Атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары
жүктеу/скачать 1,89 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ САБАҚТАРЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ
| Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
Есенов Қ. Қазақ тіліндегі күрделенген сөйлемдер. – Алматы: Қазақ ССР Ғылым баспасы, 1974. - 197 б. Шахматов А.А. Синтаксис русского языка. Вып.І. – Москва, 1925 г. Абдурахманов Г.А. Изучение синтаксиса тюркских языков. 1970 г. Есенов Қ. Сабақтас құрмалас сөйлемнің кейбір мәселелері. Қазақстан мектебі, 1966 ж. №12, 68 б. ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ САБАҚТАРЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢСӨЙЛЕУ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУЖүндібай Нұрмахан Тұрсынұлы Жамбыл облысы, Тұрар Рысқұлов ауданы Әлихан Бөкейханов атындағы орта мектебі Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімінің негізгі міндеті – оқушының жоғары лингворитори- калық құзыреттілігі, этикалық жауапкершілігі бар демократиялық типтегі күшті лингвис- тикалық тұлға ретінде қалыптасуына ықпал ету. Мектептегі оқыту тәжірибесі қазіргі заманғы оқушылардың көпшілігінің сөйлеу мәде- ниетінің өте төмен екендігін, олардың мәтіндік ақпаратты қабылдай алмайтындығын, өңдей алмайтындығын, белгілі бір жағдайда, нақты әлеуметтік жағдайда сөйлеу қарым-қатынасын ұйымдастыра алмайтындығын, лексикалық, орфоэпиялық, грамматикалық дағдыларды төмен меңгергендігін, тілдік құралдарды қарым-қатынастың мақсаттары, міндеттері мен шарттарымен байланыстыра алмайтындығы өзекті мәселе қатарында. Сонымен қатар, қазіргі қоғамда орын алған құндылықтардың өзгеруі, бағыт-бағдарлардың өзгеруі тілге әсер етуде. Бүгінгі таңда мұғалім үшін баланың көркемсөзге деген қызығушылықты ояту, балаларға оның шынайы дәмі мен мақсатын сезінуге үйрету өте маңызды. Әрине, бұл процесс ұзақ және ауыр, белгілі бір табандылықты, жүйені, әдістемелік тапқырлық пен өнертабысты, практикалық тәжірибені қажет етеді. Осы мәселелер туралы ойлану мұғалімдердің, психологтардың, лингвистердің, әдіскер- лердің еңбектеріне, әріптестерімнің тәжірибесіне жүгінуге итермелейді. Олардың көзқарас- тарын өз проблемаларымен және пайымдауларымен салыстыру нәтижесінде жұмыстың келесі педагогикалық идеясы ұсынылды: жеке даму, оқушының толық әлеуметтенуі оның сөйлеу мәдениетін мақсатсыз қалыптастыру мүмкін емес. Сөйлеу мәдениетін қалыптастыру құралы лингвистикалық, коммуникативті, әлеуметтік-мәдени құзыреттілікті дамыту қажет. Оқушылардың сөйлеуін жетілдіру қажырлы, күнделікті жұмыс. Бұл оны келесі мақ- саттарға бағындыруға мәжбүр етеді: сөйлеу мәнерлері мен түрлері туралы білімді тереңдету; олардың құрылымы туралы түсінік қалыптастыру; тіл құралдарымен сауатты жұмыс істеу дағдыларын дамыту; тақырыпты ашу және оны дамыту дағдыларын жетілдіру және т. б. Сөздік қорын байыту дегеніміз тек сандық өсуді ғана емес, сонымен қатар ұғымдар көлемін кеңейтуде, сөздердің мағыналарын нақтылауда, бұрыннан белгілі сөздердің жаңа мағыналарымен, белгілі бір тілдік фактінің орындылығын сөйлеушінің ниетімен байла- ныстыруға мүмкіндік беретін сөздің стилистикалық мүмкіндіктерімен танысуда көрінетін сапалық өзгерістерді айтамыз. Оқушылардың сөздік қорын байытудың маңызды кезеңі сөздіктермен жұмыс істеу болып табылады, өйткені ол сөйлеу мәдениеті туралы білімнің қажетті көлемін қамтамасыз етеді. Біздің қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында сөздік жұмысты оқушылардың өздері жиі жүргізеді, бұл мұғалімге монологиялық сөйлеу бойынша жеке жұмыс жүргізуге және оқушылардың танымдық белсенділігінің деңгейін арттыруға мүмкіндік береді. Л.С.Выготскийдің ережелеріне сүйене отырып, балаларға ересектердің тілін үйретпеу керек, бірақ оларға өз тілдерін дамытуға және қалыптастыруға көмек беруіміз керек, сонымен қатар ойын мен балалардың шығармашылығы баланың өзіне өз күштерін дұрыс дамыту үшін қажет [1]. Біз сабақтарда сөйлеу мәдениетін қалыптастыру үшін ойын арқылы қызықтыру әрекет- терін қолданамыз. Ойын техникасы әсіресе әлсіз оқушылар көп болатын сыныптарда жақсы жұмыс істейді, өйткені сабақтарда ойын арқылы ұйымдастыру оқушылардың қызығушылы- ғын арттырады. Оксфорд университетінің психолог-профессоры Д.Брунердің пікірінше, «бала өз бетінше әрекет етуге мүмкіндік беретін модельдер мен әдістерді игереді, ал ойын «маңызды психотерапиялық функцияны орындайды немесе ең болмағанда, баланың бола- шақта әлеуметтік өмір жағдайларына ауыртпалықсыз бейімделуіне айтарлықтай ықпал етеді» [2]. Ойын техникасы, дәстүрліден айырмашылығы, әр балаға өз қарқыны мен жұмыс форма- сын таңдауға, барлық балалардың шығармашылық қабілеттерін анықтауға мүмкіндік береді. Мұғалім өзін ойынға қатысушы етіп қоюы керек. Мұндай білім беру процесінде мұғалім өзі ойнауды үйренуі керек, балалармен бірге жаңа ойын формаларын ойлап табуы керек. Осының нәтижесінде оқудың мақсаты жүктелген, енгізілген нәрсе ретінде емес, қалаған және жеке маңызды мақсат ретінде қабылданады. Қазақ тілі сабақтарында оқытудың әртүрлі формалары мен әдістерін қолдану пәнге деген қызығушылықты арттырудың қажетті шарттарының бірі болып табылады. «Әртүрлілік – жақсы оқытудың белгісі», – дейді Ф.И.Буслаев [3]. Ойын балалар үшін, әсіресе бастауыш және орта мектеп жасындағы балалар үшін табиғи қажеттілік екенін ұмытпауымыз керек. Ойында бала босатылады, ал босатылғаннан кейін ойын еркін жеткізуге және шығармашылық қабілетін қалыптастыруға күш-жігер ала алады. Сабақ барысында өлең жаттатудың маңызы зор, себебі жаттаған өлеңін мәнерлеп оқу барысында оқушыларды сөздерді орфоэпиялық нормамен айтуға үйрете аламыз. Сөздерді жазылуынша айту, әсіресе, жастардың тілінде үйреншікті машыққа айналып бара жатқанын аңғару қиын емес. Мұны тіліміздің табиғи дамуының нәтижесі деп қарауға болмайды. Бұл – күнделікті өмір сүріп жүрген ортаның тілге мән бермеуінен және мектептегі оқытуда жіберіліп жатқан кемшіліктер. Соның салдарынан адам баласының бір-біріне деген қарым- қатынасы, түсініспеушілігі басталады, бір-бірінің ойын, ішкі жан-дүниесін түсінбейді немесе әр сөзін селқос, енжарлықпен тыңдап, босаңдық танытады. Кейде ауызекі сөйлеу стилінде сөйлем мүшелерін қысқартып айту, сөйлемді аяқтамай бітіру, сөйлем мүшелерінің орын тәртібін өзгертіп айту, сөзді талғамай қолдану жиі кездеседі. Бұл кезде сөз немесе сөйлем ажарсыз, әсерсіз болмас үшін әр сөзді дұрыс қолданып, өз орнымен келтіріп отырса, сөйлем түсініксіз болмайды. ХІ ғасырдағы әйгілі шығарма «Кабуснамада»: «Адамзаттың ең абзал қасиетінің бірі – сөз сөйлей білу. Бұл жағдайды жете түсін де, жақсы сөйлей білуге үйрен, сыпайы, анық сөйлеуді әдет қылғайсың», – деген өсиет айтылған [4]. Тіл мәдениетіне барар жолдың бастауы – сөйлей білу. Тіл адамзаттың бір-бірімен пікір- лесуін, түсінісуін қамтамасыз ете келіп, тілдік қарым-қатынасты іс жүзіне асырады. Тілдік қатынас – адамның ойлау, пайымдау, сөйлеу, тыңдау, түсінісу, айту, пікірлесу т.б. әрекетіне тікелей қатысты құбылыс. Сөйлеу – адам санасының басты белгісі. Тіл, сөйлеу ежелден бері жеке адамның, қоғамның ой-санасын дамытып, жетілдіруде аса маңызды рөл атқарады. Сөз ойлы да мәнерлі болуы тиіс. Әйтпесе, ол көздеген мақсатына жете алмайды [5]. Қазақ тілін оқытуда коммуникативтік мақсатқа жетуде ауызша сөйлеудің маңызы зор. Сөйлеуге үйрету үшін оқыту әдісі ситуативті әдіс болуы керек себебі: ситуативтілік сөйлеу әрекетінің табиғи қасиеті болып табылады. Сөйлеуге үйрету үшін қажетті ситуацияларды мынадай жолдармен беруге болады: а) «көз алдыңа елестетіп көр», «қиялдап көр» деген сияқты т.б. тапсырмалар арқылы ситуациялар құру; ә) белгілі бір ситуацияны жасайтын сурет немесе ситуацияны дамытатын, күшейтетін суреттер тізбегіне қарап, соның көмегімен сөйлеу; б) күнделікті өмірдегі болып жатқан жағдайға ұқсас нәрселерді сипаттау. Оқытудың ситуативтілігі оқушылар мен мұғалім арасындағы қарым-қатынасқа негізделген жағдайда ғана сабақ үстінде қатынас ситуациясы пайда болады. Е.Пассов ұзақ жылдар бойы жүргізген ғылыми-зерттеу жұмысының нәтижесінде коммуникативтік оқытуда «ситуация» мен «ситуативтілікті» анықтап алу қажет екеніне көз жеткізген [6]. Ситуация – дегеніміз, қарым-қатынас жасаушылардың, сөйлесушілердің санасында қа- лыптасқан өзара қарым-қатынасының жүйесі; ал ситуативтілік қарым-қатынастармен бай- ланыс деп қорытынды жасайды. Ол іс-әрекеттерде өзара қарым-қатынастарда мынадай же- текші факторлар болады деп көрсетеді: а) статустық; ә) рольдік; б) іс-әрекеттік; в) ізгілік Қарым-қатынас процесі оқытудың мақсатына, жағдайына, мүмкіндігіне қарай үнемі өзгерісте болады. Сондықтан, сөйлеуші сол өзгерістерге байланысты қарым-қатынастағы өзгерістерді де ескеріп отыруы керек. Оқушыларды қарым-қатынастың әр түріне дайындау үшін материалдарды да жиі түрлендіріп отыруды қажет етеді. Осы ұстанымға байланысты тілдік дағдылар да өзгертіліп отырылуы керек. Бұл оқушылардың айтқысы келген ойын басқаша жеткізуге, сөйлеу біліктілігін жетілдіруге, тез сөйлеуге көмектеседі. Сонда ғана, оқушылар жаңа материалды іс жүзінде қолдануға тезірек машықтанады. Материал жаңа болуы керек, сонымен бірге қайталау кезінде сол қалпында емес, басқа контекстерде өзгертіліп берілуі керек, сол кезде ғана оқушылардың білік дағдылары бірте-бірте дамиды. Қазақ тілін оқытуда коммуникативті мақсатқа жетуде ауызекі сөйлеудің рөлі өте зор. Себебі ауызша сөйлеу арқылы адамдар бір-бірін түсінеді, өз ойларын айтады, дәлелдейді, естіген, айтылған хабарға өз көңіл-күй қатынасын білдіреді. Сөйлеудің екі түрі бар. Олар: монологтық, диалогтық. Диалог – екі немесе бірнеше адамның сұрақ-жауап ретінде сөйлесіп, тіл қатысуы. Диалогтық сөйлеу алдын ала жоспарланбайды, сөйлесу кезінде пайда болады. Оқушылар жалпы, арнаулы сұрақтарды қоя алуы, әр түрлі сұрақтарға жауап бере алуы, өтініш, бір нәрсемен келісетінін немесе келіспейтінін білдіре алуы керек. Оқушылардың сөйлеу қарқынын өсіру керек және әр оқушы сөйлегенде кем дегенде екі реплика айтуы керек. Диалогтық сөйлеуді дамытуда дискуссия-сабақ, экскурсия-сабақ, ойын-сабақ, талқы- лау сабақтарының рөлі зор. Қазақ тілін оқытуда тілдік тіректер арқылы оқушылардың білім, білік дағдыларын да- мыту басты мақсат болып табылады. Егер оқушыларды қазақ тілінде тілдік тіректер арқылы монолог түрінде сөйлеуге үйретсе, онда олардың сөйлеу қабілеттері, танымдық қызығу- шылықтары, мәтін мен жұмыс жасау кезінде шығармашылық дағдылары қалыптасып қана қоймай, олар қазақ тілінде еркін сөйлеуге машықтанады. Оқушыларды монолог түрінде сөйлеуге үйретуде тілдік тіректердің маңызы зор. Тілдерді оқыту әдістемелерінде «тірек» ұғымы әртүрлі түсіндіріледі. Көптеген ғылыми жұмыстарда ол, стимул, әрекет жасауға түрткі ретінде қарастырылады. Мағлұмат түрткі бола алады, ал мұғалімнің міндеті оқушы- лардың тыңдаған, оқыған, көрген мәліметтерін дұрыс басқара отырып, оларды монолог түрінде сөйлету. Көп жағдайда тілдік тіректер сөз әрекетін ұйымдастырушы болып, олардың белгілі бір бағытта дамуына, оқушылардың сөйлегенде қате жасамауына дәнекер бола алады. Сөйлеудің монолог түрін қолдану үшін, сөйлеушіге белгілі бір мазмұн керек, ол сол мазмұнның негізінде сөйлемдер құра білуі тиіс, монолог сөздің ұйымдасқан түрі, сондықтан мұнда жекелеген сөйлемдер мен айтылымдар ғана емес, бүкіл хабар жоспарланып, бағ- дарлануы керек. Тілдік тіректер оқушылардың монолог түрінде сөйлеуіне көмегі зор. Қазіргі кезде қазақ тілін оқытуда оқушылардың сөйлеу біліктілігін дамытуда тілдік тірек- терді коллаж ретінде пайдалану тиімді болып отыр, себебі ол обьектіге және оның компо- ненттеріне жан-жақты қарауға, бірден зейін аударуға мүмкіндік береді. Тілдік тіректерді негізге алып, монолог түрінде оқытуда оқушылардың танымдық қызы- ғушылығының деңгейін анықтау, оқушылардың тыңдаған, оқыған, көрген мәліметтерін дұрыс қабылдауын қадағалай отырып, оларды монолог түрінде сөйлеуге үйрету, танымдық қызығушылықтары мен шығармашылықтарын дамытуда әдістің тиімділігін дәлелдеу . Ауызекі сөйлеуді қалыптастыру үшін оқушы әр сабақта жаңа білім алып қоюмен ғана шектелмей, өз бетінше ізденіп, талдап, пікір таластыру деңгейіне жетіп, даму біліктілігін жетілдіріп отыруы қажет. Сонда ғана, оқушы ауызекі сөйлеу мақсатына жете алады. Қорытындылай келсек, сөйлеу мәдениетінің жоғары деңгейі – мәдениетті адамның ажы- рамас қасиеті. Өз сөзімізді жетілдіру – әрқайсымыздың міндетіміз. Ол үшін айтылымда, сөз формаларын қолдануда, сөйлем құруда қателіктер жібермеу үшін әр құбылысқа зейінімізді салуымыз керек. Егер адам дұрыс және жақсы сөйлесе, ол сөйлеу мәдениетінің жоғарғы деңгейіне жетеді. Бұл дегеніміз қателіктер жіберіп қана қоймайды, сонымен қатар қарым-қатынас мақсатына сәйкес мәлімдемелер құра алады, кімге және қандай жағдайда жүгінетінін ескере отырып, әр жағдайда ең қолайлы сөздер мен конструкцияларды таңдай алады. Балалардың сөйлеуін дамыту үшін олардың дұрыс әдемі сөйлеудің үлгілерін үнемі естуі өте маңызды, олар жазбаша (бұл сабақтарда оқылатын көркем мәтіндер болуы мүмкін, өйт- кені тілдің сұлулығына, жетілуіне үнемі назар аудару керек) және ауызша (бұл суретшілердің қойылымдарының жазбалары және өз сөздері болуы мүмкін). Оқушылардың сөйлеу әрекетін дамыту мәселесі бойынша психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді зерттеу негізінде келесі тұжырымдар жасауға болады: Сөйлеуді дамыту бойынша жұмыс барысында оқушылардың үйлесімді сөйлеуін қалып- тастырудың психологиялық-педагогикалық және әдіснамалық негіздерін білуге сүйену керек. Жұмыстың тиімділігі сөйлеуді дамыту бойынша жұмыстың әртүрлі әдістемелік фор- малары мен әдістерімен қамтамасыз етілуі керек. Оқушылардың сабақта сөйлеуін дамыту бойынша жұмыс болашақ мектеп түлегінің жан-жақты дамыған, әлеуметтік белсенді тұлғасының жалпы мәдениетін қалыптастыруға елеулі үлес қосады. Бұл жұмыс оқушының ойлауын, жауапкершілігін, сөзіне мұқият және ұқыпты қарауын дамытады. жүктеу/скачать 1,89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|