Қазақ бiлiм академиясының баяндамалары 1-2/2016 Журнал 2008 жылдан бастап шығады

168 
 
қауымның  тұрмысымен,  ҿзара  моральдік  жауапкершілікпен  жҽне 
ҿзара  кҿмекпен,  ҽйелі  мен  күйеуі,  ата-ана  мен  балалары  арасындағы 
қатынаспен  байланысқан,  некемен  немесе  туысқандыққа  негізделген 
кіші топ [1, 245]. 
Заманауи  отбасы  мҽселесін  қозғай  келе,  бүгінгі  таңдағы 
демографиялық үрдістерді ескермеуге болмайды. Ең алдымен, 90-шы 
жылдардың басы Қазақстанда ұзаққа созылған ҿсудің кемуі кезеңінің 
басталуымен  ерекшеленеді.  Сонымен  қатар,  мұндай  жағдай  қандай 
да  бір  қазақстандық  ерекшелік  болып  табылмайды.  ХХ  ғасырда 
халықтың  табиғи  азаюына  кҿптеген  елдер  тап  болды.  Ҿсудің  кемуі 
режимінде  Германия,  Италия,  Болгария,  Венгрия,  Чехия,  Швеция 
жҽне  тағы  да  басқа  бірқатар  елдер  ҿмір  сүруде.  Қазақстанның 
ерекшелігі ҿсудің кемуі халықтың жаңғыруының қос компонентімен 
–  туу  жҽне  ҿлуімен  анықталантындығы  болып  табылады.  Басқаша 
айтқанда, ол қос қысыммен болып ҿтеді жҽне нақ осы Қазақстанды 
батыс-еуропалық елдерден ерекшелейді.  
Дамыған  елдердің  кҿпшілігіндегі,  оның  ішінде  Қазақстандағы 
туу деңгейінің тҿмендігінің негізгі себептерін анықтай келе, кҿптеген 
мамандар  оларды  отбасы  мен  неке  институтының  түрленуімен 
байланыстырады.  Бұл,  ең  алдымен,  туылудың  заманауи  типі 
отбасындағы  балалардың  мінсіз  санының  (ҽртүрлі  жыныстағы  екі 
бала)  салыстырмалы  тұрақтылығымен  жҽне  олардың  жасанды 
түсіктер  мен  тиімді  контрацепция  (отбасын  жоспарлау)  кҿмегімен 
жарыққа шығу мерзімдерін бақылаудың қарқынды даму үстіндегі іс-
тҽжірибесімен  сипатталуынан  кҿрінеді.  Нақты  отбасыларда  тууға 
қатысты  жоспарлар  жеке  бейімділіктер  мен  ҿмірлік  мҽн-жайларға 
байланысты түзетіледі. Туылуды жеке отбасылық бақылау серіктесті, 
некелесу  жҽне  некені  бұзу  мерзімін  еркін  таңдаумен  қатарласа 
жүреді. 
Осы  тұрғыда  жастар  топтары  ҿкілдерінің  отбасы  институтын 
қалай 
қабылдайтындықтарын, 
олардың 
репродуктивтік 
қондырғылары қандай екендігін анықтау маңызды болып табылады. 
Ҿткізілген  зерттеудің  нҽтижелері  берік,  бақытты  отбасын  құру, 
балаларды  тҽрбиелеу  тҽрізді  отбасылық  құндылықтар  материалдық 
молшылықты 
жасау 
тҽрізді 
құндылықпен 
қатар, 
жас 
қазақстандықтардың  құндылықты  бағдарларының  құрылымында 
берік 
кҿсбасшылық 
ұстанымдарды 
иеленіп 
отырғандығын 
дҽлелдейді.
 
Зерттеу  Қазақстан  Республикасының  бірнеше  аймақтық-
экономикалық  ауданы,  сондай-ақ  жынысы,  жасы  жҽне  ҽлеуметтік-
кҽсіптік  орнына  қатысты  квотаның  жалпықазақстандық  кҿрсеткішін 
сақтай отырып квоталық іріктеумен жүргізілген болатын. Қолда бар 
статистикалық деректер жҽне зерттеу міндетіне сай сауал жастардың 
мынадай  ҽлеуметтік-кҽсіптік  топтарында:  кҽсіпорын,  шахта  мен 

169 
 
құрылыс 
жұмысшылары; 
инженерлік-техникалық 
зиялылар; 
гуманитарлық  жҽне  шығармашылық  зиялы  қауым;  тұрмыстық  жҽне 
ақыл-ой  еңбегі  саласының  қызметкерлері;  ҽскер  мен  милиция 
кадрлық  офицерлері;  шағын  жҽне  орта  бизнес  кҽсіпкерлері;  жоғары 
оқу орын студенттері мен ауыл жастары арасында жүргізілді. Зерттеу 
нҽтижесін  ұрпақаралық  тұрғыда  сараптау  мақсатында  сауалнама 
ересектер  арасында  да  сол  (студенттерден  ҿзге)  ҽлеуметтік-кҽсіптік 
топтарда жүргізілді. 
Ҿткізілген  зерттеудің  басты  нысаны  жаңа  қалыптасушы 
қазақстандық  қоғамның  жастары  екеніне  қарамастан,  жастардың 
ҽлеуметтік  келбетін  кҿрсету  үшін  ұрпақаралық  салыстырмалы 
сараптама  жасау  басты  міндеттің  бірі  болып  отыр.  Аталмыш 
кҿзқарастың басты мҽні  – қазақстандық қазіргі жастардың айрықша 
қасиеттерін  мейлінше  бедерлі  етіп  кҿрсету,  ұрпақ  арасындағы 
сабақтастық,  байланыс  үзілуі  мүмкін,  ҿмірлік  аймақты  анықтау, 
сонымен  бірге  кеңес  үкіметі  кезеңі  мен  қазіргі  жастар  арасында 
ҽлеуметтік-адамгершілік  жҽне  рухани  сабақтастық,  байланыс  бар 
аймақты  анықтау.  Сонымен  қатар,  осы  құндылықтарға  қатысты 
сҿзсіз  жетістікті  мотивациялар  айқын  орныққан.  Мҽселен, 
сұралғандардың тҿрттен бір бҿлігіне жуығы (24%) қазірден-ақ берік, 
бақытты  отбасын  құра  алғандығын  атап  ҿткен.  Жастар  тобының 
басым  бҿлігі  (70%)  бұған  ҽлі  қол  жеткізбегендігін,  бірақ  мұның 
толығымен  олардың  қолынан  келетіндігін  кҿрсетті.  Жетістікті 
мотивациялар  сонымен  бірге  балаларды  тҽрбиелеу  мүмкіндіктеріне 
қатысты байқалып отыр. Бұл жерде керекті нҽтижеге қазірден-ақ қол 
жеткізгендігін  кҿрсеткендер  айтарлықтай  аз  бола  тұра,  жас 
ресейліктердің  басым  кҿпшілігі                          (88%)  балаларының 
болғандығын қалайды ҽрі бұл олардың қолынан келеді.  
Сонымен қатар, берік, толыққанды отбасын құруға бағдарланған 
ҿмірлік  стратегияларды  жүзеге  асыру,  жүргізілген  сауалнамалардың 
нҽтижелерін  пайымдай 
келе, 
тек 
қана 
жеке  күш-жігер, 
мүмкіндіктермен  ғана  байланыстырылады  жҽне  «сыртқы  ортаның» 
қысымын  бастан  кешірмейді  деуге  болады.  Бұл  жастар  топтарының 
ҿкілдерінің кҿпшілігінің бағалауы бойынша олардың сүйікті адамын 
кездестіре  алмау,  берік  отбасын  құра  алмау  ықтималдығы  негізгі 
ҿмірлік  қорқыныштар  мен  қауіптенулер  қатарына  кірмейтіндігі 
дҽлелдейді:  негізгі  ҿмірлік  қауіптенулер  мен  қорқыныштардың 
ҿзіндік  иерархиясында  бұл  ұстанымдар  жұмысқа  орналасу  мен 
жұмыспен, ҿз ҿмірі үшін қауіптенумен, тіпті мемлекеттің тарапынан 
ҿз  қалауынша  ҿмір  сүруге  мүмкіндік  бермейтін  шектеулерден 
қауіптену  тҽрізді  проблемаларға  айтарлықтай  жол  бере  отырып, 
тиісінше  жауаптың                  9  ықтимал  нұсқаларынан  7-ші  жҽне  8-ші 
орынды алады.  

170 
 
Алайда, мұның айтарлықтай қауіп тудыратынын аз еместігін де 
атап  ҿтуіміз  қажет:  сұралғандардың  14%-ы  отбасын  құра 
алмайтындығына, 14%-ы сүйікті адамын кездестіре алмайтындығына 
алаңдаулы.  Сонымен  қатар,  деректерден  кҿріп  отырғанымыздай, 
ҿткен  10  жыл  ішінде  мұндай  қауіптенудің  ықтималдығы  артып 
отырған  жоқ.  Бҽрінен  бұрын,  бұл  сүйікті  адамын  кездестіре  алмау 
ықтималдығына  қатысты:  мұндай  қауіпті  бастан  кешіргендердің 
саны 10%-дан 14%-ға дейін артқан. 
21-23  жас  шамасы  арасында  мұндай  қауіптену  аса  жоғары, 
олардың  арасында  сұралғандардың  18%-ы  сүйікті  адамын 
кездестірмеуден,  15%-ы  берік  толыққанды  отбасы  құрмауынан 
қауіптенеді.  Энгельс  қоғам  дамуымен  бірге  отбасы  оның  маңызды 
ұяшығы  ретінде  ҽлеуметтік-экономикалық  шарттардың  ықпалынан 
тҿменгі формадан жоғарғы формаға ҿтетіндігін кҿрсетті [2, 57]. 
Бұл  жерде  осы  құндылықтарды  жүзеге  асыра  алмаған 
респонденттер олардан бас тарта бастайтындықтарын атап ҿту қажет. 
Мҽселен, 21-23 жас шамасының 5%-ы берік, бақытты отбасын құру 
қолынан  келмейтіндігіне  ҽлден-ақ  сенімді,  6%-ы  енді  балаларды 
тҽрбиелей  алмаймыз  деп  есептейді.  20  жас  шамасындағы 
сұралғандардың  5%-ы  ҿздерінің  ҿмірлік  жоспарына  бала  туу  мен 
тҽрбиелеуді мүлдем қоспайтындығы алаңдаушылық туғызады.  
Сонымен,  отбасы  құндылықтары  жас  қазақстандықтардың 
басым  кҿпшілігінің  ҿмірлік  бағдарларының  құрылымында  берік 
жетекші ұстанымдарды иеленген. Алайда, осы зерттеудің барысында 
шешілетін  маңызды  мҽселелердің  бірі  бүгінде  жас  адамдар  кҿберік, 
«толыққанды  отбасы»  деп  нені  түсінетіндігі  болып  отыр.  Олардың 
пікірінше, отбасын құру үшін қажетті шарт не болып табылады? Екі 
жас категориясының – жастар мен аға ұрпақтың арасындағы отбасы 
институтына  деген  кҿзқарастардағы  айырмашылықтар  қаншалықты 
сезіледі?  
Деректерге  сүйенсек,  екі  ұрпақ  ҿкілдерінің  отбасына  деген 
кҿзқарастары  белгілі  бір  айырмашылықтары  бола  тұра  маңызды 
болып табылмайды. Аға ұрпақтың да, жастардың да пікірі бойынша, 
отбасын  құру  үшін  басты  нҽрсе  ерлі-зайыптылардың  ҿзара 
махаббаты  болып  табылады,  содан  кейін  ғана  материалдық 
факторлар  –  жеке  баспана  мен  жас  отбасылардың  ата-аналарынан 
бҿлек  тұруға  мүмкіндік  беретін  қолайлы  табыс  деңгейінің  болуы 
тиіс.  Осы  тұрғыда  екі  ұрпақтың  бағалауларындағы  «табыс  деңгейі» 
тҽрізді  фактормен  байланысты  кейбір  айырмашылықтарды  атап  ҿту 
қажет,  мұның  маңыздылығы  жастар  топтары  ҿкілдерінің  арасында 
ҿте  анық  кҿрінеді,  сонымен  қатар  аға  ұрпақтың  респонденттері  – 
жастар  арасында  61%,  аға  буын  арасында  45%  бұл  фактордың 
маңыздылығын  айтарлықтай  сирек  кҿрсетті.  Алайда,  жастар 
топтарының  респонденттерімен  салыстырғанда,  аға  буын  ҿкілдері 

171 
 
үшін отбасы ҿмірінің ҽлеуметтік жҽне тұлғааралық компоненттері  – 
отбасылық  жҽне  жеке  ҿмірлік  жоспарлардың  келісілуі,  серігінің 
айналасындағылармен  жақсы  қарым-қатынаста  болу,  бірыңғай 
ҽлеуметтік мҽртебе болды. 
Сонымен  қатар,  жас  буын  ҿкілдерінің  түрлі  жас  топтарының 
арасындағы  отбасын  құру  кезінде  басты  нҽрсе  не  болып 
табылатындығы  туралы  түсініктерді  талдау,  егер  ең  кіші  жас 
топтарының  (20  жасқа  дейінгі)  ҿкілдері  отбасын  құру  кезінде 
материалдық  факторларға  едҽуір  жоғары  мҽн  беретін  болса,  ал 
ересек  жас  шоғырлары  (24-26  жас)  отбасылық  жҽне  жеке  ҿмірлік 
жоспарларын  келісімдігі  тҽрізді  ұстанымдарға  біршама  жиі 
артықшылық  беретіндігін  айқын  дҽлелдейді.    Осыған  орай,  жастар 
топтарының  арасындағы  осыған  ұқсас  айырмашылықтар  отбасы 
жҽне отбасылық қатынастар туралы түсініктерді анықталған ҿзгерту 
үрдісінің  қаншалықты  айғағы  болып  табылады  деген  сұрақ  заңды 
түрде туындайды. 
Алайда, ҿткізілген зерттеулердің нҽтижесі кҿрсеткендей, мұнда 
отбасы  жайлы  түсініктердегі  ҿзгерістер  туралы,  отбасылық  ҿмір 
тҽжірибесіне  байланысты  оны  құру  үшін  не  қажет  екендігі  туралы 
сҿз  болып  отыр.  Деректерден  кҿріп  отырғанымыздай,  20-ға  дейінгі 
жастағы  респонденттердің  басым  кҿпшілігі  (86%)  некеде  ешқашан 
болмағандығын;  тіркелген  жҽне  азаматтық  некеде  осы  жас 
шамасының 
10% 
- 
дан 
аспайтын 
сұралғандары 
ғана 
тұратындықтарын  атап  ҿткен.  24-26  жастағы  топта  басқаша 
арақатынас байқалды – сұралғандардың үштен бір бҿлігінен сҽл азы 
(32%)  некеде  тұрмайды,  олардың  салыстырмалы  кҿпшілігі  (46%) 
тіркелген  некеде,  тағы  12%-ы  азаматтық  некеде  тұратындықтарын 
атап ҿтті. 
Зерттеу  міндеттерінің  бірі  жас  ұрпақтың  репродуктивтік  мінез-
құлқының  сипаттамасы  болып  табылады.  Қазақстанда  соңғы  отыз 
жыл  бойы  туу  деңгейінде  дҽстүрлі  репродуктивтік  мінез-құлықтан 
жаңа,  заманауи  түріне  кҿшуді  бейнелейтін  елеулі  ҿзгерістер  болып 
ҿткені  белгілі.  Репродуктивтік  мінез-құлықтың  дҽстүрлі  түрі 
жүктілік  пен  босану  процесіне  кез  келген  ҽдейі  араласуды 
құптамайды. Ұзақ уақыт бойы қалыптасқан, дінмен жҽне салттармен 
қолдау  кҿрсетілген  ҽлеуметтік  жҽне  мҽдени  нормалар  бала  тууды 
отбасы ішінде реттеуді бұқаралық құбылыс ретінде қарастыруға жол 
бермейді.  Репродуктивтік  мінез-құлықтың  дҽстүрлі  түріндегі  туу 
деңгейі аса жоғары.  
Репродуктивтік  мінез-құлықтың  заманауи  түрінде  бала  тууды 
отбасы  ішінде  реттеу  жалпыға  бірдей  таралуда,  адамдардың  ҿмір 
салтының  ажырағыссыз  сипатына,  туу  деңгейін  анықтайтын  басты 
факторлардың біріне айналуда. 

172 
 
Қазақстандық  отбасылардың  репродуктивтік  мінез-құлқының 
ҿзгеруі  –  отбасы  функциясының  оның  ішінде  репродуктивтік 
функциясының  Қазақстанның  ұзақ  уақытқа  созылған  тарихи, 
экономикалық 
жҽне 
ҽлеуметтік-мҽдени 
даму 
процесіндегі 
трансформациялануының  салдары.  ХХ  ғасырдың  60-жылдарының 
соңында баланың туылуын бақылау біздің еліміздің отбасыларының 
басым  кҿпшілігінің  мінез-құлқына  тҽн  болды.  Оның  таралуы  екі 
балалы 
отбасына 
кҿшумен 
қатар 
жүрді. 
Қазақстандағы 
демографиялық  кҿшу,  оның  ішінде  репродуктивтік  мінез-құлықтың 
жаңа,  еуропалыққа  жақын  түріне  кҿшу  негізінен  алғанда  аяқталған 
болатын.  
Қазір  отбасында  балалар  санының  тҿмендеу  үрдісі  сақталып 
отыр.  Мұны  ҿткізілген  зерттеу  нҽтижелері  барынша  анық  нақтылап 
отыр.  Деректерден  кҿріп  отырғанымыздай,  респонденттердің 
бағалауы  бойынша,  егер  олардың  ата-аналары  ұрпағында 
отбасындағы  балалар  саны  2,1-ді  құраған  болса,  ал  қазір  заманауи 
қазақстандық  отбасыларда  бұл  кҿрсеткіш  1,2-ге  дейін  тҿмендеген. 
Қазір  отбасында  бала  санының  кемуі  сақталып,  сонымен  қатар, 
жағдай қазіргі күні заманауи жас отбасыларда бар балалардың саны 
мен  қазақстандықтар  «шынайы  ҿмірлік  мҽн-жайларды  ескере 
отырып  жоспарланған  балалар»  ретінде  аталған  сан  айтарлықтай 
ерекшеленбейтіндігі  себебінен  де  алаңдаушылық  туғызып  отыр, 
«жоспарланған» балалардың орташа саны - 1,8. 
«Қазіргі  уақытта  сіздің  отбасыңызда  қанша  бала  бар?»  деген 
сұраққа  20  жасқа  дейінгі  респонденттердің  басым  кҿпшілігі  (96%),         
24-26  жас  шоғырындағы  сұралғандардың  жартысынан  астамы               
(57%) балалары жоқтығын атап ҿткен. Осы жас шоғырында балалары 
барлардың  арасында  сұралғандардың  басым  кҿпшілігі  (75%)  бір 
баласының бар екендігін айтқан. Осы жас шамасындағы (24-25 жас) 
сұралғандардың  тҿрттен  бір  бҿлігіне  жуығының  (25%)  екі  баласы 
бар.  «Жоспарланған»  балалар  санына  келетін  болсақ,  осы  топтың 
сұралғандарының 53%-ы 2 баласының болғанын қалайды, ал ересек 
жастар шамасындағы респонденттердің үштен бір бҿлігінен астамы, 
яғни  38%-ы  бір  баласының  болғанын  жоспарлайтынын  кҿрсеткен.        
9%-дан аспайтын сұралғандар үш жҽне одан да кҿп баласы болғанын 
қалайды.  Сонымен  қатар,  нақ  осы  2  балалы  отбасы  моделі  осы  жас 
тобының  ҿкілдері  үшін  «ойдағыдай»  болып  табылады:  24-26  жас 
тобындағы  респонденттердің  55%-ы  отбасындағы  балалардың 
ойдағыдай  саны  2  болу  керек  деп  есептейді.  Осы  үрдіс  21-23  жас 
шоғырының ҿкілдерінің арасында орнығып отыр.  
Баланы  тҽрбиелеуде  ең  маңызды  нҽрсе  не  екендігі  туралы 
түсінікті  анықтау  да  маңызды  болып  табылады.  Аталған  сұраққа 
сұралғандардың  кҿпшілігі  (53%)  адалдыққа,  мейірімділікке, 
бауырмалдыққа  тҽрбиелеуді  аса  маңызды  деп  кҿрсеткен. 

173 
 
Кейбіреулері  отбасына,  үйіне,  жақын  адамдарына  (47%)  деген 
сүйіспеншілікке тҽрбиелеу тҽрізді қасиеттер атап ҿтілген. Сондай-ақ, 
жақсы  білім  беру  (50%),  мақсатқа  ұмтылушылықты,  іскерлік 
қабілеттерді, «іліп ҽкетуді» қалыптастыру (35%), ұйымдасқандықты, 
ҿзін-ҿзі  тҽртіпке  келтіруді,  жауапкершілікті  бойына  сіңіру  (28%) 
маңызды болып табылады.  
Азаматтық 
ұстанымды, 
сенімдерді, 
Отанға 
деген 
сүйіспеншілікті  (12%)  тҽрбиелеу,  шыдамдылықты,  ептілікті, 
жағдаятқа бейімделе алуды тҽрбиелеу (16%) едҽуір сирек атап ҿтілді. 
Жас  қазақстандықтар  балаларын  Құдайға  сенуге  тҽрбиелеуді 
маңызды  емес  деп  есептейді  (6%).  Сонымен  қатар,  жас  топтардың 
ҿкілдері  кҿп  дҽрежеде  ҿз  балаларының  бойында  «нарықтық» 
қасиеттерді 
тҽрбиелеуге 
бағдарланған. 
Мҽселен, 
жас 
қазақстандықтар 
ҿз 
балаларының 
бойында 
мақсатқа 
ұмтылушылықты, іскерлік қабілеттерді, «іліп ҽкетуді» қалыптастыру 
(аға  ұрпақтың  арасындағы  29%-ға  қарсы  35%),  сондай-ақ  лайықты 
қарым-қатынас,  таныстық  ортасын  қамтамасыз  ету  (аға  ұрпақ 
ҿкілдерінің  арасындағы  4%-ға  қарсы  12%)  тҽрізді  қасиеттерді 
тҽрбиелеу  қажеттігін  айтарлықтай  жиі  атап  ҿткен.  Қазақстан  жҽне 
ТМД елдерінде бұл кҿрсеткіштер айтарлықтай сҽтті болып кҿрінеді, 
дегенмен  түрлі  мамандарда  бұл  кҿрсеткіштің  сандық  бағалуынан 
айырмашылығы бар [3, 86]. 
Сонымен,  ҿткізілген  зерттеуді  қорыта  келе,  отбасы,  отбасы 
ҿмірінің  құндылықтары  жас  ұрпақтың  құндылықты  бағдарларында 
жетекші ұстанымдарға ие болып отырғандығын атап ҿткеніміз жҿн. 
Сондай-ақ,  жас  қазақстандықтар  берік  толыққанды  отбасының 
құндылықтарын жүзеге асыруға қатысты жетістікті мотивацияларды 
кҿрсетіп  отыр.  Сонымен  қатар,  жүргізілген  зерттеудің  нҽтижелері 
бетбұрысты  орнықтыруға  мүмкіндік  береді,  бұл  бетбұрысқа  сҽйкес, 
репродуктивті мінез-құлықтың заманауи түрінде бала тууды отбасы 
ішілік  реттеу  жалпыға  бірдей  таралуда,  адамдардың  ҿмір  салтының 
ажырағысыз  сипатына  айналуда  жҽне  туу  деңгейін  анықтайтын 
басты факторлардың бірі болып отыр.  
 
Пайдаланылған ҽдебиеттер 
1
 
Тесленко  А.Н.,  Сембина  Ж.Ж.,  Аязбаева  А.Т.  Ҽлеуметтану.  – 
Қарағанды, 2015. – 340 б. 
2
 
Энгельс Ф. Происхождение семьи и частной собственности. – М., 
1981. – 250 б. 
3
 
Покосов  В.В.  Стабильность  общества  и  система  предельно-
критических  показателей  его  развития  //  Социологические 
исследования. 1998, №47, 86-93 бб. 
 
 

174 
 
Резюме 
В  данной  статье  показаны  результаты  исследования, 
касающегося  анализа  индивидуальных  и  семейных  ценностей 
молодежи. Главная цель исследования – преемственность поколений, 
определение  жизненных  позиций,  социально-гуманистические 
взгляды молодежи и их отцов. 
 
Resume 
This  article  shows  the  results  of  the  research  concerning  individual 
and  family  values.  The  main  objective  of  this  research  is  continuity  of 
generations,  the  definition  of  attitudes,  social  and  humanistic  views  of 
young people and their fathers. 
 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

175 
 
 
 
УДК 961/959 (5каз) 
 
ОСУЩЕСТВЛЕНИЕ ПОЛИТИКИ СЕДЕНТАРИЗАЦИИ И 
КОЛЛЕКТИВИЗАЦИИ КАЗАХСКИХ ХОЗЯЙСТВ В 
СЕВЕРНОМ КАЗАХСТАНЕ В 30-Е ГОДЫ ХХ В. 
 
Г.Т. КАЖЕНОВА  
кандидат исторических наук, 
заведующий кафедрой Отечественной истории и АНК, 
Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова 
 
Аннотация 
В статье на материалах Северного Казахстана показана губительная 
политика 
форсированной 
седентаризации 
и 
насильственной 
коллективизации, проводимой советским государством, которая привела 
к  разрушению  традиционных  систем  жизнеобеспеченности  казахского 
этноса.  Рассматриваются  процессы  массовой  откочевки  казахского 
населения в Сибирь и участь голодных «откочевников». 
Ключевые  слова:  кочевое  общество,  скотоводческое  хозяйство, 
насильственная 
седентаризация, 
коллективизация, 
откочевка, 
массовый голод.  
 
Политика  коллективизации  в  Казахстане  стала  проводиться 
параллельно  с  так  называемой  политикой  «оседания»,  поспешные  и 
необдуманные  решения  которой  нанесли  огромный  удар  по 
традиционным  формам  ведения  хозяйства  местного  населения.  Как 
свидетельствует  исторический  опыт,  стремление  привнести  извне 
чужеродную 
модель 
развития, 
не 
учитывая 
социально-
экономической  специфики  страны,  пренебрежение  общественным 
сознанием и менталитетом людей вызывают результаты, совершенно 
противоположные 
ожидаемым. 
Осуществление 
внешней 
механистической 
модернизации 
в 
период 
насильственной 
коллективизации привело к глобальной социокультурной катастрофе 
казахского кочевого общества.  
27  августа  1928  года  был  подписан  декрет  «О  конфискации  и 
выселении крупнейших байских хозяйств и полуфеодалов», который 
определил  целевую  установку  на  эскалацию  силового  режима  по 
ТАРИХ 
ӘЛЕУМЕТТАНУ. ӘЛЕУМЕТТІК ЖҦМЫС. ПСИХОЛОГИЯ 
ИСТОРИЯ 
СОЦИОЛОГИЯ. СОЦИАЛЬНАЯ РАБОТА. ПСИХОЛОГИЯ 
 

176 
 
проведению  сплошной  коллективизации  в  казахском  ауле, 
повлекшей  полное  разрушение  традиционного  скотоводческого 
хозяйства. Особенно тяжелые последствия эта политика имела в тех 
регионах,  где  в  силу  географических  факторов  наиболее 
оптимальным, рациональным и распространенным способом ведения 
хозяйства  являлось  кочевое  скотоводство.  Традиционное  хозяйство 
казахов  подверглось  процессу  насильственной  и  ускоренной 
трансформации 
в 
ущерб 
естественно-историческому 
и 
эволюционному  развитию.Французский  историк  ИзабельОгайон 
считает,  что  разрушение  системы  пастушеского  скотоводства  стало 
первым  следствием  стратегии,  состоявшей  из  четырех  этапов: 
коллективизация  -  продовольственный  налог  -  седентаризация  - 
раскулачивание [1, с.
206-207
].
 
К  началу  30-х  годов  основная  часть  казахского  населения 
сохраняла кочевой и полукочевой уклад скотоводческого хозяйства. 
Из  700  тыс.  казахских  хозяйств  540  тыс.  были  кочевыми  и 
полукочевыми: 200 тыс. из них вели полукочевой образ жизни, около 
340 тыс. - «чистые» кочевники. 160 тыс. хозяйств были оседлыми. О 
темпах  седентаризации  говорят  следующие  данные.  Если  с  1920  по 
1929 гг. осело только 60 тыс. семей, то есть за 10 лет, то с 1930 по 
1933 гг., т.е. за 3 года на оседлость было переведено около 540 тыс. 
семей [2]. 
Причиной  насильственного  оседания  кочевого  населения 
казахской степи в первую очередь является так называемая зерновая 
проблема.  Для  проведения  индустриализации  требовались  средства, 
которые  предполагалось  получить  за  счет  расширения  экспорта 
зерна.  Вместе  с  тем  необходимо  было  обеспечить  хлебом  все 
растущее  городское  население.  Решение  этой  проблемы  сталинское 
руководство  видело  в  крупном  увеличении  производства  зерна  за 
счет расширения посевных площадей. Эти обстоятельства объясняют 
резко возросший интерес к казахским степям со стороны советского 
руководства.  Нарком  земледелия  СССР  Я.А.  Яковлев  докладывал: 
«...В  Казахстане  до  50-55  млн.  га  можно  считать  годными  для 
посевов,  из  которых                      36  млн.  га  расположены  в  северных 
областях... 
Здесь 
пшеницы 
занимают 
только 
5% 
всей 
пахотноспособной  площади...  Если  из  этих  36  млн.  га,  годных  для 
посева,  до  30%  занять  под  пшеницу,  то  мы  к  концу  пятилетки  в 
одном  только  Казахстане  получим  дополнительно  8-10  млн.  га  под 
пшеницей...»  [3].  То,  что  эти  земли  не  пустовали  и  являлись 
пастбищами  традиционного  скотоводческого  хозяйства  казахов-
кочевников, руководство не учитывало.   
Курс  советского  государства  на  расширение  зернового 
производства  повлек  за  собой  форсированную,  насильственную 
седентаризацию. На VII съезде Советов Казахстана в апреле 1929 г. 

177 
 
принята  следующая  резолюция:  «Развитие  зернового  хозяйства  в 
крае  упирается  прежде  всего  в  проблему  оседания  полукочевого  и 
кочевого населения... во всех частях республики» [4, с.168]. С целью
 
расширения  земледельческих  площадей  началось  осуществление 
политики  насильственной  седентаризации  кочевых  хозяйств  и  их 
коллективизации.Т.  Рыскулов  в  своей  докладной  записке  в  ЦК 
ВКП(б)  писал,  что  по  5  кочевым  и  полукочевым  районам 
Карагандинской 
области 
(Жана-Аркинский, 
Кызыл-Туский, 
Кургальджинский,  Сары-Суйский,  Энбекшильдерский)  увеличение 
посевной  площади  по  плану  составило  42%,  в  том  числе  по  Сары-
Суйскому району, где из 7 тыс. хозяйств осталось 500-600 хозяйств, 
дан план 2880 га вместо 300 га в 1931 г. Отмечая увеличение плана 
при  значительном  уменьшении  трудоспособного  населения  и 
количестве  живого  тягла,  отсутствии  семфонда  и  семссуды,  Т. 
Рыскулов  опровергает  данные  в  докладе    Ф.И.  Голощекина  о  том, 
что за 3 года (с 1929 по 1931 гг.) казахские посевы возросли на 100% 
-  с  1265,7  до  2561  тыс.  га.  Об  этом  он  пишет:  «Без  сомнения  тут 
имеется огромнейшая ошибка в подсчетах посевов... Казахи только в 
последнее время стали переходить на земледелие, не имея навыков в 
этом  деле;  территория  казахов  расположена  больше  в  засушливой 
зоне  и  хуже  по  качеству  почвы,  тракторов  еще  мало,  почти  не 
проводились агротехнические меры. Как же могла при этих условиях 
посевная  площадь  у  казахов  удвоиться?»  Кроме  того,  он  уже 
предвидит,  что  принуждение  к  выполнению  посевного  планаявится 
причиной к новым откочевкам и голоду [5, с.323].
 
Процессы  седентаризации  и  коллективизации  сопровождались 
политикой  хлебозаготовок,  результаты  которой  также  были 
трагичными.  Жительница  Сибири  МеланияДворникова  в  письме  к 
«всероссийскому  старосте  М.И.  Калинину  писала:  «Хлебная 
заготовка  очень  трудно  прошла.  В  казачьем  [казахском] 
мусульманском колхозе «Тараз» хлеб взят весь до зерна. Все посевы 
обобществлены и накладывают еще на каждого казаха по 10 и до 20 
пудов налога. Где же он взять может, сам работая все лето в колхозе? 
И  в  настоящее  время  эта  вся  голодная  масса  движется  пешком  по 
дорогам  с  детишками,  себе  ища  пропитание,  по  дороге  падая  как 
мухи». 
Из 
другого 
письма 
Калинину, 
написанному 
НургалиДуйсенбиновым,  обескураженным  происходящим,  следует, 
что  автор  послания  требует  сурового  наказания  «работников 
районных  организаций»  вплоть  до  членов  аулсельсоветов  «как 
врагов  пролетарской  революции  всего  мира».  Казах  сообщает  о 
голодной смерти «народа целыми аулами, например, аулсоветов № 9, 
10  и  11»  [6].  Первыми  жертвами  становились  недавно  осевшие 
казахские скотоводы. 

178 
 
В  начале  января  1930  года  выходит  постановление  ЦК  ВКП(б)  «О 
темпе  коллективизации  и  мерах  помощи  государства  колхозному 
строительству». Начиная с этого времени, Казахстан становится одним из 
главных  плацдармов  кампании,  где  коллективизацию  предполагалось 
завершить к 1932 году (за исключением кочевых и полукочевых районов). 
В  решениях  Казкрайкома  ВКП  (б)  указывалось,  что  наряду  с 
земледельческими  хозяйствами  необходимо  провести  «коллективизацию 
животноводческих  хозяйств  в  таких  же  темпах,  как  по  зерновому 
хозяйству».  При  этом,  в  животноводческих  колхозах  меры  по 
обобществлению намного превысили показатели по зерновым районам. У 
людей  отнимали  скот,  имущество  и  под  конвоем  милиции 
направляли в «точки оседания». 
Волюнтаристский  подход  к  оседанию  кочевников  не  учитывал 
главного фактора – сохранения баланса между количеством скота и 
площадью пастбища. Это привело к огромной концентрации скота на 
небольших  пастбищных  пространствах,  следствием  которой  стал 
катастрофический  джут.  Так  как  невозможно  было  прокормить 
собранные  в  одном  месте  большие  стада,  вскоре  скот, 
реквизируемый для нужд колхозов, стали забивать на месте. Вместе 
с тем в связи с обобществлением колхозами скота на 100 процентов 
начался  массовый  убой  колхозниками  скота.  Кроме  того,  стали 
гибнуть стада коллективных хозяйств, находившихся под контролем 
государства,  из-за  недостаточного  ухода  за  скотом,  распрей  между 
колхозниками, отсутствия должной организации производства. 
Началась  массовая  откочевка  казахского  населения  за  пределы 
республики.  Во  время  первой  волны  миграций  скотоводы  увели  с 
собой  около  900  000  голов  скота.  В  1931  г.  увеличился  процент 
реквизиций,  поголовье  стало  катастрофически  сокращаться. 
Вследствие катастрофического сокращения численности скота, центр 
в  1932-1933  гг.  стал  снижать  планы  скотозаготовок  для  разных 
регионов  России и Украины. Самое  значительное  снижение плана  - 
на  78%  -  произошло  в  Казахстане,  но  данная  мера  уже  не  могла 
спасти  ситуацию.  Если  в  1926  г.  численность  скота  в  Казахстане 
превышала   45 млн. голов, то к 1928 г. - уже 40,219 млн. голов [7].
 
 В 1933 г. в крае насчитывается 3,699 млн. голов. По сравнению 
с 1929 г. поголовье скота сократилось на 90,8%, а по группе кочевых 
и  полукочевых  районов  на  94-95%  [8,  с.  812].  Т.  Рыскулов 
(заместитель  председателя  СНК  РСФСР  в  1926-1937  гг.)  в  своей 
докладной  записке  указывает,  что  у  казахского  населения  в  1932  г. 
осталось  6%  скота,  имевшегося  у  него  в  1929  [9].При  такой  убыли 
скота  в  традиционных  скотоводческих  районах,  где  основным 
средством  существования  являлся  скот,  голод  и  массовая  смерть 
населения  были  неизбежны.  Первые  случаи  массового  голода  в 
Казахстане были зарегистрированы уже в 1930 г. в ряде пастушеских 

179 
 
и  земледельческих  регионов.  Именно  самые  бедные  группы 
кочевников  первыми  стали  мишенью  для  программы  оседания, 
организованной  Управлением  по  миграции  [10].  Смертность  в 
пунктах  оседлости  усиливалась  и  от  эпидемических  болезней. 
Согласно  рапортам  районной  санитарно-инспекционной  комиссии, 
эти  проблемы  здравоохранения  явились  следствием  ухудшения 
продовольственной  ситуации,  жилищных  условий  и  отсутствия 
общей  гигиены.  Питание  жителей  новых  аулов  ограничивалось 
только жидкой зерновой похлебкой и кобыльим молоком (кумысом). 
А  те  из  них,  кто  был  задействован  соседними  колхозами  на 
строительстве пунктов оседлости, и вовсе голодали [11].
 
Насильственные  меры  по  переводу  кочевников  на  оседлый 
образ  жизни  привели  к  огромным  жертвам  в  основном  среди 
коренного  населения.  Более  половины  представителей  этноса  было 
потеряно в Восточном Казахстане — 410,1 тысячи человек или 52,3 
%.  Западный  Казахстан  потерял  394,7  тысячи  казахов  или  45,0  % 
этноса,  Южный  —  632,7  тысячи  или  42,9  %.  Наименьшие  потери 
были в Центральном Казахстане — 22,5 тысячи человек или 15,6 % 
этноса  данного  региона.  Более  всего  пострадали  казахи  севера 
республики.  Потери  составили  здесь 879,4  тысячи  человек или  74,5 
% от численности этноса в               1930 году. В данном регионе 
наблюдалась  наиболее  значительная  миграция,  в  первую  очередь  в 
пограничные районы Российской Федерации и Китая [12]. 
Пользуясь  слухами,  что  в  Сибири  полегче,  голодные 
«откочевники»  продвигались  вглубь  Сибири  на  свой  страх  и  риск. 
Их  официальное  число  составило  100  тысяч  человек,  а  на  деле 
откочевывало  гораздо  больше.  Часть  людей  по  оргнабору  желала 
попасть  в  города,  где  шли  крупные  новостройки,  где  жизнь 
обеспечивалась  продпайками  или,  в  крайнем  случае,  появлялась 
возможность  собирать  подаяние.  Бывшие  строители  Турксиба 
уповали  на  подобную  работу  в  Западной  Сибири  в  связи  с 
прокладкой  вторых  путей  на  Транссибе.  Но  трудовое  устройство 
казахов  на  новостройках  в  промышленности  осложнялось 
многочисленностью  и  наличием  нетрудоспособных  членов  семей 
мигрантов,  а  также  плохим  знанием  русского  языка  и  отсутствием 
навыков работы на производстве. 
Краевая  прокуратура  9  марта  1932  г.  представила  первому 
секретарю  Западно-Сибирского  крайкома  ВКП  (б)  Р.И.  Эйхе 
докладную  записку  «О  стихийном  переселении  в  пределы  Западно-
Сибирского края казаков из КАССР и о положении переселившихся 
в  Край».  В  документе  сообщалось,  что  приход  этой  группы 
голодающих,  начавшийся  с  осени  1931  г.,  все  возрастал,  достиг 
своего апогея в январе и феврале. Вначале казахи останавливались в 

180 
 
районах,  непосредственно  прилегающих  к  Казахской  АССР,  но 
теперь они распространились и в центральные районы Запсибкрая. 
Документы, 
разысканные 
новосибирским 
историком                   
В.С.  Познанским,  свидетельствуют  о  том,  что  страдания  казахов 
после  голода  в  Казахстане  и  ожидания  счастья  оказаться 
завербованными  на  стройки  Сибири  с  устройством  на  работу,  как 
правило,  не  заканчивались.  В  новосибирских  архивах  сохранилась 
деловая  переписка  между  администрациями  ряда  предприятий, 
перекидывавших  друг  другу  рабочую  силу,  как  мяч  в  футболе, 
усиленно  работая  по  этим  мячам-людям  ногами.  Вот  завербовали  в 
КАССР  большую  группу  казахов.  Около  месяца  длилась  их  дорога 
до Новосибирска. Ехавших в эшелоне не кормили, поэтому еду они 
выпрашивали  на  станциях,  где  стояли  по  нескольку  суток.  По 
прибытии  на  место  основную  массу  направляли  на  каменно-
дробильный  завод  в  Мочищенском  карьере.  В  результате  крутой 
«заботы»  заводского  руководства  10  человек  умерли.  Дело 
осложнилось тем, что во время дезинфекции у казахов сожгли шубы 
и меховые брюки, люди остались раздетыми на морозе. Сохранилось 
и такое упоминание о «заботливом» отношении к рабочим: когда их 
одежду сжигали в вошебойках, самих казахов мыли в бане. И после 
водной процедуры они в исподнем белье вернулись в свои холодные 
бараки, пробежав по морозу 2 километра. 
Если  работающим  выплачивались  авансы  по  3-5  рублей,  то 
неработающим  по  карточкам  выдавался  в  бараках  паек, 
составлявший  всего  250  граммов  хлеба.  Во  избежание  случаев 
повторного  получения  карточек  упоминавшийся  управленец 
Кузнецов 
предложил 
переводчику 
Валчину 
прикладывать 
имеющуюся  печать  на  лоб,  щеки  и  живот  всем  без  исключения 
казахам,  начиная  с  престарелых  и  заканчивая  находящимися  в 
люльках младенцам. В результате все люди были клеймены, заодно 
выявилась существенная экономия, поскольку лишних «баранчуков» 
отмели. 
Вскоре 
инструктор 
отдела 
нацменьшинств 
ЗапсибкрайисполкомаН.А.Алешин констатировал: «Из 79 человек 13 
умерло.  Накануне  смерти  лежат  еще  10  человек,  вместе  с  детьми, 
безо  всякой  материальной  и  санитарной  помощи.  Остальные  еле 
держатся на ногах» [6]. 
Многие  казахи  надеялись  осесть  в  сельской  местности  с 
постоянным  проживанием  казахской  диаспоры.  Их  не  ждало  ни 
русское  население,  ни  ассимилировавшееся  казахское.  В  докладной 
записке 
председателя 
Алейского 
райисполкома 
в 
Запсибкрайисполком  говорится:  «Эти  нацмены-казаки  никакой 
оседлости  не  имеют,  гастролируют  из  села  в  село,  не  поддаются 
никакому  точному  учету.  Материальные  условия  самые  ужасные: 
хлеба  нет,  кормов  для  лошадей  нет,  сплошь  и  рядом  голодают  и 

181 
 
занимаются  воровством».  Распоряжения  из  Запсибкрайисполкома 
гнать  пришельцев  по  любым  мотивам  развязывало  руки 
председателям на местах.  
Тяжелые бытовые условия в полуголодных городах, где полная 
зависимость  жителей  от  пайка  по  карточкам  и  продовольственного 
рынка,  хиреющего  и  дорожающего,  порождали  ненависть. 
Официальная  пропаганда  трубила  о  «наплыве  нацмен-казаков».  В 
быту это слово подменялось на презрительно-бранное – «орда». Т.е. 
миграция  голодных  казахов  определялось  как  вредное  нашествие. 
Атмосфера  ненависти  к  пришельцам  формировала  криминальное 
отношение  к  ним.  Негативное  отношение  к  казахам  на  бытовом 
уровне  подпитывалось  распространяемыми  слухами  о  том,  что 
«казахи  употребляют  русских  детей  в  пищу».  Это  провоцировало 
факты  самосуда  над  казахами.  В  фондах  государственного  архива 
Новосибирской  области  историком  Познанским  обнаружены 
множество  материалов  о  массовых  случаях  избиений  невиновных  и 
беззащитных  кочевников,  которые  не  могли  сносно  изъясняться  с 
мучителями.  Беззащитностью  «откочевников»  пользовались  чисто 
уголовные элементы. 
Вскоре на местах сельский актив в голодных людях увидел уже 
«контрреволюционный  элемент»,  который  не  желает  трудиться  и 
состоит в основном из баев. Органы прокурорского надзора пришли 
к  выводу,  что  среди  мигрирующего  казахского  населения 
значительную  прослойку  составляют  баи  и  зажиточные  «казаки»,  у 
которых  на  руках  «довольно  крупные  деньги»,  что  они  занимаются 
спекуляцией  на  рынках.  По  словам  начальника  Западносибирского 
краевого управления милиции Пупкова, «беглое байство из КАССР, 
обитающее  во  всех  районах,  граничащих  с  Казакстаном,  не  имея 
места работы и жительства, принялось за скотокрадство, что привело 
к значительному его росту» [6]. 
Голодные  годы  продолжались  примерно  до  1938–1939  годов  – 
до  получения  нового  урожая  и  установления  спокойствия  в  степи. 

жүктеу/скачать 2,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: