессор Н.Оралбаева: «...шылаудың біраз тілдерде қосымша дəрежесіне жетіп, септіктің бір түрі ретінде танылып келе жатқанына қарамастан, көптеген түркі тілдерінде оның септіктің аналитикалық тұлғасы деп танылмауы тек қана синтетикалық 180
грамматиканы танудың əсері қаншалықты күшті екенін дəлелдейді» деп, аналитикалық септіктің тілде осы уақытқа дейін танылмай келе жатқандығын тілде синтетикалық грамматиканың əсерінің күштілігімен түсіндіреді.[5]
Н.Оралбаева морфология оқулығында (2007) септеулік шылауларды аналитикалық септіктің екінші түрі деп таныған. Н.Оралбаева: «...септеулік шылаулар септік жалғаулы сөзге тіркесіп,септіктің мағынасына түрлі реңк қосып, септік мағынасын күрделендіреді. Мысалы: Ұялма дегені көңіл үшін,Ұсақ құлаң бір ғана өмір үшін (А.Қ.). Жалт қарасам, Шұға үйіне қарай кетіп бара жатыр екен (Б.М.). Жұмыстан кейін кездесейік(С.М.). Бидай мен қатар тары да ектік(С.М). Осы мысалдардағы көңіл үшін, өмір үшін, үйіне қарай, жұмыстан кейін, бидаймен қатар деген сөздер аналитикалық септіктің атау, барыс, шығыс, көмектес септік тұлғасындағы сөздер» [6; б.119] дей келіп, олардың əрқайсысының синтетикалық септіктен аз да болса мағыналық, реңктік айырмасы бар екенін айтады, мəселен, көңіл үшін, өмір үшін деген сөзтұлғаларда себеп мəні бар десе, үйіне
мезгіл мəні, бидаймен қатар дегенде қатарлас өзге заттың бар екенін аңғартады дейді.[83]. Сондайақ ғалым Н.Оралбаева «септеулік шылау» атауының өзі оның септік жалғауымен қызметі, мағынасы жағынан сипаттас екеніне, əрі септеулік шылаудың септік категориясынсыз қолданылмайтынына байланысты қалыптасқан дейді. Ол туралы автор оқулықтың «Септеулік шылаулар» деген бөлімінде айтқан.Оқулықтан дəйексөз келтірейік: «...септеулік шылаулар белгілі септіктерге байлаулы, яғни септеулік шылаулардың мағыналары белгілі септіктің мағынасына байланысты. Сондықтан да септеулік шылаулар септік категориясынсыз қолданылмайды. Басқа шылаулардан септеулік шылаулар осы қасиеті арқылы ерекшеленеді. Сондықтан да шылаудың бұл түрі септеулік шылау аталған [6; б.351].(Астын сызған – Қ.Мұхамади). Ғалым М.Оразов септеулік есім аналитикалық тұлғасын жасайды деп санайды. М.Оразов: «Есім сөздерде аналитикалық форма бар, ол септеулік шылаулардың қатысуымен жасалынады» деп жазады [7; б.41]. Сол сияқты ғалым септеулік арқылы жасалған есім аналитикалық тұлғаларына үйге қарай, үйге дейін дегендерді мысалға келтіреді. Ол туралы ғалым былай деп жазады: «Егер септеулік шылау сөздер арқылы берілген мағынаны грамматикалық мағына дейтін болсақ, онда үйге қарай кетті, үйге дейін барды, келген
«Септік», «септеу», «септеулік» сөздерінің сыртқы тұлғасы үндес, мазмұндық сипаты үйлес келуінің өзіндік себебі бар. Ғалымдар осы атаулардың арасындағы байланысқа мəн беріп, көңіл аударған.
Жоғарыдағы қосалқылар туралы Қ.Жұбановтың пікірін жалғастырып қана қоймай, ғалым қолданған терминдерді сол қалпында қолдану керек дейтін ғалым – Е.Мергенбаев. Е.Мергенбаев 1994 жылы шыққан «Қазақ тіліндегі сөзөзгерім жүйесі» деген еңбегінде қазақ тілінің сөзөзгерім жүйесін синтетикалық сөзөзгерім жəне аналитикалық сөзөзгерім деп екіге бөліп қарастырады. Аталмыш еңбегінде ғалым: « Қосалқы жөнінде алғаш рет пікір айтқан Қ.Жұбанов болатын. Бірақ осы пікір соңғы жылдарға дейін мүлде ұмыт болып келді де, етістіктің аналитикалық формасының екінші компоненті ретінде Н.Оралбаеваның зерттеулерінен орын алды. ...Қ.Жұбанов қосалқылар қосылып айтылған сөзтұлғаны (сөзформаны) бүтіндей тіркесімен алып, «қосалқы сөз» деп атаған. ...Біздің ойымызша, Қ.Жұбановтың атауын негізге алып, сөздің мұндай түрлерін «қосалқы сөзтұлға» деп атаған жөн» деп жазады [8; б.9899]. 181
Е.Мергенбаев Қ.Жұбанов ойын одан əрі дамытып, аяқ қосалқыларды іштей шектемелер жəне көмекшілер деп екіге бөледі де, шектемелерге демеуліктерді (ғана, түгіл, -ақ, екеш т.б.) жатқызса, ұқсамаларға (нан-пан, ет-мет, қазы-мазы т.б) дегендердегі пан, мет, мазы сияқтылар жатады деп түсіндіреді. Сөйтіп, ғалым шектемелердің өзін демеуліктер жəне ұқсамалар деп екіге бөлген. Ал көмекшілердің төрт түрін көрсеткен: 1.Көмекші есімдер: қасы, үсті, іші т.б. 2. Көмекші етістіктер: бол, қал, сал т.б. 3.Септеулік шылаулар: дейін, шейін, гөрі т.б. 4.Демеулік шылаулар: -ақ,-ау, ғой т.б.[8; 99б.]. Ғалым септеуліктердің сөзге тіркесін «септік қосалқы шылаулар» деп атап, əрбір септеулік шылауларды мағыналарына талдау жасай келе, оларды аналитикалық тіркес (яғни аналитикалық тұлға) деп ашық айтып отырған. Мəселен, Е.Мергенбаев былай деп көрсетеді: «Қарай, жақын мағынасында қолданылатын «таман» шылауы мезгілдік мекендік мағына беретін аналитикалық тіркес құрамында қолданылады: үйге таман, күзге таман, өріске таман т.б.»[8; б.120].
Септеуліктердің қызметі мен мағынасы жағынан септік жалғауларымен ұқсас болып келетінін ғалымдар айтып та, жазып та жүр. Ал тіпті кейбір ғалымдар септеуліктер мен септік жалғауларының ұқсастығы соншалықты оларды ажыратудың өзі қиын, əрі күрделі екенін мойындайды. Мəселен, кет тілінің зерттеушісі В.Э.Шерер «Послеложные конструкции в кетском языке» деген кандидаттық диссертациясында былай деп жазады: «Трудность и сложность отграничения послелогов от падежных показателей в кетском языке заключается в том, что и те другие выражают в целом одинаковые отношения между словами в предложении» деп көрсетеді [9; c.15]. Ғалым В.Э.Шерер сетеуліктер мен септік көрсеткіштерінің ұқсастықтары да, айырмашылықтары да бар деп санап, олардың 8 түрлі ұқсастығы мен 8 түрлі айырмашылығын атап көрсетеді. В.Э.Шерердің айтуынша, олардағы бірінші ұқсастықолардың екеуінің де көлемдік (пространственные) қатынасты білдіруінен көрінеді.
синтаксистік қатынас тұрғысынан морфемадаға жатады.
тəртібі бар.
атқарады.
Біз В.Э.Шерер көрсеткен септеуліктер мен септік көрсеткіштеріне тəн ортақ сəйкестіктерді əдейі көрсетіп отырмыз, ғалым атаған 8 түрлі ұқсастық олардың бір бірімен байланысты қаралуына, септеуліктерді аналитикалық тұлға жасаушы көрсеткіш ретінде қабылдауға итермелеп отыр. Осындай ұқсастықтарды олардың мағынасына қатысты да айтуға болады. Септік қосымшалары білдіретін мекен, мезгіл, себеп, мақсат, бірлестік т.б. мағыналар септеуліктерде де бар. Бірақ септік қосымшаларының мағынасы көбіне жалпы мағыналы немесе көп мағыналы болып келеді. Кейде бір септік қосымшасы бірнеше мағына береді. Ал септеулік шылаулардың өзінің негізгі мағынасы болады. Сондықтан лингвистикада септеуліктерді мағынасына қарай топқа бөлу тəжірибесі бар. Мəселен, 1. мезгілмекен мағыналы септеуліктер: дейін, шейін, бойы бойында, таман, салым; 2. Амал мағыналы септеуліктер: бойынша, бірге, қабат, қатар. 3. Мақсат мағыналы 182
септеуліктер: үшін; 4. Қатыстық мағыналы септеуліктер: туралы, жөнінде, жайлы. 5.Теңеу, талғау мағыналы септеуліктер: сияқты, секілді, тəрізді т.б. Септеуліктер мағынасы септік категориясы мағынасының үстіне қосылып, оны түрлендіреді, толықтырады, оның (септік жалғауларының) мағынасын аша түседі. Мысалы: Өнеге алу
аналитикалық тұлғаға ауысып, алғашқы сөйлемде мақсат мағынасын, екінші сөйлемде себеп мағынасын білдіріп тұр.
кітаптарының ішінен «Жүсіп-Зылиха» сияқты қиссаларды оқып береді (М.Əуезов); Осы түнде ас піскенге шейін Барлас «Қобыланды батыр» жырын жырлайды (М.Əуезов); Өзге балалардан гөрі басқа бір ермек, бөлек бір дос тапты(М.Əуезов); Ол тағдырда адаммен бірге жаратылған нəрсе, оны адам өзі жора тапқан емес (Абай). Бұл тілдік деректердегі айқызу үшін, өзге баладан гөрі, адаммен бірге дегендер аналитикалық септіктің атау, барыс, шығыс, көмектес септік тұлғасындағы сөздер. Бұл аналитикалық септік тұлғасындағы сөздер дəл осындай тұлғадағы синтетикалық септіктен сəл айырмасы бар. Ол айырмашылықтар мынадай: 1) айтқызу үшін дегенде мақсаттық мəн болса, 2)
талғау мəні бар, 4) адаммен бірге дегенде қатарлас, бірге жасалған дегенді білдіреді. Тіпті осы мысалдардағы кейбір септеулік арқылы жасалған аналитикалық тұлғадағы (септіктегі) сөзді ешбір септік қосымшасы алмастыра алмайды. Бұл олардағы ерекшелік. Олардың мағынасында ешқандай ерекшелік болмаса оның біреуі қолданыстан шығып қалар еді.
1 Богородицкий В.А. Введение в татарском языкознание. 2е изд., Казань, 1957.с147. 2 Кононов А.Н. Грамматика узбекского языка. Москва, 1948 3 Ганиев Ф.А. О синтетических и аналитических падежах в татарском языке// –Вопросы тюркология. – Казань,1970,с.7484 4 Ахтамова Х.Т. Послеложные аналитические формы в современном узбекском литературном языке. Автореферат. на соис.учен.степени канд.филол.наук. Ташкент.1981 5 Қалыбаева А., Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің морфемалар жүйесі.Алматы., 1986. 192б. 6 Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы.Алматы, 2007.208б. 7 Оразов М. Көмекші сөздер. Ташкент,1997 8 Мергенбаев Е. Қазақ тіліндегі сөзөзгерім жүйесі.Алматы, 1994.145б. 9 В.Э.Шерер. Послеложные конструкции в кетском языке. Автореферат. на соис.учен.степени канд.филол.наук. Нальчик,1973.
183
ƏОЖ 811.512.122114.2 Нұрсұлтанқызы Ж. Филология ғылымдарының кандидаты, доцент «Болашақ» университеті, Қызылорда, Қазақстан e-mail: zhaznur@mail.ru
Abstract. In this article concept «woman» concessions and traditional linguistculture about it.
Key words: concept, article, linguistculture.
Қоғам мен ғылымның қазіргі уақыт тынысына сəйкес дамуы тіл біліміне ықпал етіп, лингвистикада жаңа бағыттар мен салалар пайда болуда. Тіл ғылымындағы жаңа бағыттар мен ағымдар тың ізденістерге жол ашып жатыр. Кейінгі жылдардағы зерттеулер этносты, ұлт мəдениетін тіл арқылы анықтауды негізгі қағида етеді. Демек, тілді тұтынушы этносты алғашқы орынға қоятын лингвистикадағы антропоцентристік парадигма өз шеңберінде жаңа бағыттарға жол ашты. Осымен байланысты М.Күштаева, Қ.Жаманбаева, Г.Снасапова, С.Жапақов, Б.Ақбердиева, Ш.Елемесова, Қ.Қайырбаева, С.Жиренов, Н.Аитова, А.Əмірбекова сынды жас зерттеушілердің жұмыстарында тіл – таным кілті деп қаралып, когнитивтік лингвистика мəселелері лингвомəдениеттану, этнолингвистика, психолингвистика, гендерлік лингвистикамен тығыз байланыста зерттелген. Когнитивтік құрылымның негізгі элементтерінің бірі – концепт. Қазіргі тіл білімінде «концепт» терминіне зерттеушілер тарапынан берілген анықтамалар əртүрлі. «Концепт» терминін тіл аясындағы мəселелерге қатысты пайдалануды тұңғыш рет орыс философы С.А.Аскольдов 1928 жылы «Концепт жəне сөз» мақаласында жариялады. С.А.Аскольдов концептінің қосымша қызметін көрсете отырып, оны былайша түсіндіреді: «...мысленное образование, которое замещает нам в процессе мысли неопределенное множество предметов одного и того же рода» [1]. Ал Ю.С.Степановтың көрсетуінше «Концепт – это «сгусток» культуры в сознании человека… Концепты не только мыслятся, но и переживаются. Они – предмет эмоций, симпатий и антипатий, а иногда и столкновений. Концепт – основания ячейка в ментальном мире человека… У концепта сложная структура. С одной стороны ей принадлежит все, что принадлежит строению понятия, с другой стороны, в структуру концепта входит все то, что делает его фактом культуру – сжатое до основных признаков содержания история; современные ассоциации; оценки; и т.д.» [2,73]. «Концепт» терминіне анағұрлым сəтті анықтаманы А.Вежбицкая берді. Ғалымның пікірі қазіргі кезде көптеген зерттеушілер тарапынан қолдау тауып отыр. Ғалымның тұжырымы бойынша «концепт – бұл ақиқат əлемі туралы адамның тиянақталған мəдени түсінігін бейнелейтін ғаламның тілдік бейнесі» [3,85]. «Əйел» концептісіне қатысты салтдəстүр, əдетғұрыптар этнос өмірінен, ұлттық дүниетанымынан, халықтық болмысынан, оның тарихы мен мəдениетінен мəлімет беретін тілдік құндылықтар ретінде қызмет атқарады. «Əйел» концептісін қалыптастыратын тұрақты тіркестердегі əйел лексемасы А.Смайловтың зерттеу еңбегінде [4], қазақ əйелінің қоғам өміріндегі, ұлттық мəдениеттегі рөлі мен орнын сипаттайтын тілдік деректерді лингвомəдени бағытта айқындап, əйел
184
концептісінің лексикасемантикалық, концептуалдық мазмұнын аялық білім деңгейі тұрғысынан түсіндірген А.Байғұтованың кандидаттық диссертациясында [5], əйел қолөнеріне байланысты атаулардың этнолингвистикалық сипаты мен ономасиологиялық негіздерін жанжақты зерттеп, əйел қолөнеріне қатысты атаулардың табиғатын тілдік жəне тілдік емес факторлар арқылы анықтап, оның ұлттық сипатта қалыптасуы мен рухани мəдени өмірдегі орнын, этномəдени мазмұнын қарастырған А.Əлімжанова [6] зерттеулерінде «əйел» концептісінің берілу жолы, жалпы «əйел» лексемасының ұлттық мəдени сипаты қарастырылған. Қазақ халқының ұлттықмəдени ерешеліктерінің бірі – əдетғұрпы, салтдəстүрі. Қай халықтың болмасын өзінің өмір сүрген дəуіріне қарай тұрмыстіршілігі, сол ұлтқа ғана тəн əдетғұрпы, салтдəстүрі қалыптасады. Əр елдің өзіне тəн əдетғұрып, салтдəстүрі арқылы халықтың тұрмыссалты, мінезқұлық ерекшеліктері мен дүниетанымының сыр сипаты көрінеді. Қазақ ұлты салтдəстүрге, əдетғұрыпқа бай халық. Жас сəби «іңгəлəп» жар салып жарық дүниеге келгеннен, адам қартайып бұ дүниемен қоштасқанға дейінгі аралық олардың əрбір баспалдағы, əрбір кезеңі өзіне лайықты тойтомалақпен, қуанышпен аталып өткен. Тіпті ақырғы демі бітіп, соңғы сапарға аттанған адамды арулап жөнелтудің өзі де халқымыздың өзіндік ерекшелігі мол ғажап салты болып қалыптасқан. Осындай салтдəстүр, əдетғұрыптардың бір қатары тек əйел затымен байланысты.
жүктеу/скачать 7,07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|