Атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары
жүктеу/скачать 1,89 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- УРДУ ТІЛІНІҢ ДАМУ ҮДЕРІСІ ЖӘНЕ ТАРАЛУ АЙМАҚТАРЫ
| Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: «Санат», 1993. - 489б. Рысалды Қ.Т. Тілдерді салғастыра зерттеудің бір бағыты – функционалды контенсивті типология. // Қазақстан республикасы ғаламдық мәдениет және тіларалық қауымдастықта (қазақ және әлем тілдері). Алматы, 2006, 81 б.229/. Сабитова М.Т. Қазақ және неміс тілдерінің салғастырмалы фразеологиясының қалыптасуы //Қазақстан Республикасы ғаламдық мәдениет және тіларалық қауымдастықта /қазақ және әлем тілдері. А, 2006. 9 Салқынбай А. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. «Сөздік-Словарь», Алматы, 1998, - 301 б. 9 УРДУ ТІЛІНІҢ ДАМУ ҮДЕРІСІ ЖӘНЕ ТАРАЛУ АЙМАҚТАРЫКанафьева Ш.Е.Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Шығыстану факультеті Таяу Шығыс және Оңтүстік Азия кафедрасының аға оқытушысы Алматы, Қазақстан Оңтүстік Азия елдеріндегі, соның ішінде Үндістан мен Пәкістандағы тілдік жағдай өте күрделі және көп қырлы. Тілдік жағдай саяси, ұлттық және діни мәселелермен тығыз байланысты, өйткені елде көптеген тілдер мен диалектілер, сондай-ақ бірқатар ұлттар мен халықтар және олардың арасындағы қатынастар бар. Саяси себептерге байланысты екі аймақ арасында бөлінген тілдерді, әсіресе урду, панджаби, бенгали және басқа тілдерді зерттеу бүгінгі таңда ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Өйткені бұл тілдер екі елде де жеке, қоршаған ортада және әртүрлі тілдердің әсерінен дамыды. Урду тілі туралы ойлағанда, біз бұл тілдің тарихы, әдебиеті және мәдениеті туралы көптеген зерттеулер жүргізілгенін айтамыз. Бұл зерттеулердің көп бөлігін Ресей, Үндістан, Англия ғалымдары жүргізді. Урду үнді-еуропалық тілдер отбасының үнді-арий тілдер тобына жатады және Үндістан Конституциясында танылған 15 негізгі әдеби тілдің бірі болып табылады. Бұл тіл Үндіс- тандағы және Пәкістанның көптеген қалаларындағы Уттар-Прадеш, Бихар, Махараштра, Андхра-Прадеш сияқты Штаттардағы мұсылман халқы арасында айтылады. Урду тілінің пайда болуы туралы бірқатар гипотезалар бар және олардың барлығы көптеген жылдар бойы ғылыми пікірталастардың тақырыбы болды. Бірақ бүкіл әлемдегі көптеген ғалымдар, шығыс- танушылар қабылдайтын ғылыми негізделген көзқарас бар. Шығыстың көптеген басқа елдері сияқты Пәкістан да терең мәдени және өркениеттік тамыры бар жас мемлекет. Тәуелсіз саяси құрылым ретінде 1947 жылы Орта Азияның оңтүс- тігіндегі Үндістандағы ағылшын отаршылдық билігін жою нәтижесінде пайда болды. Пәкіс- тан өзінің қазіргі шекарасын ширек ғасырдан кейін, 1971 жылы аумақтық Қиыр Шығыс провинциясы одан бөлініп, Бангладеш Республикасы болған кезде алды. Пәкістан пайда болғанға дейін дау негізінен тілдің пайда болған уақыты туралы болды. Бүгінде екпін хронологиялық параметрлерден географиялық параметрлерге ауысты. Бірқатар ғалымдардың арасында және олардан кейін пәкістандықтардың кең тобының санасында урду тілі Пәкістанның қазіргі территориясында, ал кейбіреулердің пікірінше, Пенджабта, басқала- ры Синдте және басқаларында пайда болды деген пікір орын алды. Урду тілінің пайда болуына қатысты бірқатар гипотезалар бар және олардың барлығы жаңа мыңжылдықта ғылыми пікірталастардың тақырыбы болып қала береді. Бірақ әлемнің көптеген ғалымдары, соның ішінде шығыстанушылар қабылдаған ғылыми негізделген көзқарас бар: урду тілі Үндістанның солтүстігінде Делиге жақын аудандарда, XI-XII ғасырлардың басында пайда болды; Солтүстік Үндістанның ең көп таралған диалектілері- нің бірі - хари-боли - көршілес облыстардың диалектілерінің лексикасын қамтитын жаңа тілге грам-матикалық негіз берді (браджа және авадхи), түркі және парсы тілдері және ол арқылы араб элементтері. Содан кейін ол субконтинентте тарала отырып, басқа жергілікті вернакуляр-лардың сөздік қорын сіңірді. Ерекше тарихи жағдайлардан туындаған жаңа тіл жергілікті үнді диалектілері негізінде қалыптасты және оны құру мен дамытуға Үндістан түбегінің кең аумақтарындағы барлық ұлттар мен діни конфессиялардың өкілдері қа- тысты. Урду және ондағы әдебиет синкреттік үнді-мұсылман мәдениетінің ерекше көрінісі болды. Урду тілінің шығу тегі туралы әртүрлі көзқарастарды ескере отырып, мұсылмандар бұл жерде ешқашан өз тілін жасамағанын атап өткен жөн. Белгілі бір тарихи жағдайларға, оқи- ғаларға байланысты қолданыстағы тіл жергілікті үнді диалектілері негізінде қалыптас- ты және Үнді субконтинентінің кең аумақтарындағы барлық ұлттық діни конвенция- лардың өкілдері оның құрылуы мен дамуына үлес қосты. Жаңа жергілікті тілдің таралуы мен дамуына негізінен ортағасырлық Үндістанда басым болған екі діни реформа қозға- лысының діни уағызшылары ықпал етті: мұсылман мистицизмі және индус "бхакти". Пайда болған жаңа тіл көп ұлтты ортада тез дами бастады және бастапқыда "индус" немесе хинди, яғни дехлави-дели деп аталды. Бірақ көп ұзамай ол қысқа хинди ретінде танымал болды. XIV ғасырдың басында Делидің кейбір ақындары ғазалдар жаза бастады, олар клас- сикалық парсы тілінде жазып, оларды парсы жолдарымен алмастырды. Олар "ректа" деп аталды, бұл "аралас ғазал" дегенді білдіреді. Уақыт өте келе поэтикалық жанрдың өзі рекста деп аталды. Ғасырлар бойы индуизм/рета мұсылмандар мен индустардың біртұ- тас тілі болды. Бұл тілдің деканы мен формасы Оңтүстік Үндістанда "дахини" (оңтүстік) деген атқа ие болды. Ортағасырлық Үндістанда түрік тіліндегі "урду" сөзі "орда", "билеу- шіні қабылдау"деген мағынада да қолданылған. Бұл бастапқыда Дели Шах Джахан- ның Бабури ұлы әулеті кезіндегі (1627-1656) резиденциясының атауы болды. Мұнда урду тілінің түпнұсқа тарихы басталады. 1740 жылдары Делидің шетіндегі Джамна өзенінің оң жағалауында Шохжахо-набад деп аталатын жаңа аудан пайда болды. Оның орталығында Делидегі әйгілі "Қызыл қамал" орналасқан. Бұл "урду-э мулла"немесе" биік сарай " дегенді білдіреді. Дәл осы урду сөзі ғасырлар бойы аталып келеді. Тарихи тұрғыдан урду ХІІ ғасырдан кейін мұсылмандардың келуімен пайда болған. Урду Үндістанның солтүстік- батыс аймағында байланыс тілі болды, оны индус деп те атады. Алайда, орта ғасырларда ол хинди, дели, рехта, гуд-жрати, декани, урду, малай урду деп аталды. 11 ғасырдың аяғында ол "хиндустани" аталды. Кейінірек ол "ард" сөзінің синонимі ретінде қолданылғаны туралы мәліметтер бар. Урду тілінде грамматикалық ережелер мен сөздіктер жасау дәстүрін шамамен 300 жыл бұрын Еуропалық шығыстанушылар бастаған. Олардың ішінде XVII ғасырдағы голланд ғалымы Шульце (1744), Фергюсон (1773) және Дж. Гилкрист. Жергілікті ғалымдар С. Ахмад Дехлави " Farhange asifiya "(1808-1908), Нурул Хасан Наяр" Нурул лугат "(1924), Ферузуди "Джамиул лугат " және Баба-э Урду Абдулхака "Англо-урду сөздігі " (1937). Урду әдебиеті XV, XVI, XVIII ғасырларда пайда болды. Солтүстік мұсылмандардың билеушілері, яғни моңғолдар, негізінен парсы тілін таратты. Үндістанның оңтүстігінде (қазіргі Хайдарабад және Биджопур Голконда) жаңа тілді сопылар мен халық ақындары урду сарайының билеушілерінің қорғауымен қолдана бастады. Сондықтан сол кезде бұл тіл декан деп аталды. Егер біз сол кездегі урду әдебиетін қарастыратын болсақ, урду тіліне үлкен үлес қосқан ұлы даргтарды атап өткен жөн. Низами (1424-1434), Маснави Кадам Рао Падма- Декандағы поэтикалық әңгіменің алғашқы мысалы. Бұл урду тіліндегі әдеби прозаның алғашқы үлгісі. Деканның көрнекті ақындары Мұхаммед Кали Кутбшах (б.з. д. 1626), Гуси (1631), Нусрат (1624), Ибн Нисати (1655), Вали Аурангабад (1707) болды. Вали шығар- маларының сөздерінен шабыттанған Дели ақындары урду тілінде өлең жаза бастады және оны поэзия тілі деп атады. Дәл осы кезеңде урду тілі көбірек ашыла бастады. Он сегізінші және он тоғызыншы ғасырлар урду талғампаздығы мен әсемдігінің гүлдену кезеңі болды. Дәл осы кезеңде урду классикалық поэзиясының алтын ғасыры келді. Сол кездегі Кадир Әл- Калам ақындарының қатарына Мир Таки Мир (1810), Хаваджа Мир Дард (1780), Инша (1817), Мунафия (1852), Аташ (1847), Муминат (1852), Завк (1854) және Мырза Ғалибтің ерекше ықыласқа ие болды, олар негізінен урду тілінде жазған газалнави ақындары болды. Аграда өмір сүрген Назир Акбарабади ірі қоғам қайраткері ретінде танылды. Аграда өмір сүрген Назир Акбарабади урду тілінің ірі қоғам қайраткері ретінде танылды. Осы уақытқа дейін ешкім Лакхнау (1837) мен Дабурды (1875) жоқтау стиліндегі поэтикалық шағымдарды жазуда жеңе алмады. Моңғол империясындағы Бабури Ұлы әулетінің соңғы билеушісі Бахадур Шах Зафар мен оның замандасы Мырза Ғалиб ақындардың соңғысы және қазіргі ақындардың алғашқысы болып саналды. Кейінірек Мырза Ғалибтің хаттары қазіргі прозаның атмосферасын құрды. Саид Ахмад Хан, Махмуд Хусейн Озод, Шибли прозаика саласында танымал болды. ХІХ ғасырдан бастап Раджаб Али Бек Сарвардың "Фасана-е аджайиб" сияқты әңгімелері жазылды. Содан кейін Назир Ахмад пен Мұхаммед Русва урду тілінде романдар жаза бастады. Саид Ахмад Хан сол кезде үнемі үнді мұсылмандары арасында урду ислам руханияты мен мәдениетінің негізгі құралы екенін насихаттай бастады. Басқаша айтқанда, ол урдуды мұсылман ұлты ретінде анықтады. ХХ ғасырдан бастап урду романизмі дами бастады. Прем Чандтың урду тілінде жазылған "Годан" романы урду тілінде классикалық әдебиет мәртебесіне ие болды. Саодат Хасан Минто, Кудрат ул Айн Хайдар, Раджендра Сингх Беди және Интизар Хусейннің романдары урду тілінде жазылған ең танымал шығармалардың бірі болып табылады. ХХ ғ. урду тіліндегі ең ұлы ақындар – М. Икбол, Фирак Горак Пури, Файз Ахмад Файз. Сонымен қатар, егер біз урду тілінің әдебиет және лингвистика сияқты басқа салаларындағы зерттеулерді қарастыратын болсақ, Маалави Абдул Хака, Абдул Калама, Озода туралы айту маңызды. Жоғарыда аталған ұлы тұлғалар урду тілінің дамуына негіз қалап, Үндістан мен Пәкістанда тілдің танымалды- лығының артуына айтарлықтай үлес қосты. "Үндістан мұсылмандары" идеясын ХХ ғасыр- дың ең ұлы ақыны дүниеге әкелді. Ол өзінің ықпалын осы идеяны замандастары мен сену- шілеріне шабыттандыру арқылы көрсете алды. М. Икбал - Пәкістан идеологиясын қалыптастыруда маңызды рөл атқарған адам. Сон- дықтан М.Икбалды Пәкістанның әкесі деп те атайтыны таңқаларлық емес. Ол үнді субкон- тинентінде мұсылман мемлекетінің құрылуының хабаршысы ретінде танылды. Мұхаммед Әли Джинна (1871-1948) Пәкістанның негізін қалаушы М.Икбалдың көзқарастары мен талаптарын, яғни "Пәкістан ки бани" екі халықтың идеясын қабылдап, оны бүкіл болмы- сымен қорғады. Әлбетте, М. Джинна С.Ахмад ханнан кейін Үндістанның бірқатар провин- цияларындағы аймақтық соттар мен сот отырыстарының негізгі тілі ретінде ұлы әулеттің тілі урду тіліне қол жеткізуге үлкен үлес қосты. Қазіргі таңда Пәкістанда халықтың сегіз пайызға жуығы ғана урду тілін туған тілі деп санайды, бірақ ол елдің қалалық аймақтарында өте кең таралған. Пәкістанның мемлекеттік тілі урду тілімен қатар ресми тілі әлі күнге дейін ағылшын тілі болып табылады. Бұған қоса, елде төменде келтірілген бес негізгі жергілікті тіл бар.
жүктеу/скачать 1,89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|