Атты хальщаральщ рылыми-практикальщ конференцияньщ материал дары

алгансыйттайпемес 
берпнп е™
 бшм -  болмыс
СИЩШ- Би эУ®ВДе ^ P 6^ . жеке адамга кагаеты дани адамдарга 
кодданышан деген сездщ де жаны 
бар. Жыццарегейрнеше сатапымаш- 
нага ие болып барып, бугшп машнага ие болтан сиякты. Би сея софы 
сиякты  ете  кене термин,  тайла  басшысы,  топ жетекшкп,  акылшысы, 
кешпеш гайпаньщ р
у
 басы сиякты рея аткарган болуы керек. Демек, шоц 
мен бвдщ кене ссмангикасын каппына келпрсек синоним сездер болып 
шыгады. Yзецп//узж лексемасы жогарыга умтьшу, жерден узшу, ажырау 
сиякты кене магынасын ескерсек би//бипш осы машнага келеда. Камшы 
лексикасыньщ кам 
Ty6ip 
тулгасы мен бак (баксы) семангикалык синоним 
екецдап айгьшан болатын (докшрпык диссергацияны карацыз -  АД.). 
Баксы мен устаз (уста) сездершщ  макынасы 
6ip. 
Баксы 
ce3i 
де 
Ka3ipri 
баксы матынасывда болмаган. Кдмшы (сыйкырлау, арбау) маилнасынан 
заттык магынага ауыскан. Олай болса, камшы мен би (бинпк) есте жок есю 
заман сшемше апарады. Ол, ол ма: баксы (бак- сы), камшы (кам-шы), бише/ 
/бипп
 (нл) 
Ty6ip 
мен косымшалы сез жасалу, куралу, тузшу ода де 
6ip. 
Ka3ifri 
колданысташ бипл (мьщ буралып бипеу) 
Ty6ip 
тулгалы магьшасы 
6
i
3
 ойлаганнан анагурлым теревде жатырбул да -сыйкырлау, арбау (жы-
таякпен, сыоызш уншен 
-------------
7
;   ■
ту
 тускен гой. Шыгыс кьтздарынын жартылай жаладаш билеуа (еркекгсрщ 
арбау, дерею айпонда 
HenciciH 
коздырудан) рухани жавдаиын канагаг- 
тандырудан барып енерге айналган сияюы.
М -Ж.Кепеев ш ыга рм ал ары нда гы би-шешевдердйч 
t
L
i
I
«Дала  уалаяты» 
газетш щ  
1890
<<Кеш ек;араданхан6о«ган^¥№  
Mtayb|e](eHjIII,M.
кеЩн 
W
 осы 
д е р е т  
кмшрш отыржз. 
ф и   жи„агаща Ц §

253
сам 
алы  
хамрет ждб1рей!л галайсалам болды 
- деп бекерге айт наган 
бсшар(98 бет).
Сондыктан  да  создан  К¥Д
1
реаЙне  назар  аударып  кушп  ауыз 
адебиетгнщ шжу—маржандарын  жинап,  келер  урпакка  аманат етш 
тастап кеткеш 
«Кара сез 
кецйщщ 
бау-бакшасында у.тшлдеп турады» 
- денш акын. Би - шешендерд
1
 айха отырып  М-Ж.Кепеевтщ ез? де сол би
- шешендерден 6ip кем емес. Айтып, жазып алгацдарынын 6api де 
1
здесе 
тапгырмайтын  6ip гибрат. Бул турасьпща сел кешшрек оралармыз.
Асылы,  М-Ж.Кепеев  ауыз  едебиетш щ   улгш ерш   жннаганда 
«Турмыс  - салт жырларына» аса  кеп  кецш белген.  Сол аркылы би— 
шешендердщ  сездерше  токталып,  езщдгк  талдау  жасап  оТырган. 
Турмыс - салт жырла рында да жастарга енеге боларлык дуние молы- 
нан кездеседа. Акын - жыраулардын айгкан ecnerrepi, би - шешендердщ 
сездер!нде де  табылып  жатады.  Кей  уакьпта  ауыс  -  кушсте  болып 
калады оныц себебш бул жадыгаттардьщ барлыгьшьщ ауызею еспмелт 
жадылык аркылы келгендцшен деп есепгеу керек-ri. Ел шхщцеп куйма- 
кулак даналарауыз едебиетшщ не 6ip улплерш урпакган-урпакка сак- 
тап, жогалшай желазуге мурындык бсшды. Би-шешендертек кана сез 
айтып, бщцк xecymici емес, ауыз эдеби тшш де жеткЬупп,  сол тщщ 
тасушы  тасымал  курадцыцда орныдда журдт.
Би 
I 
шешендер еуелщде б>рнешеу болканымен келе-келе дара- 
лык с ипатка ие болды. Bip рудьш не 6ip елдщ шпццеп билер, не ше­
шендер олар аузы дуалы  акындар да  болуы  мумюн,  сол  рудын  не 
едцвд шпндеп атагы зор, сез1 дуалы, акылы мол адамга токтап билйсп 
соган  берш,  ел  шпццеп  усак-туйек  тельтенгекгердщ  шаруаларын 
езде 
pi
-ак  тындырып  тастап  отырган.  Буныц  жаркын 
Kepimci 
уш 
жуздщ уш би! бола ал ада. Олар ездер! туе гас билерден ой ерес1мен 
дараланып,  мемлеке-тк гурьыдалл меселелерщ шеше алган.
М-Ж.Кепеев билер хуралы сез козгагацца, еп тс1мшлэ(лнМайкы 
биден бастайды.  Майкы бвдщ топлз ханды колынан такка  отыргыз- 
ганын«Тугелсездщ  туб!
oip
,туп атасы 
Майкы би» -
дегенмакаддыц 
тегш айгылмагандыгын тшгае тиек «сылады.
Майкы бид
1Н билггщ сез етед!: Бамгыда Арыстан деген ханныц 
баласы болмай, Кызылаяк, Осген жераен тоцал  алып  одан сауыекрн- 
дай ала 6ip бала туеан екен. Арыстанныц бэйбпиесг  кунийлдт  крилып 
мынау ез
1 ала екен вскенде елщд1 булд/pw ала цылып  /араз цылып/ 
ж/бередi  екеуш де ify ден  7Mip ncpedi.  Биыл екеуч  Сырдыц  суынан 
emin, Алатау, Kflpamay алабына кун  квреспен без/'п кетедг  Бала ер 
жетт,  кундердщ  кун
1нде Майцы бидщ баласы  Усенге жолыгады.
Биыл  б аланы uci  цазац хан кетср'т атын «Алашахан» кряды. Кызы-

254
ларыстан баласыныц  даццын  ecmin, Kid салып  цайта-цайта  сай- 
рап  цоймайды. Майцы би emidp свз
1
мен 
Ж1берген 
emuinepm цоные 
берт, алып щпа 
6
epedi. Сейтт: Улы жуз Yucin, Орта жуз  «Акркол», 
Khui жуз  «Алшын»  осылай пайда болган екен decedi.
М-Ж.Кепеев «Майкы би» билцтнде: Кырыксан Кырым, отьисан 
Руи, он сан Оймауыт, тогыз сан Торгауыт, кырык сан кара  Калмак, 
Катсыбан, он сан Ногай,  сиякты  ушжузге  казак  61ржкенге  дейшп 
еядермен согысып, жер ушш таласып еткен жауларын суреггещц. Булар- 
дын аттарын окырман «Алпамыс», «Кобылавды» т.б. жырлардан бшетш 
болар. Демек, есте жок заман тарихынан елее береда.
Жер - су аттары толыгамен аталып жаксы мел1мет бередо.  Сыр- 
дария, Алатау, Каратау, Шу, Сарысу, ¥лытау, Кшптау, Каракенпр, 
Сарыкенг
1
р,  Айдахарлы,  Кудайберд1 т.б.  Бурышы  еткен билер: 
Орманбет би,  ВДндыкер,  Кубан, Котан, Когам т.б. мунын iunwieri 
/Кунды Кер  Кабан/  «Козы -керпеш, Баян-сулу»  жырында ушыра- 
сады.  Тщцщ  мейеп,  сез  шурайы  да  кездеседа: 
«Ала цылып,  ала 
тайдай  булд1редЬ>,  «Тобылгыдан  жан;  цылып»,  «Жузгеннен  оц 
цылып»,  «Куралайдыц  квзшен  втмзетт  мерген» /фразиологизм/ 
«Ай десе аузы, кун десе кв31 бар», «К,ус 
6
ezi >тккен томагадай цуны- 
сып туреан бала»,  «Cammi туган ул екенещ,  жерще жетпей тур 
екенещ», «Тврткул ошац  цаздырып,  твбел  бие сойдырып,  теме m i 
e.ndi жидырып,  жореа бие сойдырып,  жогаргы  елд!  жидырып, ала 
бие сойдырып»,  «Мына баланы жебе цылып бастарыца устацдар, 
швп цылып беттерще устацдар, ту цылып твбелерще квтерщдер», 
«Ац найзаныц ушымен, ац б1лектщ куш!мен», «Кундердщ кумнде бала 
хан болады, сендер цараша боласыцдар
», 
«Хан adin болса, басынан 
базы  таймайды,  царашасы  табанды  болса,  цара  жерден  кеме 
OKypedi», «Алаш, алаш болганда, Алаша хан болганда,  ушм!з  агаш, 
уранымыз Алаш болганда  уш жуздщ баласы цазац емес пе ediK».
  Бул 
метелдщ шпндеп мен беретш «уыш/з 
агаш»
  болганда деген сез. Де­
мек,  туржгер к т з  уйге дейш  «Алтай елкесшде» турганда,  калын 
агашган олемде 6ipimni  болып «агаш уй»  салып, коные кылган. Бул 
туралы М.Аджи  «Кыпшактар» - деген кггабывда жаксы айткан.
Бабыр деген юешщ атына байланысты айтыла келе, кейшнен ел 
ныщце: 
«БабырдЫ ецбек»,
 
«Ундемесе де БабырдШ ецбек»
  - деген 
ттркес метелге  айналып кеткен. Бул метелдщ  алгаш  шыгуы былай 
болтан екен. 
Edize би 
6
ip билтпе он тогыздыц аяц тогызын Теле биге 
береЫп, бас тогызды уйде жатцан Бабырдыц босагасына байлегтып- 
ты свйтсе, Бабырдыц inici Цулнияз дауга Ед&емен 
6
ipee барып, 
6
ipee 
цайтцан екен.
 Осы 
ецпмеден 
кеган-ак  манаты сез тутан екен дейдь

255
М-Ж.Кепеевтщбилердщ  шдндеп кещл б ел т, токтаганы Белприс 
би. Белпрж  бидщ кыргыздармен айтысын, оньщ жешсш жан-жакты 
суреттейд
1
.  Мысалы,  Белпрш  би  кыргыздарды  кеKerin 
«Цыреыз 
ийрктнщ  байлыгы  гой квшкен сайын  огйщтарьш журтына щпды- 
рып окуре бередг екен»
 - деггп. Ол -  кыргыздардьщ  тастан ошак жаса- 
ганын, соны  журтка  калдырып  отыратынын  мецзегецдж  екен.
Eip жиында  казак пен кыргыз кайсысымыз кептпз деп кепппн 
салыстырыпты. Совда 6ip кыргыз: 
«Жулдыз квппе. цыргыз квппе» - 
деген макал бар деп-ri.
Совда  Bo.iTipiK  би: 
«Рас,  мендей  кара  булт  шыкса,  жулдыз 
енесшщ артына 
Kipin 
кетед!, он  казак  басы  косылса  кыргыз 
енесшщ артына 
Kipin 
кетедЬ> 
-  деген екен.
Кыргыздьщ баласы ол in, Белпрш бастаган байлар кещл айта бара- 
ды.  Eip саба кымыз, ту бие а парамыз. Сонда сен ушеущ 6ipin: 
«Жазгу- 
тырымгы ущ  крй, 
6
ip сабаны елден жинан эрец толтырдым» -
 д е, еюншщ 
: 
«Туйе ш1ркш мен тере ийркт басы 
6
ip крлсайса uumeudi» -
 де, унпнпгщ:
«
Тере влмегенмен кеп бола ма, 
6
ipi цалса да тек боламаТ» -
 деццердеп 
уйретт койган екен. Бара салып жанагы yineyi жатгап алган сездерш 
айщан екен,  кыргыздьщ ханы жарыпын кете  жаздап, тесегше аунай 
кеткен екен. Муны керген Белпрш би: 
«Л*ху цускр  он; тисе,  крнатын 
суга тигйзбес, щ  суйекке он; тисе, щрашыга сырын бигдфмес’»
 кетер 
хан басынды деген кой. Налып жаткан хан басып кете pi ri, мына иттергц 
бьшшылдатьш койгансен еиенсщ гой деген екен.
Eenripix  би,  кыргыздьщ  манабы  б ip жиында  былай дегевде: 
«Аттыц 
жаманы соцпакриып, адам жаманы тафшцшыл»
. Белприс би 
жулып ал га ндай: 
«Сездщ керш мацал, адам керкг сан/т, сацалы жок, 
кеселер цасабалы токрлды»,
  будан да epi  бастырмалатып 
«Kecetii 
уйгетреЬбе, ^уйрыгынжерее тигЬбе»,  «Kecipi жугар кесенщ, Kanipdi 
куалап журт кетешн же рее суйгЬбе
?» - деген сезбен уткан екен.
Ефге биде мелет дауга тусш, кезщце битк айгып, аты шыккан аузы 
дуалы  адам болтан екен. М-Ж.Кепеев те liaire бидщ 6ip бишгш тшше 
тиеккьшганеквн. ¥лыжузуйсщде аргынныц 61рнтс1с1ВДлназардегеядо 
вл-ripin алган екен. Жылдар ©тш, умытыла бастагапда он торт жас- 
тагы Ел Ire ВДлназардыц кунын даулай барган екен. 
«Odin бидщ етн 
дау  араламайды, 
эд.гл  патшаныц  елт  жау  араламайды» '
  езара 
ецпмелнлп огыра берш-xi.  bip уакьгпа,  узын бойлы 6ip адам: 
«Алты 
атас
ын арцалап журген бар ма, жет
/ 
атасын желкелеп журген бар 
ма? Алмасыц 
болса-моиыным бар, асылыц болса крйыным бар ’»
 “-'деген 
екен. Сураса келгецде ол- YftciH Теле би екен. Совда Едаге: 
«Кип кшдш 
болса, бшек соныш, ауыз/амд/'кг божа сеч сонык!»
  шыккан жерше кай-

256
тыл сыймайды. 
Жарльщ озицзден болды, жабдыц-та сЬден-
 деп айтып 
салгаа Едаге, Теле би екещргш бшген соц. Ергецщце таи атысымен алты 
атаньщ улы на Аргынга алты ат бастащан тогыз яабереда, терт атаньщ 
улына Терпуьшра терт туйе бастаткан тогыз яобередц 
Tinri 
колынан уста- 
тып жалащш кыз беред!  оны «Жаркын»  - деген кун деп атайды. 
«Ер 
куны, есебт тапкрн сабазга eKi-ац ауыз сез’»
 -  деп жург енгтме кылып- 
ты. Едаге: он тоеыздбщ аж< тогызьш Теле бидзн  босагасына тастаткы- 
зып, бас тогызды уйде жаткан Бабырдшне 6epri3inri. Сейтсе, бул дауга 
Бабырдын iHici Кулнияз 6ipre барып,  6ipre  кайгкан  екен дейда.
Едаге би жаксы далбада демалып жаткавда он жолаушы Kenin ат- 
тантуситп. Сейтсе, 
«Улы жуз уйст тогас би  еттц 
Kicinepmbdetimi.
Оз  елииц 
6ip 
цатыны 
myctK 
тастап,  оган 
cedenvui 
болван агайын 
арасындагы тобелес екен. Тогас 
6u:6ipiy 
оц квзшсщ, 
6ipiy 
сол кезшсщ 
мен цанша тузу айттым дегенмен жыгылган жагыц екпет боларсыц 
сондыктан бил
1
кке Ареын Манас биге барыцдар 
denmi. 
Бекболат: Уш 
жузге тврел1к айткрн Теле биге барыцдар 
denmi. 
Теле би мен жалгыз 
сезше риза болган тогыз байлаган 
Edize 
биге барыцдар деген соц келт 
отырмыз бшйгт айтыцыз 
denmi. Edize, 
бала цайда десе, цанжыгала- 
рына цурым  ки1зге 
mizin 
алыпты. 
Edize  mizin 
тастаган к$рым 
Kuijdi 
ceKmipin 
керсе, крл аягы жок,, он ек{ мушеЫ  бтпеген сурет болып 
айк/ындалмаган 
6ip 
кесек ет екен 
deiidi. Edize 
бас 
deHmin 
бас жоц, кере- 
тугын кез жоц, устайтын крл жоц, журетугын ащ  жоц. Буган к#н 
6yiibipMaiidbi.  BipaK,, 
«Даушы щур щалмайды»  - 
dezen 
бул тебелестщ 
салдары, сондынрпан твбелескендерге eKi тогыз айып саламын. К,атын- 
dы ургандар туйе бастаган тогыз, цатынга болысцан жагыц ат бас­
таган тогыз айып твлейсщдер.  Туйе бастаган 
mozbisdbi 
Тогаз 
6udщ 
босагасына 
6 a w iau^H dap. 
Бекболат  екеу
1
м
1
зге 
6im ipin 
щайтщан 
бптмтц
 
ез/ 
олжа 
denmi. 
Муны 
ecmizsH 
Бекболат, Манас,  Тогас 
6epi 
бек риза  болыпты.
Eflire батырдьщ ата-тегш М.Тынышбаев  езш щ  «Казак халкы­
нын тарихы»-деген ютабында жан-жакты сипаттап жазды. 
Алшагыр, 
Келмухамет, Орак батыр, Орманбет, Естерек, Ак Мурза, Бек Мурза 
т.б. Едаге батырдьщ урпактары  болып  келеда.
М-Ж.Кепеев Едаге нщ Ж енпр ханнъщ жалгыз улы кайтыс болган- 
да кецш айтканын, кара елецмен айтылган к е т  н де 6ip сезш калтырмай 
жазып алган екен. Мысалы, мынандай  накыл  : 
«Туягы 6ymiH тулпар 
жощ,  Киягы  бутт  суцкрр жоц»,  «Tyлnapdыц  туягы  тасца  салса 
Keminedi, 
Суга сажа жетшед1», «Ащ суцкрр эуелеп аспанга ушты, Ал­
тын крцырау узтп жерге 
mycmi, 
Хан саган щудайдыц жабдыгы mycmi
>> 
ятни карама-карсы ею кубылысты катар керсету кездеседа.

257
Корыта келгенде, М-Ж.Кепеевтщ би - шешендер туралы жазып 
алганы  тек  кана  бул  емес.  Архив  кужаттарында  ете  кеп  кездеседк 
Жалпы,М-Ж.Кепеев  би-  шешендердщезаер1мендеараласкан.Со- 
лардан мол тел1м алгандыгы онын шыкармаларыцдагы есиеттершен 
байкалыи  отырады. М-Ж.Кепеев шыгармашылыгын зерггеген сай- 
ын, ол жана кырынан ашыла бередг.
М-Ж.Кепеевтщ  би  -  шешендер туралы  жазгандары  эля  тольщ 
зерггелмеда.Олай болса, келешекте келер урпакка Шон мен М-Ж.Квпеевтщ 
енеге болар  мурасын  паш ету,  nci  казакгыц басты  мшдеп болмакшы.
Эдебнет
1 Memhyp -  Жуйй Кепеев. Ел аузынан жинаган улгшерк -  Алма­
ты, Рылым.  1992.- Б . 87.
2 Калмукан Исабаев. Шон би. -  Алматы, Жазушы. 1993.
3 Мухтар Эуезов. Абайжолы. -  Алматы, Жазушы.  1989. -  Б. 6.
4 Шокан Уелиханов. Тацдамалы. -  Алматы, Жазушы. 1985. -Б . 243.
5 С. Аманжолов. Вопросы диалектологии и истории казахского 
языка.-Алма-Ата,  1959.- С . 419.
6 Казак тшнщ тушндорме создал. — Алматы, KjGCP Рылым акаде- 
миясыньщ бас пасы.  1961.- Б . 492.
7 Л.З. Будагов. Сравнительный словарь турецко -  татарских на- 
раечий. Том 1. -  Санктпетербургь. 
Т 
ипографю императорской акаде- 
мшнаукь.  1869.— С. 264-365.
8 В.В. Радлов. Опыт словаря тюркских наречий. Том 4. часть 2. — 
С-Петербургь.  1911.-С.  1737.
9 Казак 
ттнщ тусиш рм е 
создал. -  
Алматы, Рылым. 
1976. —
 Б. 
300.
10
 Абай 
тип создал. —
 
Алматы, Рылым. 
1968. — Б.  132.
11  Бабаш Эбшкасымов. вбшгазы ханнын «Турю шеж!ресЬ> жэне 
оны нтш . — Алматы, Арыс. 2001. — Б. 78.
12 Р. Сыздыкова, М. Койгеллиев.  Кддыргали би Крсымулы жене 
оньщЖылнамаларжинагы.-Алматы, Казак университет!.  1991.—Б. 82.
13Курбангали Хапид.Тауарих хамса.-Алматы, К^заксган. 1992.—Б. 87.
14Е. 
Бекмаханов. Казахстан в 20-40 года XIXвека.—Алма —Ата, 
Казак 
университет!. 
— 
С. 75.
15 Дала уалаятыньщ газетт.//Курастырушы Y. Субханбердина -  
Алматы, Рылым.  1994.—Б.  110.

258
СУЛТАНМАХМУТ ТОРАЙРЫРОВТЬЩ «АЙТЫС» 
ПОЭМ АСЫНЬЩ ТАБИРАТЫ 
(КАЛА АКЫНЫ МЕН ДАЛА АКЫНЫНЬЩ АЙТЫС КАНЫ)
А .К   Турышев
С.Торайгыров  атындягы  Павлодар  мемлекеттЬс  университет!, 
ф.г.д.,  профессор,  МошЬуртану  гылыми  -п р а к т в к а л ы к   орталы гы
Павлодар педагогика инстш уш ньщ  профессоры маркум Отеба- 
ев Ермек ©тебайулыньщ -Султанмахм ут Торайкыров туралы жазган 
зергтеу макалаларывда: «Торайгыр -Ш он», «Улагатты урпак», «То- 
райгыр» деген сериялары  5  акапан,  1991  ж  №   25(11725),  6  акпан, 
1991 ж№26(11726), 4 желтоксан,  1991 ж №170 (11870), 5 желтоксан, 
1991ж №671(11871), 7 желтоксан, 1991 ж №172 (11872). Султанмахмут
- тану гылымына  косылган субел1 ецбек болып табылады. Султан­
махмут Торайгыровтьщата тепнен бастап, шьл армашылык eMipi нщ 
акырына дейш зерттелген бул ецбек акынныц 100 жылдык  торкалы 
тойына тарш лган кедес1 icnerri.
Ецщп бЬдщ айгайык дегешм1з, Ермек aFa атаган ецбекге С. То- 
райрыровтьщ «Айтыс» (кала акыны мен дала акыны) поэмасын талдай 
келш,... саяси-вдеологиялык шекгеулерге байланысты акын шыгарма­
лары сапынан оныц ец кернекп ею публицистикалык поэмасы «Таны- 
стыру» (500 жол) жене «Айтыс; кала мен дала акыны ныц айтысы (1036 
жол) тыгарып тасталды. Бул поэмалар 1933 жылдан 6epi кетш лш се 
6enrici3 болып калып келеда»... деп, едш багасын бередь Сол сиякты 
едебиеггшшер Бейбст Мамраев, Кулбек Ергебековтер «Бул- аяулы акын­
ныц кемел ойлап, кец шшкен шыгармасы, аякгалмауы - еюшш, аддагы 
уакытта  « к а р т е   танбасынан»  агартып,  ажыратып,  едеби  процеске 
катыстыра  карастырар улы  нусканыц 6ipi  осы  «Айтыс:  кала  акыны 
мен дала акыны» поэмасы десе, зергтеуип, филология гылымдарыныц 
докторы, профессор Арып Еспенбетов «Айтыс» поэмасынан Султан­
махмут Торайгыровтыц суреткерлж кугйретт азаматгык бейнес1 ашык 
кершедЪ>-деп, улы акын тулгасын аскактата ажарпай туседа.
С.Торайгыровтыц «Айтыс: кала акыны мен дала акыныныц айтысы» 
поэмасы жайыцца б
1
зге ж еткен кун щуакгы жылуы бар, шюрлер осыцдай.
С. Торайгыров «Айтыс: кала акыны мен дала акыныныц айтысы» 
поэмасыцда, 
Kaiipri 
б1здщ Казакстан республикасыныц Конституция- 
сына енген, еркщдхк, тецщк, егемецднс, 
6ipnix 
немесе саяси бостандык- 
ты- дш, ар-ождан меселесш, экономика) 
1
ык негтздерщ -  жерщц 6ipryrac, 
казба байлыгына  кол сукуга болмайшццарын, ец бастысы «Казак типн» 
мемлекептк тш 
M epre6eci 
дережесшде кетеру, ел-модениетш жаксар-

259
ту, мемлекегп баскару жуйеа -  6ip адачга елдщ презвдентше багыну, 
конституциялык сот, ултшнкарулыкуштертсиякты  кептеген курдел1 
меселелерда 1919 жылы-акакындык зерделшкпен анпме кылган.
Осыныц 03i -ак  кеменгер тулганыц бейнесш аласартпай -шы- 
ркау шынга шьшара тускенш байкаймыз.
0 з 
заманынаы оза туган акын, Егемещи ел болып отырган казак 
елшщ «жаца низамыныц» 
ipre 
тасыи бургын калап, жен- жобасын сы- 
зып кеткен десек, аргык айтнаган болар едш. Замана агысын, акындык 
журектщ  булкынысы  аркылы сезшген  С. Торайтыровтыд «Айгыс: 
кала акыны мен дала акыныньщ айтысы»  поэмасы, елеуметпк саяси 
бет-пердесш ысырып, санау  К. Маркстен 
6epi 
жырлап, айтып тауыса 
ал май келе жагкан, кала мен дала арасьщдагы (деревня айырмашылыгы) 
ара салмакты, турш киыншылыктар мен кайшылыкгарды 
6yriHri 
за- 
ман талабына  сай шешудщ жолдарын керсетш кана коймай, акывдык 
кезкарас тургысында келш, езгндш пайымдаулар жасаган.
Ал, казфп танда Казак елшщ, егемендш алып, теуелс1з мемлекет 
аталып отырганда -  акын арманы шын мэншде ic-жузшде асып, ке- 
лел! icTep мемлекетпк тургыда шепплш, жатканын кергевде, С. То­
ра йгыровтьщ керегендш улылыгына тагыда тан ка л мае ка болмайды.
С. Торайгыровтын «Адаскан 
eMip» 
поэмасыныц  жалгасы «Ке­
дей»  поэмасы болса, «Таныстыру»  поэмасында каланын да, даланьщ 
да жалпы казак  халкынын eH6ip жайсандарынын  кесек тулгалары 
казак ешрйпн тыные-ттршиппмен кабаттаса суреттелсе, «Айгыс: кала 
акыны мен дала акыны айтысы» поэмасында казак елшщ я болмаса, 
«Таныстыру» поэмасындагы ешм деп, ензреп еткен ерлердщ максат- 
Myzweci, орта к ой-midpnepi жырланады.
Осы орайда,  профессор Е.  Отебаевгын «Таныстыру»  поэмасы 
аркылы акын, казак зиялыларынын  портреттерщщ галереиясын жа­
сады»- деген nijdpiH ете cerri шыккан деп, айгар едш.
С.Торайгыровтыц«Айгыс» (кала акыны мен дала акьщдарьшынайгы- 
сы) поэмасы казак жазба одебиетщде бурын болмаган ез гусгарыньщ шжу- 
марканы июкгьпы бшк гурган шыгарма. «1 акырытык-керкемдж жагы- 
нан да бул поэма (тагы да «Айгыс» гкеуц казак едебиетшде жанрпык тын 
тур, жанз пшлн  орныктырган онын дастурш ип куатгары поэзиямызда 
жалгасынтапкан (мысаль
1
 
<<Дала>>, 
«Менказакцын») ерекшв атап а т у  кажет» 
-депфилологиягьшымынынкандидаты,доценгК Шаяхмегов атап айгкан.
«Айтыс:  кала акыны мен дала акыны ныц айтысы» поэмасы ра- 
сында да, мазмуны 
жагынан, 
ко зга п отырган идеясы мен тур-жанр 
жагынан 
болсын кешнп толкынга улп  енеге болып,  едеби-тарихи 
процесте  езпщш  ойымен, тын шыгармалар  катарынан орын алмак.

260
«Айше: капа акыны мен дала акыныныц айгыс ы» 
6 ip 
адамньщ аузы- 
нан айшлып, кала акыны мен дала акынын айгыстыра отырып, когам­
дык дв>4рдщ объекшвп шыцдыгын жырлай отырып, кал ада гы - дала- 
дагы казак ёшршщ ауыр турмысын -  оны жецтдету  жолдарын Ьдест- 
ipefli. 
«Таныстыру»  поэмасында  да кара казак пен окыган казакты 
6ip- 
6ipiMeH 
айтыстыра отырып, тарихи 
6 ip  
дву1рдщ келбепн керсеткен.
Егер акын «Адаскан eMip» - поэмасында  казактыц психология- 
сын нанымды суреттесё, «Кедей» поэмасыцда, «Юм жазыкты?»- ро- 
маныцда кала мен даладагы казак халкыныц сол кездеп когам, елеу- 
м етп к   т гр щ щ к п ц   бейнесш ,  казак  арасындагы  турл1  тап,  топ 
екшдертшц турмысын, ауыр кал-жагдайын ашына жырлайды.
С. Т орайгыровтыц «Таныстыру» поэмасында «Алаш» паргиясы 
мен Алаш орда уюметшщ 6ipereft азаматтарына саяси 6aFa бере келш, 
болашак  «Айтыс»  поэмасыныц  бет  ашарын  жасаган,  ой-казыгын 
каккан. Бул  ею поэма да тарихтыц саяси сахнасынан «улттык» деген 
ат алып, узак уакытта ш ы ш п калды. Султанмахмуттану гылымына 
субел1 улес коскан профессор Е. втебаевтыц: «Паргиялык сана сак- 
шыларын  шошыткан акынга  ултшыл,  буржуазияшыл тацба  басуга 
оныц ез халкын жанындай жаксы керетщщгт себеп болды» - деген 
C03i, шын м етн д еп  рылыми тужырым ед1.
С. Торайгыровтыц шыгармашылык eMipiime 1917 жылгы окига 
акпан тецкер1с1 мен ше-шала болтан Казан TOHKepici катты веер етп. 
Шынында тецкерк деген аты гана болмаса,  заты жок, канды кызыл 
кыртын екендатн, Казак елшщ уетшен алай-дулей журит вткен кызыл- 
ала  куйын  екецдйтн,  жасыратыны  жок ещц  б ш п   жатырмыз.  Осы, 
кызыл-ала  куйынга  eyeni  «Улы  Казан»,  одан  соц  «Kinii  казан» 
TOHKepici деп,  ат 6epin, айдар тактык- Байды, кулак баласын -  дура- 
кка санап, малын, жерш таргып алып, ездерш «ит жеккенге» айдатты.
С. Торайллровтиц сез1мен айтканда:
Ултшылдыц, намысшылдык карасы ушып,
Ес-дерп болган онда шен мен шекпен.
Жол-жоба тузулйске токтау калып,
KiM бар аяк ас берсе, сол екеткен.
Партия, жалакорлык, бак кундеетж,
Кунен кунге кушейш орын тепкен.
Кебейген терш сатпай, телм1ргендер,
Жан аз боп ецбегтмен еп н  еккен.
Мае болып партияга кызып алган,
Даланыц табигатын бузып алган

261
- 
дегендей, ежелден калыпгаскан даланын ата дестурш, едда билеу 
саясатын бузып, imci-агасынъщ жагасына, баласы- екесшщ сакалыш 
жармасып, аткымынан алды. Орыс империясынын узак уакыт кол ас- 
тывда болып, Tenepiui керш журген казак халкыньщ елеуметпк топга- 
рыньщ 6ip белит, орыс гатшалыгьшьщ сойылын согып, кушн куйптесе, 
ецщ 6ip белил шхгей орыс отаршыддыгына карсы алаштыц, улггьщ сана- 
ce3iMi ойнаган аухатгы адамдары болса, сонгы белит ерине кедей тобы 
болды. Кыска ж in курмеуге келмей, казак; халкыньщ дурде араз болып 
журген шагьщда 1917 жьилы казан TBHKepicioixa май куйгавдай, етек- 
жещц жинатпай дурщдетш келш, 6ipryrac улыс болып кунш керш огыр- 
ган  казак елш «бай», «кедей» - деп ею топка  жистед1 де берщ.
Эуедцен таптык санасы айкындалган  С. Торайгыров казак хал- 
кын «бай», «кедей» табына бел1п,  кедейнердщ ешршен атакты «Ке­
дей»,  «Адаскан  eMip»-  поэмасын  жазса,  «Кдм  жазьщты»,  «Камар 
сулу»  романдарында профессор Ермек Отебаев айтпакшы: «дурбе- 
лецге толы  мазасыз кезендеп казак ауылыныц саяси -елеументпк 
eMipiH сипаттайды». Сейпп, С. Торайгыров акпан тещсертсше катты 
куанып, казак ел1шн еркшдитн ансады, шаттыгымен куанышы мол 
шыгармалары дуниеге келда.  1917 жылгы Казан тещсершше сешмс- 
1здтм ен  караган акын  -журе  бара  к е т н   жаксылыгы  жокгыгына 
ебден кез
1 жетп. Профессор Е. Отебаевтыч мына 6ip ndKipi кекейге 
Конымды:  «партиялык,  таптык,  елеуметпк курес-тартыс  онын су- 
дай тасыган кещлш кайырлатып тастады..., казак халкыньщ  орта- 
лык  еюметгерден ешкапдай  жаксылык  KepMeyi  журепн шайды»- 
дейдь Расыцда да, актын да, кызылдыц да, момын казак журтыньщ 
устше  кылышын  уйтрш,  ойран  салуы,  акыннын  суттей  уйыган 
кещшне  каяау с алып, сезхмтал журепн жаралады.
Кецш-куйше катты есер етп, м1некей,  айтулы осы кезен, акын­
ньщ «Айгыс:  кала акыны мен дала акыныньщ айтысы»  поэмасыныц 
дуниеге келуше  себеп болды.  Акты ак, караны кара деп, кара кылды 
как жарып уйренген акынын каламынан «Айгыс» поэмасынын тууы, 
поэмадагы- хандар мен бекгерд!, бай мен билерщ, ак бейбйнелерцщ 
сен-салтанатьш  айтып,  ел  баскарудага  уйыткылыгын жырга  косуы 
кездейсоктык емес. Казак халкыньщ осын-ау аукатты топтары  6ipryrac 
казак улысын курады. «Биден  ала да, кула да туады» - демеюш, атка 
мшерлердщдебер1б1рдей болтан жок, кем
1шл1кгерпде  б!рбастарына 
жетертк. С, Торайгаровтыц- «Айгыс: кала  акыны мен дала акыныныц 
айгысы» поэмасында -  хандардын, бекггердщ, байлар мен билердщ сен- 
саттанатын, турмыс- ттршшгш кашиалыкты дел суреттесе, соншалык- 
ты кейдейлердщ ауыр-турмысынан да хабардар етедд.

262
С. Торайгыровтын максаты - т е к и  адамдардьщ харе кетп н мара- 
паттау емес, болган-еткен ем1рд!Ч бояуын солгынцатпай,  дел- шы­
найы турде  окырманга жетюзу еда. Егер де -акы н баска шыгармала- 
рыцда кедейлердщ ауыр-турмысын каншалыкты дел керсетсе, соньщ 
сыртывда туреан деулетгшёрдщ пиши -  тулгасын неге шынайы жыр- 
ламаска деген ой туады.
Акынньщ,  ем1рдеп психологиялык паралелизмд1 шебер пайда- 
ланып, шындык болмыска реалиспк кезкараспен карауы- баска ез! 
тургылас  акындарда онша болмаган касиет деп  утамыз. С. Торайгы­
ровтын байлар туралы «Кебеже карын, кен курсак кеменгер1м», «Кай- 
ыры мол кайырымды байды да айтам»- fleyi жогаргы ойдын есершен 
туган тю рлер деп ш з келеде.  Сонымен, дптеген жерАшзге енда кедщк. 
Макаламыздын басывда айткандай С. Торайгыров «Айтыс: кала мен 
дала акыныньщ айтысы» - поэмасында eMipnbc мэселеш сез етп дедак 
кой, ещй кыскаша соган токталыс жасайык-
С. Торайгыров, даланыц завды соты туралы ,  «Айтыс» -  поэма­
сында айгап еткен. «Тура биде- туган жок» - дегецдей, ед ш н  айткан 
билерда -«акылды», «кемецгер», «тапкыш», «шешен» - деп, патшанын 
окалы сотына карама-карсы  койып оларды «шущйрлеген», «дунпрле- 
ген», «тш бшмеген», «мекен», «мекапар> (тшмаш орыс) «шаштъшар>, 
«кегарлер»,  «езтрейшдер»,  «карты  сап,  туймелерт  жаркырагандар», 
«надавдар»- деп, тенейдо де былай деп жерше жетюзе сынайды: 
Каланыц соты курсын шудщрлеген,
Тусше алмай кулагам дуцпрлеген.
Ак, карамды тексерш бшмек турсын,
Казакша жалгыз ауыз тш бшмеген..., 
немесе,  «Казак oMipin бш мейгт шаштыларга» дегендей, кешегт 
орыс  отаршылдыгьшыц  шынайы  бейнесш  окып  отырып,  6yriHri 
eMipfleri «шудвдрлегевдермен «шаштылардын» сулбасыньщ естп-жет- 
к ет н  керем1з. Ел корганы батырларды двр1пгеу-сонау ауыз едебиетт- 
нен келе жаткан дестур. Сондай дестурлердщ i3iH суытпай жалгасты- 
рып, жырына коскан С. Торайгыров. Ол «Айтыс: кала акыны мен дала 
акыныньщ айтысы»-  поэмасыцца казактьщ хас  басшыларынын бей­
несш едетгепдейурыс устшде, шайкас устщде керсетпей, артына кал- 
дырган жаксы icrepiH насихаттап, жырга косу аркылы керсетеда:
Ту алып, тулпар мшген батырларым,
Жатка жем кылмау уппн жакыцдарым!
0 p i би, epi батыр, ангал емес.
Кушше cepin кылган акылдарын,
немесе,

Батырлар ант бузбаг ан, сергге турган,
Куидеу жок, жолдасы узшн басы курбан, 
Сондыктан коркып емес, сенгендштен 
Ел устап етегшен басшы кылган...
-  деп,  батырлардын  акылдылыгын, 
серпе 
туратугындыгын, 
куштшпн-ондай 
ердщ
аргынан 
eni
де 
ерейндшн улп-внеге етедг  С. 
Тора йтыровтын каламы нан  имандылык, 
дщ мэселега 
де 
калыс 
калма- 
FaH. 
«Айтыс» 
поэмасьщца:
...Байдан алса, naruapFa тарататын,
Сагынбаска бола ма, ел камкорын.
Бай демей, экш  демей, кезте айтатын.
1сте1'ен icTepiinH Tepic оцын.
немесе,
.. 0 з  жолып журтка жайып таратпакка,
Meuiir сап, медресе ашкан ep6ip едцен
-деп, дш иелерййч, адамга имандылыкгьщ, адамгершшкгщуры- 
гын епп, твлш-тербие берепцдотн айта мел 
in, 
жалгасын тауып жанг- 
ырган «меплт», «медресе» кьпметилн тагылымын, 
cap 
даланын емш- 
BiepiH теудптермен байланыстыра жырлайды. Жеке адамныц когам- 
дагъз орны дегенде,  ерхкслзден казак даласын мекен  кылган халык- 
тын-еркелерп -акиык акыкдары мен ;ал-сершер
1, жыршы-жыраулары 
веке туседь  С.Торайтыров  буларды  «Айтыс:  кала  акыны  мен дала 
акыныныц айтысы» поэмасында казак ултынын арман-муддесш ай- 
тушы- халыктык ойы  мен акылыньщ бас ы-ке:ч деп карайды: 
Даламкьгн ацындардык айтсам ciare,
Улпге еда патшасын сокан Ьде.
Мига гамак, журекке сусын 6epin 
Данкы 
кет. ьеч акын кеп бул уш 
жузде
- дей келш,
... «КдзаМоЩ емфше айна болтан»...,
Жауыздытын беткс айтып 
журт Ke3imue,
немесе,
Жауызды (эдйрер сезбен  гуйреп.
Ол сонда хацды да айтар бурынгы еткен,
Ерд! де airrap  халыкка кызмеч еткен,
Кэйры мол, кайрь:мды байды да айтар,
Айдын колдей журт келш ж у з т  кеткен,
Сурёттвр дала квркш, ерюндитн 
1шшдс 63i 6ipie ecin жез ксн 
Айтады эдщдердщ жетшенш,
Залымнын корбелгакьш кай ретпен

264
-деп, акынсуйген халыкш «Акынга дуниесшберерхалык» - дейдт
«Айтыс» поэмасывдагы сомдалран акынныц бейнесш - Султанмахмут 
Торайгыровгыц ез бейнес1 десек те, езше - e3i а р т п  соккан мондшк ес- 
к е р т ш  десекте кателеспейм1з. С. Торайгыров: «Ана т ш  туралы»: 
Суйемш туган тщвд - а нам т ш н ,
Бес неге жатканымда берген бш м .
Шыр етш жерте тускен минетпмнен,
Кулагама стщрген таные ушм.
Сол тш мен  шешем м е т  елдилеген,
Еркелегкен кулыным, жаным деген.
Солтшмен  6ipiHnri бшпзшген,
Ана деген суйгецднс сез ем менен
-  деп, казак тшшщ гасырлар бойга кудыреттшгш жырлап, мерте- 
бесгн кетередо. Болашак тщцщ тагдырына налвды, казак езшщ- мемлекегпк 
тип, тек кана туган т ш  - ана тип болуы керекпгше баса назар аударады.
«Ыятымак, б!рлж деген йрек бар ма? - деп куш бурын елш 6ipniKKe 
шакырган С. Торайгыров «Айтыс» поэмасьщда кала мен даланьщ меде- 
ниетше де  катгы  кенш  белген -казак жургыньщ бетен  елдщ кейб1р 
жагымсыз  кылыкгарын  бойы на 

жүктеу/скачать 10,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: