Аралық ғылыми­практикалық конференция II том

461 

 

on  the  deep  interrelation  of  man  and  the  environment  [2].  A  code  of  laws  “Jety  Zharghy” 

confirmed by Khan Tauke  in the XVIII became a major step in further introduction of Islam into 

public  life  and  juridical  practice  because  it  was  based  both  on  the  norms  of  Shari’ah  and  the 

customary law of the Kazakhs – “adat” [3].  

After  Kazakhstan’s  full  accession  to  Russian  empire  in  the  XIX  century  there  occurred 

lessening of tempos and forms of Islamization. The khans and sultans lost their leading role in 

the society in the result of accession because of the loss of political independence. Muslim clergy 

especially ishans – traditional Sufi authorities lost their influence either. The Tsarist policy was 

crafty and mercenary. There were different turns and strategies in religious policy of the Imperial 

Russia depending on political challenges and threats. 

Imperial Religious Policy in The XVIII Century 

Military strategic plans were fulfilled in Russian conquests in the East in the XVIII­XIX 

centuries. The Kazakh Steppe being “the gates to Asian countries and lands” occupied a special 

important  place  in  Russian  foreign  policy.    Peter  I  considered  it  reasonable  and  very 

advantageous for Russian future to give protection to the “Kirgiz­Kaisak horde” which would 

serve as communication to all Asian countries [4]. Starting with 1875 when Catherine II issued a 

Decree which allowed non­Orthodox peoples of the Russian empire to act their daily devotions 

particularly to Muslims. The second half of the XVIII century became the time of full favor of 

Russian  empire  to  Islam  and  it  also  became  the  time  of  the  incline  from  patronage  of  the 

Orthodox Church. The authorities officially accepted non­orthodox religions, developed artificial 

management structures to organize their communities. These steps were intended to isolate local 

communities in the Russian empire from external influence of the main centers of corresponding 

religions.  Direct  support  of  the  Tsarist  administration  to  the  Muslims  on  the  initial  stage  of 

colonization strengthened the position of Islam among Kazakhs. The government expected that 

clergy loyal to authorities would strengthen the position of the imperial authority in the steppe. In 

1788 the government of the Catherine II founded Orenburg Muslim Religious Administration for 

the Muslims of the empire. Kazakh clergy became part of it. 

After Pugachev’s revolt in 1773­1775 there arose new plans and directions in governing the 

Orenburg area. One of the primary tasks was change in religious policy  and development of a 

mechanism  of  relation  with  the  Islamic  authorities  of  the  region.  Foundation  of  Orenburg 

Muslim Assembly changed the policy concerning Kazakh tribes. Now Tatar and Bashkir Mullas 

were sent to the Kazakh steppe to found mosques and open medreses introducing  canonic Islam. 

Muslim  mekteps  and  medreses  facilitated  dissemination  of  literacy  among  Kazakhs  and 

contributed  the  formation  of  ethnic  self­consciousness.  Success  of  Islamic  missioners  among 

nomads was due to knowledge of language, customs and habits and due to strong Sufi traditions 

of  Islam  in  the  steppe.  Favorable  to  Islam  policy  of  Catherine  II  protected  Muslim  religious 

affairs of the steppe from state administrative pressure. In 1764 г. with liquidation of bureau for 

newly baptized in Kazan all missionary work among Muslims lost state financial support and the 

role of Islamic missionary activity grew up. 

Until the middle of the XIX century all missionary work of the Russian Orthodox Church 

among Muslim population was considered to be a private affair of a certain clergy and monastery 

and was not an activity of Church and state administration. Moreover for an Orthodox clergy in 

order  to  baptize  a  Kazakh  was  obligatory  to  get  a  permission  from  the  Russian  colonial 

administration without one it  was prohibited to  baptize anyone in the Kazakh steppe [5].  The 

reason of liberality of the imperial authority to Islam was to attract the people in the steppe to the 

new authority through the policy of toleration. That was why sufficient resources were allocated 

462 

 

for  erection  of  mosques,  schools­mektep  and  medreses  with  caravanserais  nearby.  Certainly, 

these  efforts  were  done  for  very  practical  reasons  but  at  the  same  time  the  Imperial 

administration strengthened position of Islam in nomadic society where Islam had its own forms.  

Imperial Religious Policy In The XIX Century 

In  the  second  half  of  the  ХІХcentury  after  full  accession  of  Kazakhstan  to  the  Russian 

empire with statehood transformation there took place full transformation of all spheres of life­ 

political  institutions,  economic  and  daily  life,  and  culture.  Clearly,  spiritual  and  religious  life 

changed too.  

In the beginning of the 1880

th

 with the new appointments in the Synod there were done decisive 

steps to make the status of the Russian Orthodox Church become dominant in the empire. The 

Russian  Orthodox  Church  expanded  its  interests  to  all  corners  of  the  Earth  and  it  especially 

strengthened  and  toughened  its  position  towards  all  outskirts  of  the  empire.  Ideology  of  the 

Russian empire under reign of Nicolas 1 was defines as “autocracy, orthodoxy”. Enactment of 

the  law  “Regulations  on  Siberian  Kirgiz”  signed  by  Emperor  Alexander  in  1822  and  other 

regulations considered the Kazakhs as the object of colonial expansion.  Beginning with the first 

decades of XIX century Islamic clergy was subordinate to a special department under Ministry of 

Internal Affairs with the local authority – Orenburg spiritual Assembly  headed by Mufti. Life 

and activity of Islamic clergy was strictly regulated including censorship of the literature used 

which recommended only published in Russia and confirmed issues. Decreed by the authorities  

Mullas  were  prescribed  to  every  administration  unit  not  for  religious  but  rather  political 

purposes.  Those  who  did  not  fulfill  prescribed  governmental  instructions  were  condemned 

morally and legally. However, despite increasing financial support, foundation of new structures 

within  the  church,  new  laws  adopted  to  limit  heterodoxy  results  were  far  more  from  being 

successful. All these efforts were sabotaged by the local elites and lower rank officials who were 

representatives of the local ethnic groups. Enactment of the law “Regulations on Siberian Kirgiz” 

deprived local elites of their long existed exceptional status among the tribesmen. 

Strengthening role of Islam on the territory of Kazakhstan shaped Muslim ideology. If the 

role of Islam had been too strong it would have caused anti­Russian ideas. That was why this 

time strong Islam among Kazakhs did not respond the objectives of the Russian policy and it 

took new direction in dealing with Muslims.  There  were taken measures infringing spiritual­

religious  freedom  of  Kazakhs  such  as  limitations  for  foundation  of  religious  enlightening 

communities,  for  implementation  of  hajj  to  Mecca.  Instead  of  Islamic  schools  –  mektep  there 

were founded secular Russian­Kazakh institutions at different levels of education with Russian 

language of instruction excluding teaching of canons of Islam [6].  

Imperial policy changed radically from Islamization to Christianization. The first ideas of 

involving Kazakh population in the missionary activity of the Russian Orthodox Church began 

circulating in the 20

th

 of the XIX century. It was intended to send archimandrite Makarii to the 

Kazakh steppe. However the initiative was suspended because Vice Chancellor earl Nesselrode 

considered these steps to be too early in order not to cause discontentment of the Kazakhs which 

could make them refuse from the Russian patronage [7].  

There were a few reasons to start a Mission of the Church: increase of the Muslim population of 

the empire, strengthening of the position of Islam among Kazakhs therefore a necessity to limit 

its influence on the nomads. And authorities still thought that these measures were too early [8].  

They realized that missionary activity in Central Asia would differ from the ones existing 

in Altai, Baikal and Irkutsk regions. As a result the first Orthodox missions appeared there under 

Tomsk eparchy and Kirgiz mission was part of it [9].   Later in the middle of the XIX century the 

463 

 

Russian  authorities  and  the  Holy  Synod  began  to  initiate  foundation  of  the  Russian  Orthodox 

mission in the Kazakh steppe in the south of the Tobol eparchy, in Akmolinsk and Semipalatinsk 

provinces.  In  the  second  half  of  the  XIX  century  new  institutions  to  train  missioners  in  anti­

Islamic  discussion  were  founded.  For  example,  Kazan  Theological  Academy  established 

“Missionary  Anti­Islamic  Department”.    Alimentation  of  the  Missions  of  the  Church  required 

considerable amounts of money as seen from the analysis of statistical data given in “Review of 

the  activity  of  Department  of  Orthodox  confession  under  the  reign  of  the  Emperor  Alexander 

III”.  Baptizing of one Muslim required about 267 rubles while an average amount needed for 

others was just 77 rubles [10].  

Under  the  influence  of  the  General­Governors  of  the  region  imperial  administration 

formulated new principles of confessional policy in the Central Asian region: a) elimination of 

influence of external centers of Islam (foreign and Russian), b) weakening of influence of Sufism 

on  the  spiritual  life,  c)  elimination  of  using  donated  funds,  d)  introduction  of  European  type 

programs to Islamic schools of the region [11].  In the Tsarist Russia Orthodox Christianity was 

part of official political life therefore Christianization had political goals. 

Conclusion 

Strengthening of the position of Islam was promoted by the Tsarist administration with the 

aim  of    further  colonization  of  the  Kazakh  lands  through  the  involvement  of  Tatar  clergy, 

through introduction of  canonic  Islam, which in turn introduced new confessional institutions. 

Central  Asian  merchants  took  part  in  construction  of  mosques  and  organization  of  religious 

communities  on  these  lands.  Another  factor  which  played  a  significant  role  in  strengthening 

position  of  Islam  in  the  region  was  the  activity  of  Sufis  who  were  in  most  cases  spiritually 

developed  persons  and  became  spiritual  advisers  of  the  whole  communities  because  the  very 

nature  of  Sufism  found  to  be  very  close  to  traditional  spiritual  culture  of  the  steppe  such  as 

revered cult of ancestors ­ aruahs.  Although Islamic Board was not founded for administration 

of  the  work  among  Muslims  in  the  region,  despite  the  policy  of  limitation  of  its  support  to 

dissemination of Islam in the steppe Islamization on the contrary increased. Mullas were elected 

by the people but their approval and dismissal was prerogative of the governors of the regions. 

Simultaneously in many auls there were non­appointed local Mullas. Mullas in the steppe were 

not  given  any  status  as  the  representatives  of  administration  in  dealing  with  any  kind  of 

documentation such as  marriage  and family  affairs in order to limit  their official status in the 

society.  By  the  end  of  the  XIX  century  certain  changes  took  place  in  construction  and 

maintenance of mosques. Only colonial administration approved construction of the mosques “in 

order to counteract to development of Islam among Kirgiz” and only one mosque was allowed 

per county (volost’). Approvals were given by General­governors in Akmolinsk, Semirechensk 

and  Semipalatinsk  regions  and  for  Uralsk,  Turgai,  and  Turkestan  regions  the  decisions  were 

taken by the Minister of Internal Affairs. 

Islamization  of  the  Kazakhs  followed  a  few  goals:  Through  integration  of  the  Kazakh 

steppe into imperial Islamic community the Tsarist administration planned firstly, to lessen the 

friction  in  land  using  since  thousands  of  landless  peasants  migrated  from  inner  Russia  to  the 

steppe,  secondly,  make  sedentarization  of  nomads  with  further  baptizing  into  Orthodox 

Christianity.  Furthermore  according  to  Tsarist  administration  plans  Orthodox  Christian 

missionary  work  would  gradually  lead  to  Russification  of  the  local  tribes.  However,  on  the 

contrary missionary  activity of the Orthodox  Church forced Kazakhs to reassess religious and 

moral values and counteract to the situation and caused consolidation of the Kazakh ethnos.  

 

 

464 

 

References: 

 

1 “Religious Education as the Factor of Prophylaxis of Extremism and Terrorism” (Proceedings 

of the Republican Scientific­Practical conference. P.119.) 

2 Chokan Valikhanov . O musulmanstve v stepi, Polnoye sobraniye sochinenii, Kazakh Soviet 

Encyclopedia, Almaty, 1985, tom 4, pp71­77. 

3 Salyk Zinamov, Kazakh Court of Bii – a Unique Judicial System. Almaty, 2008. p.68. 

4 Shakhmatov V.F., editor. Kazakh­Russian relations. (Collection of Documents) Almaty. 1961. 

5 Gorbunova S.V. Policy of the Russian Empire in the Kazakh Little Horde. Moscow, 2001.pp. 

175­185. 

6 Lyssenko  Yu.  A.  (2007).  Religious  field  in  Kazakhstan  in  XVIII-XIX  centuries  //Historical  and 

Philosophical research in Siberia: Proceedings of scientific conference devoted to 50-th anniversary of 

chairs of History and Regional Studies in Tomsk Polytechnic University. Tomsk. Part1. pp10-15. 

7 Chernyavski N.M. (1903). Orenburg Eparchy in the Past and Present. Issue 2. Saint Petersburg, 

p.453. ) 

8 Tobol Eparchy Journals. 1894. p.239. 

9 Lyssenko Yu.A. (2006) History of Becoming of the Kirgiz Mission in Altai. // To the Future 

through Centuries /All­Russian scientific­practical conference devoted to 250­th anniversary of 

Altai’s accession to the Russian state. Gorno­Altaisk. 

10 

Karimova S.A., Missionary Activity of the Russian Orthodox Church among the Muslims 

of  the  Russian  Empire. 

http://www.sciteclibrary.ru/texsts/rus/stat/st881.htm.  Accessed  on 

March 8

, 2015. 

11 

Tashkenbayeva  D.A.,  Formation  of  the  Peculiarities  of  the  Central  Asian  Geopolitical 

Interests  of  the  Russian  Empire.  //  Questions  of  Historical  Science:  Proceedings  of  the  III 

International Scientific Conference. Moscow, 2015, January. Moscow. Buki­Vedi, 2015. Pp.130­

132. 

 

 

УДК: 94 (564.3)19/20  

Жұматаева Д.

1

, Тұрлыбек А.

2 

1

Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті 

E-mail:

dinarazhumatayeva@gmail.com

  

 

2

Сулейман Демирел университеті, E-mail: 

aslan.turlybek@sdu.edu.kz

 

 

   

 

КИПРДІҢ МҰСЫЛМАНДАР БИЛІГІНЕ ӨТУІ 

 

Abstract. Thearticle investigates the issue of the conquest of Cyprus by the first Muslims 

and the period of their rule. According to historical documents the island of Cyprus is described 

as the the third largest island in the Mediterranean after islands of Sicily and Sardinia with its 

deep history and beautiful nature. In addition, the strategic importance of the island is written in 

the literature of political history. But there are very few information about the conquest of the 

island  by  Muslims  and  the  sacred  spiritual  centers  built  in  Cyprus  by  the  Muslim  rulers. 

Therefore,  the  objective  assessment  should  be  given  to  the  historical  centers  which  are 

considered by Muslims as sacred. It is necessary to explain to general public the importance of 

Cyprus to the Islamic world due to the Muslim martyrs who are lying in the island. 

Key  words:  Cyprus,  the  Mediterranean  Sea,  the  strategic  importance,  Muslims,  sacred 

centers. 

465 

 

 

Кипр  аралы  Азия,  Европа  жəне  Африка  құрлықтарын  бір­біріне  байланыстыратын 

маңызды  торапта  орналасқан.  Тарихта  таяу  шығысқа  билік  жүргізуге  ұмтылған  барлық 

мемлекеттер үшін, кипр аралы стратегиялық, əрі сауда саттықтың басты қамалы іспеттес 

болды.  Сонымен  қатарарал,  теңіз  жолындағы  көпір  қызметін  атқарған.  Тарихтың  əр 

кезеңдерде  кипр  аралы  алма  кезек  сырт  күштердің  билігінде  болған.  Шығыс  Жерорта 

теңізінде орналасқан осынау аралды, б.з.б жəне біздің заманымыздың қазіргі таңына дейін 

алпауыт  мемлекеттердің  өз  қауіпсіздігі  мен  дүниеге  билік  жүргізу  мақсатында  басты 

қаруы  ретінде  қолданған.Сондықтан  болар  Шығыс  Жерорта  теңізінде  орналасқан 

тұрғысынан кипр аралы тарихта «батпайтын ұшақ кеме» деп тегін аталмаса керек 1, 1­б. 

Сондай  ақ  кипр  қаншама  уақыт  діндер  арасындағы  қақтығыс  майданына  айналған. 

Мысалы  аралда  Католиктер  мен  Православтардың  рухани  тартысы,  Венециялық 

Католиктердің жергілікті тұрғындардың діни сеніміне аяқасты ету барысында Православ 

мəзхабындағы  християндар  өз  сенімдері  бойынша  ғибадат  ету  мүмкіншіліктерін 

жоғалтқан  болатын.  Осы  бір  оқиғаларды  тарихи  дерекетрдің  бұлжытпай  жеткізгеніне 

қарамастан,  Ислам  дінің  кипрге  жетуін  жаулап  алушылық,  християн  дініне  деген 

өшпенділік,  жергілікті  халықты  ауыр  салық  төлеуге  мəжбүрлеген  деген  сыңар  жақты 

пікірлер өкінішке орай тарихтан орын алған. Бұл көпе кернеу жалған жала. Кипрде Ислам 

дінінің  орнығуын  екі  кезеңнен  өткендігін  түсіндіреді  зерттеушілер.  Біріншісі  Халифа 

Əзіреті  (Əз) Оспан дəуірі болса, екіншісі 1571 жылы Осман  мемлекетінің  аралды толық 

бағындыруы арқылы қазіргі таңға дейін жеткендігін жеткізуде 2, 815­б. Бірақ Османлы 

мемлекетінің кипрді өзіне қаратқанын бұл жерде қарастырмаймыз. Біздің тек мақсатымыз 

Мұсылмандардың  кипр  саясатының  қалай  өрбігенін  жəне  жергілікті  халықтың  рухани 

сеніміне мұсылмандардың қысым көрсетпегенін мəнін ашу болып табылады.  

Мұсылмандардың алғашқы теңіз соғысы  

Əз.  Оспан  кезеңінің  Əз.  Омар  дəуірінен  ең  басты  айырмашылығы  Əз.  Оспан 

Халифаттығы  тұсында  мұсылмандардың  теңізшілік  өнерді  жандандыруы  мен  қол 

жеткізген толағай жеңістері болып табылады 3, 5­б. Негізінде мұсылмандардың теңізбен 

танысу  ретінде  қабылданған  алғашқы  ұрыс  Меккенің  алынуынан  жеті  айдан  кейінгі 

болған  оқиға.  630  жылдың  шілде  (Хижра  9  ж.  Ребиүлəувел)  айында  Меккенің  порты 

саналған  Шуайбеге  қарсы  қарақшылардың  басқыншылығын  тойтару  мақсатында 

Пайғамбарымыз  (с.ə.у.)  Алкаме  бин  Мужеззиз  əл­Мудлижи  қолбасшылығындағы  300 

сарбазды  аттандырды.  Қарақшылар  мұсылмандардың  тегеурінді  қарсылығынан  кері 

шегінуге  мəжбүр  болған.  Бұл  Пайғамбарымыздың  көзі  тірісіндегі  алғашқы  теңіз  соғысы 

болатын 4, 496­б. 

638 жылы Əз. Омар басқарған Ислам Халифаты Шығыс Жерорта теңізінің көптеген 

айлақтары  Дамаск,  Антакия,  Иерусалим,  толықтай  Сирия  жағалаулары,  Палестина  жəне 

Мысырды  бағындырды.  Жаулап  алынған  жерлер  Ислам  Халифаттығына  аса  қомақты 

материалдық  қаржы  мен  қарқынды  дамудың  жолын  ашты.  Қаратылған  жаңа  жерлердің 

теңізден  келетін  əртүрлі  қауіптер  мен  тосқауылдарға  қарсы  Əскери­теңіз  күштерін  құру 

керектігіне  назар  аудартты.  Мысыр  мен  Сирияның  мол  қазынасы  сауда­саттықтан  келіп 

түсетін. Осы аймақтың билеуші əкімдері қарулы күштердің күшейтілуімен қатар Əскери­

теңіз флотының тез арада құрылу керектігін күн тəртібіне қойды. Сонымен қатар флотты 

жасақтауға  мемлекеттің  күші  де  жеткілікті  болатын.  Себебі  Мысыр  мен  Сирия 

шығанақтарындағы кеме жасайтын орындарды бағындырылған болатын. 

466 

 

Алғашында  Əскери­теңіз  күштеріне  күмəнмен  қараған  мұсылмандар  көп  уақыт 

өтпестен  теңізсіз  істің  атқарылмайтынына  көз  жеткізді.  Өйткені  Византияның  теңіздегі 

күшінің  артуы  Мысыр  мен  Сирияға  үнемі  қауіп  төндіретін  еді.  645  жылы  Византия 

Александрия  қаласын  жаулап  алды.  Мұсылман  билеушілері  арасынан  Византияға  қарсы 

тұруға теңіз флотының жəрдемінсіз мүмкін еместігін ең алғаш түсінген де Мұғауия ибн 

Əбу  Суфйан  еді.  Сирия  əкімі  Мұғауия  Халиф  Əз.  Омарға  теңіз  шығанақтарының  жай­

жапсарын айта келіп, теңізге шығуына рұқсат сұраған. Бірақ Əз. Омар мұсылмандардың 

əлі  теңізді  толық  меңгермеген  һəм  тəжирбесіз  деп  ойлағандықтан  əрі  Мысыр  əкімі  Амр 

ибн  ул­Ас’тан  теңіз  жайында  толық  мағлұмат  жіберуін  бұйырды.  Ал  Мұғауияға  қала 

қорғандарын  қайта  жөндеп  сарбаз  санын  арттырып,  қарауыл  мұнараларын  тұрғызып 

күзетші қойуын жəне кешқұрым уақыттарда шырақтар жағылуына əмір етті 4, 496­б. 

Мысыр  əкімі  Амр  ибн  ул­Ас’тың  Əз.  Омарға  жауабы  хаһындағы  деректемелер; 

«Бірнеше үлкен желкенді кемелер, ішінде құрттай адамдар, теңіз суы тыныш кезінде де 

жүректері  қорқынышқа  толы,  теңіз  толқынданып  буырқанғанда  ақыл  естерінен  танады. 

Теңізде  адамның  сенімі  азайып  күмəні  артады.  Кеме  жантайса  батады,  жағаға  жетсе 

бақытты  санайды  өздерін»  –  деп  жауап  беруі  Халифтің  теңіз  арқылы  жасалатын 

жорықтарын кідірткен жəне Мұғауияның да кипрді бағындыру өтінішіне рұқсат етпеген 



3,  5­б.  Осы  кезде  Византия  императоры  да  мұсылмандар  мен  достық  бейбіт  келісімге 

келуге ұмтылғандықтан теңіз ісі кейінге қалдырылуына негіз болған. 

жүктеу/скачать 7,07 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: