Қазақ бiлiм академиясының баяндамалары 1-2/2016 Журнал 2008 жылдан бастап шығады

202 
 
Позицию  Кирревкома  поддержал  съезд  представителей 
казахского  населения  Кустанайского  уезда,  созванного  по 
инициативе  Джангильдина  18  октября.  Съезд  постановил  «просит 
Центр…  об  оставлении  названного  уезда  в  территории  Управления 
Степного (Казахского) края» [8, с.53]. 
Противостояние между Челябинским губкомом и Кирревкомом 
продолжалось.  Как  считает  М.П.  Малышева,  «в  Челябинске  (были) 
готовы предать Казкраю «киргизские волости» своего Кустанайского 
уезда  на  юге  губернии».  Для  губревкома  желательно  разрешить 
повисшую тяжелую проблему с аборигенным населением, Но в уезде 
большинство  населения  составляли  славяне.  Так  по  наставлению 
Челябинска Москва 12 декабря 1919 года подчиняет  последнему. 
Тем  временем,  Кирревком  не  дожидаясь  указаний  сверху,             
22  декабря  1919  г. принял  постановление  впредь  до  съезда  Советов 
Казахстана  и  нового  решения  Центра  «признать  временно 
Кустанайское отделение на правах уездного ревкома» 
1  съезд  Советов  Кустанайского  уезда  12-18  января  1920  г. 
проходил  с  участием  251  делегата  от  русского,  украинского  и 
немецкого  населения  47  –  от  казахского.  Представители  аулов  и 
Кирревкома  воздержались  от  постановки  вопроса  о  возвращении 
уезда  в  состав  Казахстана  на  пленарных  заседаниях  и  17  января 
провели  свое  отдельное  заседание.  Член  КирревкомаФайзулла 
Иманбаев  выступил  с  докладом,  и  собравшиеся  постановили 
добиватьсясохранения уезда  в составе Тургайской области, выразив 
надежду, что это сделает Всекиргиский съезд Советов. Если же съезд 
не  сможет  достичь  цели,  тогда  ограничиться  присоединением  к 
будущей республике казахских волостей [9, с.54-55.]. 
Кирревком    не  теряет  надежд  на  решение  вопроса  и  через 
челябинские  волости.  Туда  шлют  телеграммы,  письма.  Наконец, 
председатель  Челябинского  губревкома  М.  Поляков  4  марта  1920  г. 
созывает  совещание  членов  своего  ревкома  с  участием  делегатов 
Кирревкома  А.  Байтурсынова,  М.  Сералина  и  представителей 
казахского населения уезда. Соглашения достичь не удалось ни в тот 
день, ни в последующие. Не подвинулась дело и после образования 
согласительной комиссии. Челябинцы отвергли даже предложение о 
создании  киргизского  уездного  ревкома  при  сохранении  уезда  в 
составе  их  губернии.  Теперь  оставалось  только  Москва  как  
единственная инстанция, способная решить вопрос.  
Особую  роль  Кирревкомом  обращал  на  необходимость 
воссоединения 
казахского 
народа 
в 
составе 
единой 
административно-территориальной  единицы  –  будущей  Казахской 
автономной  республики  –  и  на  необходимости  на  деле  покончить  с 
эксплуатацией 
казахской 
бедноты 
русскими 
казаками 
и 
кулаками.Москва усилила нажим на Челябинск, и 16 сентября 1920 г. 

203 
 
губревком  принял  постановление  о  передаче  Казахстану  всей 
территории Кустанайского уезда в его дореволюционных границах. 
В  зародыше  были  уничтожены  и  притязания  на  кустанайские 
земли  со  стороны  властей  Башкирской  республики  и  еще  более 
претенциозные  планы  слить  обе  соседние  тогда  республики  в 
единую  Киргизско-Башкирскую,  выдвигавшиеся  еще  в  декабре               
1919 года [10, с.87.]. 
Споры  о  принадлежности  этих  территорий  шли  долгое  время, 
что  вызывалось  сопротивлением  руководства  Сибревкома  и  его 
нежеланием уступать власть на казахских землях Казревкому. Лишь 
протесты  последнего  и  вмешательство  центральных  властей, 
боявшихся оттолкнуть национальные окраины, привели к тому, что в 
1920  г.  Акмолинская  и  Семипалатинская  области,  а  также 
Кустанайский  уезд  были  возвращены  Казахстану,  однако 
фактическое  воссоединение  этих  регионов  произошло  только  в      
1921  г..  Этот  процесс  совпал  с  острыми  разногласиями  в  самом 
ревкоме  по  вопросу  о  формах  будущей  казахской  автономии  и 
включении в ее состав территорий с неказахским населением. 
 
Список литературы 
1  Хилюк  М.А.  Административно-территориальное  деление  и 
экономическое районирование СССР. Киев, 1974. - С. 9. 
2  Каппелер  А.  Россия  -  многонациональная  империя: 
Возникновение, история, распад. М., 1997. - С. 262. 
3  Съезды  советов  РСФСР  в  постановлениях  и  резолюциях.  М., 
1939. – С. 152. 
4  См:  Протоколы  Революционного  комитета  по  управлению 
Казахским  краем  (1919-1920  гг.)  Сб.  документов  составитель  Т.Б 
Меторпольская и др. Алматы: Ғылым, 1993. – С. 134. 
5  Государственный архив РФ. Ф. 1318.  -  Оп. 11.  -  Д. 6.  -  Л.  35; 
Протоколы революционного комитета. - С. 21, 134. 
6 Кустанай: вчера, сегодня, завтра. Алама-Ата: Казахстан, 1979. 
- С.90.  
7  Козыбаев  М.К.  АхметБайтурсынов  –  ХХғасырдың  ұлы 
реформаторы // Отан тарихы. – 1998. - №3. - 25-26 б. 
8  Цит.  По  Малышевой  М.П..  Национально-территориальное 
размежевание Сибири и Казахстана (19191922 гг.).  Семипалатинск: 
Семипалатинский гос. университет, 1999. - С.53.  
9 Малышева М.П. Указ.соч. - С.54-55.     
10  Протоколы  Революционного  комитета  по  управлению 
Казахским  краем.  -  С..  87;  Образование  Башкирской  АССР.  Сб. 
документов и материалов / Под ред. Б.Х. Юлдашбаева. Уфа: Баш.кн. 
изд-во.1959. - С.424-427. 
 

204 
 
Түйін 
Мақалада  архивтік  материал  мен  тарихи  деректер  негізінде 
Сибревком  басшылығының  Қазревкомға  қазақ  жерлерінде  билікті 
беруге қарсылығын тудырған аймақтардың иесіне байланысты даулы 
мҽселелер қарастырылған. 
 
Resume 
The  article  deals  with  the  first  stage of  formation of administrative-
territorial  organization  in  the  Kazakh  ASSR.  It  is  related  to  Kustanay 
district  in  1919-1920,  thresholding  of  the  future  republic  and  Kazakh 
Revolutionary  Committee  activity.  Special  attention  is  paid  to                          
A.  Baytursynov‘s  report  where  he  proved  the  territory‘s  natural-
geographical characteristics with the help of documents and materials. He 
also  defined  ethnic  composition,  structure  of  economic  management  and 
the  economic  relation  of  districts.  There  are  some  questions  connected 
with  the  definition  and  solution  of  territorial  disagreement  and  argument 
which  were  maintained  by  representatives  of  the  Kazakh  Revolutionary 
Committee. 
 
 
 
 
УДК951/959 (5каз) 
 
НҦСҚАУЛЫҚ КІТАПТАРДЫҢ МӘЛІМЕТТЕРІ 
БОЙЫНША АҚМОЛА ОБЛЫСЫНА ШАРУАЛАРДЫҢ 
ҚОНЫСТАНУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-
ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ САЛДАРЫ 
 
А.Т. БЕКСЕИТОВА 
тарих ғылымдарының кандидаты, 
Ш. Уҽлиханов атындағы Кҿкшетау мемлекеттік университеті 
 
Аннотация 
МақалаХІХ ғасырдың 2-ші жартысы – ХХ ғасырдың басындағы 
Ақмола облысының аумағына шаруалардың қоныстануы жҽне оның 
ҽлеуметтік-демографиялық 
салдарын 
зерттеуге 
арналған.Осы 
аралықта шығып тұрған Нұсқаулық кітаптар жҽне басқа да деректер 
мҽліметтерін  негізге  ала  отырып  автор  аталған  уақыттағыпатша 
ҿкіметініңжүргізген  қоныстандыру  саясатын  Ақмола  облысы 
мысалында 
қарастырып,облыс 
аумағына 
шаруалардың 
қоныстануына  жҽне  оның  ҽлеуметтік-демографиялық  салдарына 
сараптама жасайды. 

205 
 
Түйін  сӛздер:  Ақмола  облысы,отарлау,қоныс  аудару  қоры,«бос 
жатқан жер»,казактар, шаруалар,бекініс, желі,жергілікті халық. 
 
Ақмола  облысына  шаруаларды  қоныстандыру−қазақ  даласын 
отарлау  тарихындағы  ең  маңызды  жҽне  күрделі  кезеңдердің  бірі. 
Ресей  ҿкіметінің  қазақ  даласын  отарлауында  екі  кезеңді  ажыратып 
кҿрсетуге  болады:  1)  ҿлкеде  ерікті  отарлаушылардың  пайда  болуы; 
2)  олардың  ізімен  үкіметтік  ҽскерлердің  келуі.  Ерікті  отарлауды 
тіршілік  тауқыметінен  қашып  немесе  оңай  табыс  табуды  кҿздеп 
келген  шаруалар,  қылмыскерлер,  сектанттар  мен  ҽртүрлі  топтар 
құрады. Ҿз  бетімен келіп қоныстанушылар кҿбіне оңтүстік Орал мен 
қазақ 
ҿлкесінің 
солтүстік-шығыс 
бҿлігіне 
қоныстанды.                              
XVI−XVIII  ғасырларда  бұл  аймақтарда  ерікті  қоныстанушылардың 
саны  мыңдап  саналды  [1,  148].  1713  жылы  Сібір  генерал-
губернаторы  князь  Гагарин  І  Петр  патшаға  Ертіс  ҿзені  бойында 
бірқатар бекіністер тұрғызу мүмкіндігі туралы мҽлімдеді [2, 16]. Бұл 
мақсатты  жүзеге  асыруға  1715  жылы  Бухгольц  басқарған  3  000-ға 
жуық  адамнан  жасақталған  экспедиция  аттандырылды.  Экспедиция 
Ямышев  кҿлінің  жағасында  бекініс  тұрғызуды  бастады,  алайда, 
жоңғарлардың  қоршауында  қалып,  үлкен  шығынға  ұшырағаннан 
кейін  Омь  ҿзенінің  сағасына  қарай  шегінді.  1716  жылы  Омбы 
қаласының  (ҽскери  бекінісінің)  негізі  қаланды.  Келесі  жылдары 
патша  ҿкіметінің  Ертіс  бойын  иеленуге  ұмтылуы  жүзеге  асырыла 
бастады. Ямышев кҿлінің маңындағы бекініс жҽне Семей бекінісінің 
(1718  жылы)  негізі  қаланды.  1720  жылы  Лихарев  басқарған  440 
адамнан құралған, зеңбіректермен қаруланған жасақ Зайсан кҿлі мен 
Қара  Ертіске  дейін  барды.  Қайтып  келе  жатқан  жолында  олар 
Ҿскемен  бекінісін  тұрғызды  [3,  189].  Патша  үкіметі  орыс  билігін 
күшейту  үшін,  жер  аударылғандарды  Ямышев  бекінісіне  тұрақты 
орналастыру  жҽне  Жоңғариямен,  Тибетпен  жҽне  Қытаймен  сауда 
қатынастарын  жүргізу  туралы  жарлық  шығарды.  XVIII  ғасырдың 
30‒40-шы  жылдары  Жоңғарияның  күшеюі  орыстардың  алға  қарай 
жылжуын  уақытша  тоқтатып,  оларды  шекараны  нығайтуға  назар 
аударуға  мҽжбүр  етті.  1745  жылы  орыс  үкіметі  жаяу  жҽне  атты 
ҽскерлердің бес полкін шекараны күзету үшін жҽне жаңа бекіністер 
тұрғызу  үшін  аттандырды.  Осы  уақыттан  бастап  ҿлкені  қарқынды 
түрде ҽскери отарлау мен орыс шекарасының оңтүстік бағытта дала 
ҿлкесіне  қарай  біртіндеп  кеңеюі  басталды.                                1752  жылы 
генерал  Киндерман  Есіл  ҿзенінің  бойында  Ҽулие  Петр  жҽне  Павел 
бекінісін тұрғызып, кейін оның атауы Петропавл болып ҿзгертілгені 
белгілі. Алайда, одан бұрын дала ҿлкесінің солтүстік жҽне солтүстік-
шығыс  шекарасы  бойымен  ұзындығы  720  верстаға  созылған 
бекіністер,  форпостар  мен  редуттар  шебі  (2  алтыбұрышты  бекініс,            
9  тҿртбұрышты  бекініс,  33  редут  жҽне  42  маяк)  салынды.  Оларда                

206 
 
3 642 адам тұрды. Бекіністердің тұрғызылған орны тұзды кҿлдердің 
тізбегіне  жақын  орналасқандықтан,  Горькая  шебі  деген  атауға  ие 
болды.  Бұл  шеп  Омбы  бекінісін  батысқа  қарай  Орынбор  ҽскери 
қоныстар  шебімен  жҽне  Ертіс  ҿзені  бойымен  оңтүстік-шығыс 
бағытта  Семей  бекінісімен  байланыстыру  үшін  салынды.  Қытайлар 
жоңғарларды  жеңгеннен  кейін  (1758  жылы)  патша  ҿкіметі  Ертістің 
бойынан  Зайсанға  дейінгі  аумақты  иеленіп  алуды  кҿздеді,  алайда, 
Зайсанды  қытайлықтар  басып  алған  болатын.  Орыстар  ҿз 
бекіністерін  тек  Бұқтырмаға  дейін  жеткізе  алды.  Қытайлықтар 
орыстардың  оңтүстікке  жылжуын  тоқтату  үшін  Нарым  ҿзені 
бойында  Қалба  жотасының  оңтүстік  сілемдеріне  дейін  бірқатар 
бекіністерін салып үлгерді. Орыс үкіметі қытайлардың қарсылығына 
тап  болғаннан  кейін  ҿз  назарын  қазақ  даласының  оңтүстігіне  қарай 
аударды [1, 152]. 
Қазақ  даласындағы  кҿшпелілердің  XVIII  ғасырдың  30-шы 
жылдарынан  бастап  Ресей  бодандығына  ҿте  бастағаны  белгілі.               
ХІХ ғасырдың басында патша ҿкіметі Омбы, Петропавл, Семей жҽне 
т.  б.  қалаларында  жергілікті  отырықшы  халықты  қалыптастыруға 
тырысты. Осы мақсатпен 1808 жылы жергілікті желілік казак ҽскері 
құрылып, жермен, жалақымен жҽне азық-түлікпен қамтамасыз етілді. 
Осы  кезден  бастап  қазақ  даласын  отарлау  ісі  патша  үкіметі 
тарапынан ең маңызды міндеттердің біріне айналды. Атап айтқанда, 
Сібір 
қырғыздары(қазақтары) 
Жарғысы 
негізінде 
халықты 
қоныстандыру үшін 1824 жылы Кҿкшетау округі, 1832 жылы Ақмола 
округі  жҽне  1859  жылы  Атбасар  округі  ашылды  [4,  160]. 
Қоныстандыру  қозғалысы  1846-1850  жж.  Орынбор  жҽне  Саратов 
губернияларынан  ҽкелінген  орыс  казактары  мен  шаруаларын  дала 
ҿлкесіне қоныстандыруға арналған үкімет бұйрығы шыққаннан кейін 
жүйелі сипат алды. Шақыртылған шаруалар мен казактар, барлығы 3 
852 
адам 
Ақмола 
облысына 
сырттан 
келген 
алғашқы 
қоныстанушылар  болды.  Олар  Кҿкшетау  уезіндегі  егіншілікке 
жарамды  ең  шұрайлы  жерлерді  иеленіп,  мұнда  бай  жҽне  халқының 
саны кҿп станицаларды құрды. Осыдан кейін Ақмола жҽне Атбасар 
уездерінде бір уақытта дерлік екі казак станицасы құрылды жҽне осы 
уақыттан бастап отарлау ісі жоспарлы түрде ҽрі жылдам жүргізілді. 
Ақмола  облысының  құрылуы  қарсаңында  оның  сол  кездегі 
аумағында  халық  саны  375  370  адамға,  оның  ішінде  отырықшы 
халық 101 910 адамға жетті. Отырықшы халықтың уездер бойынша 
орналасуы келесі кестеде берілген: 
 
Кесте 6 
 
 
У
Елді 
мекендер 
саны 
Отырықшы 
халық 
саны 

207 
 
ездер 
Қ
алала
р 
К
азак 
қоны
с-
тары 
Ш
аруа 
қоныс
-тары 
Қ
алала
рда 
К
азак 
қоныс
-
тарын
да 
Ш
аруа 
қоныс
-
тарын
да 
Б
ар
-
лы
ғы 
О
мбы 
П
етроп
авл 
К
ҿкшет
ау 
А
тбаса
р 
А
қмола 
1 
1 
1 
1 
1 
2
7 
4
4 
1
5 
1 
1 
– 
– 
– 
– 
– 
2
8 505 
9 
604 
1 
685 
9
39 
5 
072 
1
3 683 
2
5 829 
1
6 593 
– 
– 
– 
– 
– 
– 
– 
4
2 
18
8 
3
5 
48
8 
1
8 
27
8 
9
39 
5
 
07
2 
Б
арлығ
ы: 
5 
8
8 
– 
4
5 805 
5
6 105 
– 
1
01 
91
0 
Ескерту:  Атбасар  жҽне  Ақмола  уездеріндегі  казак 
станицаларының  халқы  қала  халқының  құрамында 
кҿрсетілген. 
 
[5,  74].  Кестеде  кҿрсетілгендей,  1870-ші  жылдарға  дейін  облыс 
аумағында  бірде-бір  шаруа  қонысы  пайда  болмаған  жҽне 
отарлаушылар ретінде толығымен казактар ғана рҿл атқарды. Бірақ, 
1870-ші  жылдардан  бастап  ҿлкені  отарлаудағы  басты  рҿл 
қоныстанушы шаруаларға ауысты.1861 жылы Ресейде шаруалардың 
басыбайлық  құқығы  жойылғаннан  кейін  қара  шаруаны  қанап  езуге 
үйреніп  қалған  помещиктер  жұмыс  күшіне  мұқтаж  болып,  қара 
шаруалардың  аяғына  тұсау  салуға  түрлі  шараларды  қолданды. 
Ҿкімет  те,  помещиктер  де  шаруаларды  басқа  жаққа  жіберуге 
ықыластары  болмады.  1860-1890  жылдары  Петропавл  жҽне 
Кҿкшетау  уездеріне  қоныстанушылардың  барлығы  2  140  жанұясы, 
13  000-дай  адам  келгеніне  қарап,  олардың  аса  кҿп  келмегенін 

208 
 
байқаймыз  [6,  71].  Бірақ,  Ресейде  капиталистік  қарым-қатынас 
ҿркендеген  сайын,  ҿкімет  қоныстану  саясатын  күшейтті.  ХІХ-ХХ 
ғасырлар 
тоғысында 
Ресейдің 
еуропалық 
бҿлігінде 
жер 
қатынастарының айтарлықтай шиеленісе түсуі ондағы кең кҿлемдегі 
аграрлық  дағдарысты  туындатты.  Мемлекеттің  белсенді  түрде 
жағдай  жасауы  арқасында  шаруаларды  кҿп  қоныстанған  оңтүстік-
батыс  пен  орталық  губерниялардан  империяның  шеткі  оңтүстік-
шығысына  қоныстандыру  арқылы  аграрлық  қайшылықтарды 
экстенсивті  жолмен  шешіп,  патшалық  самодержавие  ҿзінің 
помещиктік  жерге  қожалық  етуін  сақтап  қалуға  тырысты. 
Қоныстандыру  саясатының  алдыңғы  кезеңінде  мемлекеттік  билік 
ҽртүрлі  кҿтермелеу  шаралары  арқылы  кҿмек  кҿрсетіп,  азды-кҿпті 
жағдайы бар, жаңадан кҿшіп барған жерлерінде егін шаруашылығын 
оңалта  алатын  отбасыларды  ғана  қоныстандырса,  ендігі  кезекте             
ХХ  ғасырдың  басынан  қоныс  аудару  құқығына  мүліктік  жағдайына 
қарамастан  барлығы  дерлік  ие  болды.ХІХ  ғасырдың  соңына  дейін 
Қазақстанныңдалалық аймағы мен Түркістан ҿлкесі қоныстану үшін 
ресми түрде жабық болатын. Қоныстану ҿз бетінше жүрді, ал ҿңірдің 
қандай  да  бір  ҽкімшілік  аймақтарына  қоныс  аударғысы  келгендер 
алдынала  жергілікті  ҽкімшіліктен  арнайы  рұқсат  қағазын  алулары  тиіс 
еді. 
Ақмола 
облысы 
ҿзінің 
тарихи, 
географиялық 
жҽне 
этнографиялық жағдайы бойынша шаруалардың Сібірге қарай қоныс 
аударуының бірінші кезеңіңде, ұлан-байтақ Батыс Сібір жазығының 
отарланушы  аудандарының  ішінде  маңызды  рҿл  атқарды. 
Шындығында, Ақмола облысына шаруалардың қоныс аударуы 1870-
ші  жж.  2-ші  жартысында  басталғанымен,  облыс  аумағы  ұзақ  уақыт 
бойы  қоныстану  үшін  жабық  болып  келді.  Алайда,  1889  жылы  13 
шілдеде  «Село  тұрғындары  мен  мещандардың  қазыналық  жерлерге 
ҿз  еркімен  қоныс  аударуы  туралы»  заң  шыққанға  дейін-ақ  орыс 
шаруалары  кҿп  жағдайда  ҿз  еріктерімен  келіп  қоныстанып  отырған 
[7,  30].  Мҽселен,  1866  жылдың  ҿзінде-ақ  Кҿкшетау  уезіндегі 
Саумалкҿл  маңында  Пермь  жҽне  Тобыл  губернияларынан  келген 
шаруалар  қоныс  тепкен  кішігірім  елді  мекен  пайда  болып,  тҿрт 
жылдың  ішінде  ондағы  үй  саны  50-ге  жетті.  Кейін,  1884  жылы 
ҿздігінен  кҿшіп  келгендер  тағы  екі  қоныс:  Петропавл  уезінде 
орналасқан Явленное жҽне Кҿкшетау уезінде орналасқан Құндықкҿл 
елді  мекендерін  құрды  [5,  76].  Ҿлкеге  ҿз  еркімен  алғаш 
қоныстанушылар кҿп жағдайда Сібірдің ҽртүрлі қалаларынан келген 
мещандар, ал ең бастысы Тобыл губерниясының Ақмола облысымен 
жапсарлас  жатқан  Қорған  жҽне  Есіл  уездерінен  келген  шаруалар 
болды  [1,  155].  Ҽдетте,  Ақмола  облысына  қоныс  аударуды 
кҿздегендер  мұнда  алдымен  арнайы  адамдарды  ‒  ходоктарды 
жіберетін.  Бұл  адамдар  ыңғайлы  жерлерді  қарастырып,  қазақтардан 

209 
 
кішігірім  жер  телімдерін  аздаған  ақыға  жалға  алып  отырды  немесе 
олардың  рұқсатынсыз-ақ  ҿңдей  бастады.  Жалға  алынған  немесе 
басып  алынған  жерлерде  үй-жайлар  салынды,  егін  егілді.  Жердің 
құнарлығына  кҿздері  жеткеннен  кейін,  олар  бұл  жерлерді  ұзақ 
мерзімге заңдық актілерімен бекітіп алып, жерлестерін немесе басқа 
да  орыс  қоныстанушыларын  ҿздеріне  шақыра  бастады.  Бірте-бірте 
бұл  иеліктер  орыс  шаруаларының  бірнеше  үйлерден  тұратын 
кішігірім  елді  мекендеріне  айналды.  Уақыт  ҿте  келе  олардан 
жергілікті  қазақтардың  қарсылық  кҿрсетуіне  қарамастан,  тұтас 
селолар  ҿсіп  шықты.  Қазақ  даласында  орыс  шаруаларының 
қоныстарын  құруға  алғаш  ресми  рұқсат  берілгенге  дейін-ақ  (1879 
жылы)  Ақмола  облысында  ҿз  еркімен  қоныстанушылардың  317 
жанұясы тұрып жатты.
 
ХІХ  ғасырдың  70-ші  жылдарында  Қазақ  даласын  орыс 
отарлауының 
жағдайы 
Батыс 
Сібір 
генерал-губернаторы 
Казнаковтың  1875  жылғы  есебінде  былай  суреттелген:  «Далалық 
облыстардың жағдайы ерекше кҿңіл бҿлуді қажет етеді. Қазақтардың 
орыс бодандығын қабылдаған уақыттан бері олардың азаматтығында 
жасалған  табыстар  ҿте  аз.  Олардың  егіншілікпен  айналысуға  деген 
ҽрекеттері  қытай  үкіметі  енгізген  деңгейде  ғана  қалып  отыр.  Егер 
қазақтар орыс халқынан алыста, ҿздерінің бос жатқан кең даласында 
кҿшіп-қонуды  жалғастыра  берсе,  олардың  Ресей  қоластындағы 
бодандығы  тек  сҿз  жүзінде  жҽне  санақ  бойынша  ғана  қала  бермек. 
Қазақтармен  кҿршілес  бекіністер  шебінде  тұратын  казактар  саны 
жағынан аз болғандықтан, бұл істе пайдасы шамалы, олардың ҿздері 
қазақша  сҿйлеуді  үйреніп,  кҿшпелі  халықтың  бірқатар  ҽдеттерін 
қабылдап  алған».  Қазақ  даласын  таза  жер  ҿңдеуші  элемент  ‒ 
шаруалармен  қоныстандыру  қажеттілігі  жҿнінде  мҽселені  кҿтере 
отырып, генерал-губернатор Казнаков отарлаудың жаңа кезеңі үшін 
ауқымды міндеттер қойды жҽне оның негізгі принциптерін айқындап 
берді.  Бұл  жҿнінде  ол:  «кҿшпелі  халықты  ығыстырмай,  абайлап, 
отырықшы халықты дала ҿлкесіне ішкерілей енгізу, орыс халқының 
қазақтармен ҿзара қарым-қатынастарын жиілету ‒ осынау жартылай 
жабайы  халықтың  мінез-құлқын  жұмсартудың  жҽне  ҽл-ауқатын 
кҿтерудің жалғыз тҽсілі болып табылады», ‒ деді [1, 156].  
Қазақ  ҿлкесін  отарлау  жҿніндегі  бұл  пікір  орталық  билік 
тарапынан  қолдауға  ие  болды.  Сондықтан,  қазақ  жерінде  негізінен 
почта  жҽне  сауда  жолдары  бойында  орналасатын  орыс  елді 
мекендерін  құру  туралы  шешім  қабылданды.  Ҿйткені,  бұл  сауда 
кҿліктерінің  қозғалысына  ыңғайлы,  ал  жаңадан  құрылатын 
қоныстарда  егіншіліктің  дамуы,  астықтың  арзандауына  жҽне 
кҿшпелілердің  ҿмірінің  жақсаруына  жағдай  туғызады  деп 
түсіндірілді.  Бұл  міндеттерді  жүзеге  асыру  үшін  Батыс  Сібір 

210 
 
басқармасы  жанынан  дала  ҿлкесін  отарлау  тҽртібі  туралы  ережені 
жасап шығаратын ерекше комиссия құрылды.  
Осыдан  кейін  қоныстану  учаскелерін  құру  жҿнінде  жұмыстар 
басталды.  Алдымен  дала  ҿлкесіне  алдынала  шолу  жҽне  отырықшы 
мекендерді  салу  үшін  ыңғайлы  орындар  іздестіру  жүргізілді.  Бұл 
дайындық  жұмыстары  4  жылға  созылғанымен,  олар  күтілген  үмітті 
кҿбінесе  ақтамады.  Олай  болу  себебі,  қоныстануға  жарамды  жер 
таңдау  үшін  нақты  негіз  –  егжей-тегжейлі  табиғи-тарихи  жҽне 
статистикалық  мҽліметтер  болмады,  сондықтан  қажетті  есептеулер 
тым қарабайыр жҽне жобалап алына салды [1, 157].  
Ақмола  облысы  құрылған  кездегі  отырықшы  халықтың  санын         
28  жыл  ҿткеннен  кейінгі  кезеңдегі,  яғни  ХІХ  ғ.  80-90  жж.  халық 
санының  жағдайымен  салыстыратын  болсақ,  онда  отырықшы 
халықтың  1,8  есеге  ҿсіп,  жалпы  саны  185  500-ге  жуық  адамға 
жеткенін  кҿреміз.  ХІХ  ғ.  60-90  жж.  аралығындағы  отырықшы 
халықтың ҿсімін мына кестеден кҿре аламыз [5, 75]: 
 
Кесте 7 
 
 
Уездер 
Қалаларда 
Казак 
станицаларында 
Шаруа 
қоныстарында 
барлық 
келгендер 
% 
барлық 
келгендер 
% 
барлық 
келгендер 
% 
Омбы 
Петропавл 
Кҿкшетау 
Атбасар 
Ақмола 
21 987 
11 025 
2 318 
1 383 
2 620 
77 
108 
136 
150 
52 
6 970 
13 734 
13 140 
– 
– 
50,8 
53,2 
80 
– 
– 
9 268 
34 820 
46 079 
9 337 
12 868 
– 
– 
– 
– 
– 
Барлығы: 
39 333 
85,8 
33 814 
60,3 
12 868 
112 372 
Ескерту: Атбасар жҽне Ақмола уездеріндегі казак станицаларының халқы қала халқының құрамында 
кҿрсетілген.  
 
Бұл  кестеден  отырықшы  халықтың  саны  ең  алдымен  қоныс 
аударушы шаруалардың есебінен, одан кейін Омбы жҽне Петропавл 
қалаларында халықтың ҿсуі есебінен ұлғайғаны байқалады. 
Облыс  халқының  жалпы  ҿсімінің  ең  кҿп  бҿлігі,  атап  айтқанда            
61  537  адам  Кҿкшетау  уезінің  үлесіне  тиді.  Оның  себебі,  Кҿкшетау 
уезінің  табиғи  жағдайы  жағынан  отарлау  үшін  қолайлы  болуында. 
Петропавл  уезінде  де  халықтың  күрт  ҿскені  байқалды,  мұны  қоныс 
аударушыларға  арналған  мекендердің  салынып,  оларға  шаруаларды 
кҿшіріп ҽкелумен түсіндіруге болады. Қоныс аударушылар толқыны 
негізінен  Кҿкшетау,  Атбасар  жҽне  Ақмола  уездеріне  қарай  ағылды. 
Есіл ҿзені бойындағы жерлер егін шаруашылығы үшін ҿте қолайлы, 
шабындығы  мен  қайыңды  ормандары  мол,  ҿзен  салалары  мен 
кҿлдерінде  балық  кҿп  кездесетін  жерлер  еді.  Сондықтан,  бұл 
жерлерге  шаруалар  кҿптеп  қоныстанып,  нҽтижесінде  Явленное              

211 
 
(2  633  тұрғыны  бар),  Коноваловское  (2  393  тұрғын),  Мариинское            
(3 175 тұрғын) сияқты ауқатты селолар пайда болды [5, 76]. 
Ақмола  жҽне  Атбасар  уездеріне  негізінен  далалық  ішкі 
губерниялар: Самара, Воронеж, Харьков губернияларынан жҽне Дон 
облысынан  қоныс  аударған  шаруалар  келді.  Бұны  Ақмола  жҽне 
Атбасар  уездерінің  далалық  губерниялар  халқы  ғана  тіршілік  ету 
үшін  бейімделе  алатын,  орман-тоғайы  жоқ  дала  аймағы  болуымен 
түсіндіруге болады. 
Қоныстанушы шаруаларға алдымен жан басына 30 десятинадан 
жер  телімі  берілсе,  1882  жылдан  бастап  жан  басына  берілген  жер           
15  десятинаға  дейін  қысқартылды.  1882-1884  жылдары  Ақмола 
облысындағы  қоныстанушыларға  арналған  30  жер  телімінің  18-іне 
шаруалар қоныстандырылды [1, 157].  
1889 жылы 13 шілдеде Мемлекеттік Кеңестің маңызды шешімі – 
«Село  тұрғындары  мен  мещандардың  қазыналық  жерлерге  ҿз 
еркімен  қоныс  аударуы  туралы»  заңы  қабылданып,  соған  сҽйкес 
шаруалардың  қазақ  даласына  қоныс  аударуының  жаңа  кезеңі 
басталды.  Бұл  заң  бойынша  Ақмола  облысы  шаруалардың  бос 
жатқан  қазыналық  жерлерге  ҿз  еркімен  қоныстануына  рұқсат 
берілген  аймақтардың  қатарына  енгізілді.  Осының  нҽтижесінде 
отарлау  қозғалысының  ауқымы  айтарлықтай  кеңейе  түсті,  атап 
айтқанда,  1889  жылдың  басында  облыста  8  352  адам  тұратын                    
19  шаруа  елді  мекендері  болса,  сол  жылдың  аяғында  облыста              
24  шаруа  қоныстары,  ал  олардағы  халық  саны  11  740  адамға  жетті. 
1890  жылдың  мамыр  айында  Орынбор  арқылы  Ақмола  облысына        
905 жанұя, оның ішінде 810 жанұя Самара губерниясынан, барлығы 
5  326  адам  келді.  1890  жылы  қоныс  аударушылар  легінің  кҿп 
болғаны  соншалық,  күзге  қарай  Ресейдің  еуропалық  бҿлігінің            
32  губерниясынан  Ақмола  облысына  жер  алуды  кҿздеп  келген                
15 000-нан астам шаруалар шоғырланды.   
1891 жылы Еуропалық Ресейдің, Орал бойы мен Батыс Сібірдің 
кҿп бҿлігін қамтыған ауыр қуаңшылықтың салдарынан шаруалардың 
қалың  легі  Ақмола  облысының  жері  арқылы  Томск  губерниясының 
Барнаул  округіне,  сондай-ақ  Семей  облысына  қарай  жаппай  кҿше 
бастады.  Бірақ,  күз  мезгілі  болуы  себепті  олардың  айтарлықтай 
бҿлігі Кҿкшетау, Атбасар жҽне Ақмола уездерінде, Петропавл жҽне 
Омбы  қалаларында,  жол  бойындағы  казак  станицалары  мен 
поселкелерінде  қыстап  қалды.  Ақмола  облысында  қыстап  қалуға 
мҽжбүр  болған  қоныс  аударушылардың  жалпы  саны  7  000  адамға 
дейін  жеткен.  Аса  қажеттіліктен  туындаған  бұл  қоныс  аудару                
1892  жылы  да  тоқтамады  жҽне  қарастырылып  отырған  кезеңде 
ешқайда жайластырылмаған        4 390 адамнан тұратын 915 шаруа 
жанұясы  Ақмола  облысында  қалып  қойды.  Осыған  байланысты, 
қалып  қойған  шаруалардың  ауыр  жағдайы  ескеріле  отырып,                 

212 
 
1892  жылы  26  наурызда  жҽне  23  сҽуірде  олардың  Ақмола 
облысының  аумағындағы  бос  жатқан  қазыналық  жерлерге 
орналасуына үкімет тарапынан рұқсат етілді. Сонымен қатар, жерге 
тұқым  сеуіп,  үй  салулары  үшін  оларға  қоныс  аудару  қорынан 
несиелер  мен  жҽрдемақылар  берілді  [5,  77].  Транссібір  темір 
жолының  салынуы  (1891-1905  жж.)  қоныс  аударушыларды  жеткізу 
үшін  қажет  материалдық  инфрақұрылымды  жасап  берді.  Белгілі 
тарихшы  Санжар  Асфендияровтың  мҽлімдеуінше,  1891  жылы  Еділ 
ҿлкесінде  болған  ашаршылық  жҽне  Солтүстік  Қазақстанның  жерін 
басып  ҿтетін  Сібір  темір  жолының  салынуы  патша  ҿкіметінің 
қоныстандыру  саясатын  күшейте  жүргізуіне  үлкен  жағдай  туғызды 
[6, 71]. 1893 жылы                      4 наурызда бекітілген Сібір теміржол 
комитетінің  ережесі  бойынша  қоныстанушыларға  темір  жол  желісі 
бойындағы алдын ала бҿлініп қойылған жерлерге орналасуға рұқсат 
етілді. «Бос жатқан қазыналық жерлерді» есепке алу үшін 1893 жылы 
13  маусымда  үкіметтің  рұқсатымен  ерекше  уақытша  межелік 
жұмыстармен  айналысатын  партия  құрылды.  Бұл  межелік  партия 
1893-1895  жылдар  аралығында  Перопавл  уезінде  37  жер  телімін, 
Омбы уезінде 20 жер  телімін қоныстанушыларды орналастыру үшін 
бҿліп берді. Сондай-ақ, Петропавл уезінде 9, ал Омбы уезінде 10 жер 
телімі  қосымша  қорға  алынды.  Қоныстанушыларға  арналған  жер 
қорының  жалпы  кҿлемі                  383  695  десятинаға  жетті.  Алайда, 
межелік  партияның  жұмысы  мұнымен  аяқталып  қалмады.  Мҽселен, 
Кҿкшетау  уезінде  жаңа  келгендерді  жайғастыру  үшін  1895  жылы 
жалпы ауданы                               42 736 десятина жерді құрайтын          
8 қоныс аудару жҽне 1 қосымша  жер телімі айқындалып, межеленді. 
Дала генерал-губернаторлығының 12 уезінде қазақтардың жерді 
пайдалануы  бойынша  құнды  материалдарды  1896-1901  жылдары 
Қоныстану басқармасының белгілі статисті Ф. А. Щербина басқарған 
экспедиция  жинақтады.  Соның  ішінде  Ақмола  облысының                          
5  уезіндегі  қазақтардың  шаруашылығы  зерттелді.  Экспедицияның 
кҿздеген мақсаттарының бірі ‒ жергілікті халықтың «артық жерлерін 
анықтап», оларды қоныстандыру қорына алу еді [8, 29.]. 
1894  жылдан  1904  жылға  дейінгі  кезең  аралығында  Сібірге 
қоныс  аударушылар  мен  ходоктардың  шамамен  16%-ы  Ақмола 
облысына  жіберілді.  1906  жылы  облысқа  61  771  адам  кҿшіп  келді, 
бұл  жалпы  қоныс  аударушылардың  30%-н  құрады.  Ал  1908  жылы 
облысқа  аумағына  қоныс  аударғандардың  саны  140  350  адамға 
жетті.1894-1906  жж.  аралығында  Ақмола  облысына  қоныстанған 
шаруалар  мен  олар  құрған  елді  мекендердің  санын  келесі  кестеден 
кҿруге болады[5, 78]: 
 
 
 
 

213 
 
Кесте 8 
 
Жылдар 
Елді 
мекендер 
саны 
Ерлер саны 
Ҽйелдер саны 
1894 жыл 
1895 жыл 
1896 жыл 
1897 жыл 
1898 жыл 
1899 жыл 
1900 жыл 
1901 жыл 
1902 жыл 
1903 жыл 
1904 жыл 
1905 жыл 
1906 жыл 
54 
87 
132 
134 
138 
150 
200 
206 
217 
233 
248 
260 
299 
20 382 
32 180 
52 583 
59 607 
64 252 
69 857 
83 033 
87 898 
90 613 
96 317 
105 489 
105 938 
122 609 
19 213 
29 629 
46 816 
53 642 
58 059 
64 567 
77 057 
81 417 
82 454 
90 303 
98 282 
99 577 
105 435 
 
Самодержавиелік  ҿкіметтің  қоныстандыру  саясатының  жаңа 
бағыты этникалық жҽне ҽлеуметтік топтардың бірін қалдырмай еркін 
қоныстануын  мойындады,  яғни,  Дала  ҿлкесінің  жергілікті  басқару 
орындарынан 
қандай  да  бір 
рұқсат 
алудың 
қажеттілігі 
туындамады.Бұл  бағыт  1903  жылы  12  наурызда,  1904  жылы                        
6  маусымда,  1905  жылы                              3  қарашада  жҽне  1906  жылы                   
10  наурызда  қабылданған  «Ауыл  тұрғындары  мен  мещандардың 
(қалалық ұсақ буржуазияға жататын ұсақ саудагерлер, қолҿнершілер) 
ҿз  еріктерімен  қазыналық  жерлерге  қоныс  аударуы»  туралы 
заңдарынан  кҿпшілік-құқықтық  кҿрініс  тапты  [9,  604].  Олар  қоныс 
аудару  құқығын  кеңейтумен  қатар  потенциалды  мигранттарды 
кепілден  босатты.  Қоныс  аударушылар  үшін  ҿтеу  тҿлемдері 
азайтылып,  кейіннен  мүлдем  алынып  тасталды  жҽне  белгілі  бір 
ҽлеуметтік-экономикалық  жеңілдіктер  мен  материалдық  кҿмек 
кҿрсетілді. 
1905-1907  жылдардағы  революцияның  қарсаңында  жҽне 
бастапқы  кезеңінде  Ресейдің  еуропалық  бҿлігіндегі  аграрлық 
толқулар  одан  сайын  ҿрши  түсті.  Бұл  ІІ  Николайдың  үкіметін 
алдыңғы  аграрлық  саясатты  түбегейлі  қайта  қарастыруға  жҽне 
шаруалар  қауымын  жою  туралы  шешім  қабылдауға  итермеледі.                
1906  жылдың  9  қарашасында  Министрлер  Кеңесінің  тҿрағасы  Петр 
Аркадьевич  Столыпин  (1906-1911)  шаруаларды  қауымнан  хуторға 
бҿлу  туралы  үкімін  шығарды.  Қауымнан  шығу  шарттарын                      
1910  жылғы  14  маусымда  қабылданған  заң  шаруалардың  қоныс 
аудару  бастамасын  құқықтық  жҽне  материалдық-қаржылық 
ынталандыру жолымен біржола бекітті. Бұл қабылданған заңнамалар 
қауымдық  жер  пайдалануға  айтарлықтай  ауыр  соққы  болды  жҽне 
деревнялардың ҽлеуметтік-экономикалық бҿлінуін едҽуір тереңдетті. 
Жаңа 
қабылданған 
аграрлық 
заңдардың 
негізінде                            
П.А.  Столыпин  үкіметі  «Қазыналық  жерлерге  қоныстандыру 
Ережесін»  жасады.  Қабылданған  нормативтік-құқықтық  актілерге 
сҽйкес  шаруалар  мен  жер  иеленуші  мещандар  қауымнан  шығуға, 
ҿздерінің  жер  үлестерін  сатуға  жҽне  қоныс  аударуға  немесе 

214 
 
ходоктарды  (жер  кҿріп  қайтушылар)  «Азиялық  Ресейге  қоныстану 
үшін  қазыналық  жерлерді  кҿріп  қайтуға»  жіберуге  құқылы  болды 
[10, 245]. Мемлекеттік саясат кедей шаруалардың империяның шеткі 
оңтүстік-шығысына  қоныс  аударуына  белсенді  кҿмек  кҿрсетуімен 
қатар  кешенді  ҽкімшілік  іс-шаралар  ҿткізуді  де  ҿз  мойнына  алды, 
яғни,  қоныстануға  арналған  жерде  тұрақты  егін  шаруашылығын 
қалыптастыру  үшін  жер  ҿңдеу  жұмыстарын  жүргізді.  Бастапқыда 
қоныс  аударған  шаруалар  ҿздерінің  қоныстарына  орналасқаннан 
кейін отбасындағы адам басына                       30 десятинадан жер 
алды.  Бастапқы  кезде  казактарға  жан  басына  шаққанда                             
25  десятинадан  берілсе,  ХХ  ғасырдың  басынан  20  десятина  жер 
үлестірілді. Қоныс аударушыларға жер телімдерін үлестіріп берудің 
кҿпжылдық  тҽжірибесі  Қазақстанда жергілікті  кҿшпелі халықтан  ең 
құнарлы  жерлерді  ҽкімшіліктің  тартып  алуымен  жүзеге  асты.  Бұл 
аграрлық  саясаттың  негізі  ҿлкенің  барлық  территориясында 
мемлекеттік  меншік  құқығының  болуында  жҽне  уақыт  ҿте  келе 
қазақтар  иеленіп  отырған  жерлерді  қоныс  аударушы  шаруаларға, 
казактарға жҽне т. б. ҿзге ұлттың қоныстанушыларына үлестіру үшін 
кең  кҿлемдегі  экспроприациялау  (бір  топтың  жеке  меншігінен, 
бұрынғы  ҽлеуметтік  артықшылығынан  айырылуы)  жүргізілді.  Яғни, 
Столыпинның  аграрлық  реформасының  нҽтижесінде  кҿшпелі 
қазақтардан  жерлерін  тартып  алу  үрдісі  жаппай  жүргізілді.  Бірінші 
дүниежүзілік  соғысқа  дейін  кҿшпелі  қазақ  халқынан  40  млн. 
десятинадан  астам  жер  тартып  алынды,  бұл  ҿлкенің  жер  кҿлемінің 
20%-ын құрады. 
ХХ  ғасырдың  басында  орыс  самодержавиесінің  Қазақстан  мен 
Орталық Азиядағы аграрлық саясаты жаңа қоныс аудару саясатының 
маңызды  ажырамас  бҿлігіне  айналды.  Бұл  саяси  бағыт  бірнеше 
маңызды геостратегиялық мақсаттарды жүзеге асыруға бағытталды: 

 
астық  тұқымдас  дҽнді  дақылдарды  себуді  ұлғайту  жҽне 
тауарлы  астық  пен  басқа  да  дҽнді  дақылдардан  жасалатын 
тағамдардың  ҿндіріс  кҿлемін  ұлғайту  үшін  ҿлкенің  аграрлық 
экономикасында отырықшы егіншіліктің секторын кҿбейту; 

 
кҿшпелі  мал  шаруашылығымен  айналысқан  қазақтардан  ең 
құнарлы  жерлерді  тартып  алып,  оны  егін  шаруашылығы  саласында 
дҽстүрлі маманданған этностық топтарға беру; 

 
ресейлік  отаршылдықтың  ҽлеуметтік  базасын  географиялық  
шет  аймақтар,  халық  аз  қоныстанған,  конфессионалды  қол  үзілген 
аймақтарда кеңейту; 

 
жергілікті 
кҿшпелі 
халықтың 
жерді 
иелену 
жҽне 
пайдаланудағы ескі қауымдық жүйесін сақтап қалу; 

 
шекараның бойына дейін ішкі далалық аудандарда отырықшы 
православиелік  халықты  қоныстандыру  арқылы  кҿршілес  ірі 

215 
 
мемлекеттермен, ең алдымен Қытаймен, қауіпсіздіктің стратегиялық 
осал тұстарын нығайту [10, 246]. 
Орыс-украин  шаруаларын  елдің  шеткі  оңтүстік-шығысына 
қоныстандыру  қажеттігінің  маңыздылығы  сонда,  империяның 
еуропалық  бҿлігінде  аграрлық  қайшылықтардың  шешілуі,  қазақ 
жерін  мемлекеттік-ҽкімшілік  басқарудың  жеңілдеуі,  халықтық 
отарлаудың  жҽне  аграрлық  егіншіліктің,  сауда  жҽне  ҿнеркҽсіптік 
қатынастардың  экономикалық  игерілуі  ресейлік  самодержавиенің 
қоныстандыру саясатын тұтастай айқындайды. 
ХХ  ғасырдың  алғашқы  15  жылында  Ресейдің  кҿптеген  қара 
топырақты  губерниялары  мен  Украинадан  Қазақстан  жеріне  кҿптеп 
орыс,  украин,  татар  жҽне  неміс  шаруалары  қоныс  аударды.1912 
жылға  дейін  қоныстанушылардың  шыққан  басты  аудандары 
Полтава,  Курск,  Чернигов,  Тамбов  жҽне  Воронеж  губерниялары 
болды.  Келесі  бірнеше  жылдың  ішінде  Екатеринослав,  Полтава, 
Херсон,  Курск,  Харьков,  Киев,  Таврия,  Чернигов,  Воронеж, 
Подольск,  Бессарабия  жҽне  Тамбов  губернияларынан  ең  кҿп 
қоныстанды  [11,  97].  Қоныс  аудару  қозғалысыбірқалыпты  емес,  ҽр 
жылда  ҽркелкі  болды.  Қоныс  аударушылардың  кҿбі  Қазақстан 
жеріне  1908  жылға  дейін  орнықты.  Кейін  қоныс  аудару  қарқыны 
тҿмендеді.  1912  жылы  Ресейдің  оңтүстік-батыс  аудандарындағы 
астықтың  шықпай  қалуы  жҽне  ашаршылықтың  салдарынан  қоныс 
аудару  айтарлықтай  ҿсті,  бірақ  бірінші  дүниежүзілік  соғыс 
басталғаннан  кейін  қайтадан  азайды.1897-1916  жылдар  аралығында 
Қазақстанға қоныс аударған 1,14 млн. Адамның                731,5 мыңы 
немесе  47%-ы  Ақмола  облысы  аумағына  орналасты  [10,  246]. 
Облыстың  ҽкімшілік  жҽне  қоныс  аудару  органдары  жерге 
орналастыру комиссиялары жіберген ходоктарды қабылдаумен жҽне 
тіркеумен қатар, облысқа  түрлі уақытта арнайы берілген рұқсатсыз, 
тҿлқұжатпен келген «ерікті» қоныс аударушыларды орналастырумен 
де  айналысты.  1909-1910  жылдары  облысқа  ҿз  еркімен 
қоныстанғандардың  санын  анықтау  бойынша  жұмыстар  жүргізілді. 
Жиналған мҽліметтерге сҽйкес, 1909 жылы  облыста уақытша тұрып 
жатқан  56  500  ер  адам  анықталды,  ал  1910  жылғы  20-қазандағы 
мҽліметтер  бойынша  олардың  саны  46  220-ға  дейін  азайғаны,  яғни,             
10 000 адамға жуық кемігені анықталды. Бұдан ҿзге, аталған уақытта 
облыс аумағында 637 келімсек (ходок) тұрған.   
Уақытша  тұрып  жатқандарды  орналастыру  үшін  1910  жылы 
Жерге  орналастыру  мен  егіншілік  Бас  басқармасы  оларға  Қиыр 
Шығысқа баруы үшін ходок куҽліктерін беруге рұқсат етті. Бір жыл 
ішінде  мұндай  куҽліктерге  1  248  жанұя  ие  болды.  Уақытша  тұрып 
жатқан  жанұяларды  облысқа  келу  уақыты  бойынша  қарастырсақ:              
1907 жылға дейін 2 250 жанұя, 1907 жылы – 1 768 жанұя, 1908 жылы 
– 4 296 жанұя, 1909 жылы – 4 647 жанұя, 1910 жылы – 2 341 жанұя 

216 
 
болған. Бұл облыстағы «ерікті» қоныс аударушылардың 15 %-ы бес 
жылдан астам уақытша тұрып жатқанын кҿрсетті. Ҿз еркімен қоныс 
аударушылардың басым бҿлігі шаруа мекендерінде жалға алушылар 
ретінде  тұрып,  шаруашылықпен  айналысты  жҽне  жер  алуға 
үміттенді. Мұндай шаруалар отарлау мақсаты үшін ең қажет элемент 
болып  табылды:  олар  қоныстанушылардың  арасында  тұрып,  ауыр 
жағдайларға  тҿзе  білді.  Жерді  жалға  алғаны  үшін  ақы  тҿлеумен 
қатар,  уақытша  тұрып  жатқандар,  ҽдетте,  мал  баққаны  үшін, 
балаларын  оқытқаны  үшін  жергілікті  шаруа  қауымдастықтары 
пайдасына  салық  тҿледі  [12,  10].  1910  жылы  тіркелген  қоныс 
аударушыларға  Үкімет  тарапынан  мынадай  кҿмек  кҿрсетілді: 
шаруашылық  жүргізу,  жалпы  қажеттіліктері  үшін  несиелер,  азық-
түлікке  жҽне  егістік  тұқымына  астық,  үй  салу  үшін  ағаш  кесуге 
рұқсат  беретін  тегін  билеттер  берілді  жҽне  дҽрігерлік  кҿмек 
кҿрсетілді.  Сол  жылы  шаруашылық  жүргізу  үшін  1  430  900  сом  16 
тиын  кҿлемінде  несие  берілді.  Қоныс  аударушыларға  мұндай 
несиелер  1906,  1907,  1908  жҽне  1909  жылдары  да  беріліп  отырған. 
Несие  кҿлемі  1909  жҽне  1910  жылдары  едҽуір  ұлғайған,  атап 
айтқанда,  100  сом  жҽне  одан  да  кҿп  несие  берілген  жанұялар  саны 
кҿбейді.  Бұл  жағдай  шаруашылыққа  қажет  құралдардың,  негізінен, 
күш-кҿлік  ретінде  жҽне  сүтін  пайдаланатын  ірі  қара  малдың 
қымбаттауымен  түсіндіріледі.  Қоныс  аударушылар  бастапқыда 
берілген  несиенің  бір  бҿлігін  азық-түлікке  жұмсауға,  сондай-ақ 
қазыналық  ормандардан  ағаштың  тегін  берілуін  қысқартуға 
байланысты, үй салу үшін ағаш сатып алуға жұмсады.  
Қазына тарапынан тегін бҿлінетін ағаш жергілікті жерлерде тым 
аз  болуы  себепті,  қоныстанушылардың  барлығына  бірдей  берілген 
жоқ.  Ағашты  солтүстіктен оңтүстікке жеткізу  шаруаларға  қымбатқа 
түсті, облыс аумағының оңтүстігінде орманды жерлер болмады.  
Темір  жол  бойымен  қозғалыстың  облыста  жеке  ұйым  ретінде 
бҿлініп  шығуына  байланысты,  жолақысына  берілетін  несиелер 
кҿлемі  азайды.  Бір  жылда  38  ходокқа  221  сом,  ҽрқайсына  орта 
есеппен                                    6  сомнан  берілген,  қоныстануға  бара  жатқан                  
9  жанұяға  жалпы  90  сом,  ҽр  жанұяға  10  сомнан  жолақы  несиесі 
берілген.  
1910  жылғы  Қоныс  аудару  басқармасының  сметасы  бойынша 
облысқа  100 000 сом бҿлу жоспарланған, бірақ іс жүзінде шығындар 
13  258  сомға  асып  кетті.  Сол  жылы  рұқсат  етілген  несиелерден                 
28  709  сом  несиенің  жетіспеушілігіне  байланысты  берілмей  қалды, 
бұл сома 1911 жылға қалдырылды. 
1910 жылы берілген несиелер жұмсалу бағытына қарай  тҿменде 
кҿрсетілгендей бҿлінді:  

 
20 қоғамдық мектептерге . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  37 900 сом 

 
6 қоғамдық шіркеуге . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   25 500 сом 

217 
 

 
дұға оқу үйлеріне . . . . . . . .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 000 сом 

 
шіркеу керек-жарақтарына . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 500 сом 

 
5 шіркеулік-причталық үйлерге . . . . . . . . . . . .  . .  . 11 000 сом 

 
7 серіктестік пен 2 жеке тұлғаға диірменге . . . . . . . . 4 300 сом 

 
2 серіктестіккекірпішзауытына  . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 000 сом 

 
21 құдыққа . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 320 сом 

 
1 шұғаматасыншығаратынкҽсіпорынға . . . . . . . . . .   600 сом 

 
2 май шайқайтынкҽсіпорынға . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   950 сом 

 
3 қоғамдастыққанансақтайтындүкендерге . . .912 сом 30 тиын 

 
1 серіктестікке ұстаханаға . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  200 сом 

 
13  қоғамдастыққа  ішкі  жер  бҿліктерін  межелеуге...18  375  сом  71 
тиын 
_______________________________________________________
_ 
Барлығы . . . . . . . . . 106 568 сом 01 тиын [12, 12].               
 
Қоныс  аударушыларды  тіркеу  бойынша  Челябі  пунктінің 
мҽліметтеріне  сҽйкес,  1911  жылы  Сібірге  қоныс  аударушылардың             
21 690 жанұясы, барлығы 185 933 адам келген. Бірақ, 12 233 жанұя 
немесе  117  866  адам  Ресейге  қайтадан  кҿшіп  кеткен.  Жоғарыда 
кҿрсетілген  қоныс  аударушылардың  ішінде  1911  жылы  Ақмола 
облысына  2  928  жанұя,  26  806  адам  келді,  ал  24  123  адам  облыс 
аумағынан кҿшіп кетті [13, 8]. 
1912 жылға дейін барлық қоныс аудару ісімен жергілікті қоныс 
аудару  ұйымдары  айналысты.  Сол  уақытта  облыс  аумағында  ауыл 
халқының  тұрмысын  жақсарту  міндеттері  жүктелген  16  шаруа 
басшыларымен  5  уездік  съездер  жұмыс  істеді.  1913  жылы  шаруа 
басшыларының  саны  26-ға  жеткізіліп,  құрамы  қоныс  аудару 
ұйымдарының  шенеуніктерімен  толықтырылды.  Енді  олар  қоныс 
аудару  істерін  ҿз  учаскелері  бойынша  жүргізетін  болды.  Шаруа 
басшыларының  қызметін  екі  міндетті  мүшеден  жҽне  кеңседен 
тұратын Облыстық Басқарманың Шаруа бҿлімшесі бақылап отырды 
[14,  9].  Осылайша,  Дала  ҿлкесіне  шаруалардың  қоныс  аударуы 
кҿшпелі  қазақ  ауылының  экономикасына  ҿз  ҽсерін  тигізді.  Кҿшпелі 
қазақ  қоғамына  жағымсыз  ҽсер  еткен  факторлардың  қатарына 
ҿлкенің байырғы халқынан үлкен кҿлемде жердің алынуын, олардың 
жем-шҿбі мен су кҿздері аз аймақтарға ығыстырылуын жатқызамыз. 
Патша ҿкіметінің Ресейдің ішкі губернияларынан шаруаларды қазақ 
даласына, оның ішінде Ақмола облысының аумағына қоныс аударту 
арқылы  отарлау  саясаты  жҽне  осы  аймақта  ҿзіне  ҽлеуметтік  тірек 
дайындауды кҿздеген мақсаты жүзеге асырылды. 
ХІХ  ғасырдың  2-ші  жартысы  –  ХХ  ғасырдың  басында 
шаруалардың жаппай қоныс аударуы салдарынан Дала ҿлкесі халқы 

218 
 
саны 
жағынан 
кҿбейіп, 
халықтың 
полиэтникалық 
жҽне 
поликонфессионалдық құрамы қалыптасты. 
 
Пайдаланылған ҽдебиеттер 
1
 
 Россия.  Полное  географическое  описание  нашего  Отечества.  Том  18.  
Киргизский край. СПб., 1903. – 488 с. 
2
 
 Казахско-русские  отношения  в  XVI-XVIII  веках.  Сборник  документов  и 
материалов. Издательство Академии наук Казахской ССР. Алма-Ата, 1961. – 732 
с. 
3
 
 Аполлова  Н.  Г.  Присоединение  Казахстана  к  России.  Издательство 
Академии наук Казахской ССР. Алма-Ата, 1948. – 247 с. 
4
 
 Красовский  М.  Материалы  для  географии  и  статистики  России, 
собранные офицерами Генерального штаба. Область сибирских киргизов. Часть 
ІІІ. Санкт-Петербург, 1868. – 268 с. 
5
 
 Памятная  книжка  Акмолинской  области  на  1909  год.  Омск:  Типография 
Акмолинского областного правления, 1909. – 263 с. 
6
 
 Асфендияров  С.  Қазақстан  тарихының  очерктері.  Алматы:  «Санат»,  1994.  – 
120 б. 
7
 
 Кауфман А. А. Переселение и колонизация. Санкт-Петербург. 1905. – 445 
с. 
8
 
Толыбеков  С.  Е.  Кочевое  общество  казахов  в  XVII  ‒  начале  XX  века. 
Издательство «Наука» Казахской ССР. Алма-Ата, 1971. ‒ 636 с. 
9
 
 Полное  собрание  законов  Российской  империи.  Собрание  третье.  Том 
ХXІV. 1904. Санкт-Петербург: Государственная типография. 1907. – 1271 с. 
10 Ерофеева И. В. Столыпинская аграрная реформа и массовое переселение 
славянского  и  немецкого  крестьянства  (1900-1907)  //  В  книге:  Масанов  Н.  Э., 
Абылхожин  Ж.  Б.,  Ерофеева  И.  В.,  Алексеенко  А.  Н.,  Баратова  Г.  С.  История 
Казахстана. Народы и культуры. Алматы: «Дайк-Пресс», 2001. – 608 с. 
11  Бекмаханова  Н.  Е.  Многонациональное  население  Казахстана  и 
Киргизии  в  эпоху  развития  капитализма  (60-е  годы  ХІХ  в.  –  1917  г.).  Москва: 
«Наука», 1986. – 245 с. 
12 Памятная книжка и адрес-календарь Акмолинской области на 1912 год. 
Омск: Акмолинская областная типография, 1912. – 451 с. 
13Памятная  книжка  г.  Омска  и  Акмолинской  области  на  1913  год.  Омск: 
Акмолинская областная типография, 1913. – 532 с. 
14Памятная  книжка  Акмолинской  области  на  1915  год.  Омск:  Областная 
типография, 1915. – 158 с. 
 
Резюме 
В  статье  расматриваются  переселение  крестьян  и  их  расселение  в 
Акмолинской  области,  а  также  социально-демографические  последствия 
переселения. 
 
Resume 
The  article  deals  with  the  relocation  and  resettlement  of  farmworkers  in  the 
Akmolaregion  .  It  also  considers  the  social  and  demographic  consequences  of 
migration . 
 
 
 

219 
 

жүктеу/скачать 2,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: