Қазақ бiлiм академиясының баяндамалары 1-2/2016 Журнал 2008 жылдан бастап шығады

220 
 
сҿйлемде  пысықтауыштық  қызметте  жұмсалуына  баса  назар 
аударылып,  олардың  басқа  қасиеттері  назардан  тыс  қалып  отырған. 
Олай  дейтін  себебіміз  үстеулердің  етістіктен  басқа  сҿз  таптарымен 
тіркесу  қабілеті  мен  олардың  сҿйлемдегі  пысықтауыштан  басқа 
қызметтері  кейбір  еңбектерде  ішінара  сҿз  болғанмен,  арнаулы 
зерттеудің  нысаны  болған  жоқ.  Ал,  қазіргі  тілімізден  үстеулердің 
етістіктен басқа да сҿз таптарымен тіркесе алатын, сҿйлемде ҽртүрлі 
функциялық  қызмет  атқара  алатын  қасиетінің  пайда  болғанын 
кҿреміз. Біз қазіргі баспасҿз беттерінен, кҿркем ҽдебиеттен жиналған 
мысалдарға  қарап,  бұл  процестің  тілімізде  біршама  кең  түрде 
қолданысқа  ие  болғанын  анықтадық.  Осы  кҿркем  ҽдебиеттерден, 
баспасҿз  беттерінен  жиналған  мысалдардағы  үстеулердің  тіркесу 
қабілетін,  сҿйлемдегі  синтаксистік  қызметін  талдап,  екшеп,  оны 
ғылыми  тұрғыдан  негіздеуді  мақсат  еттік.  Жалпы  үстеулер 
синтаксисін  сҿз  еткенде,  ең  бірінші  басын  ашып  алатын  мҽселе 
үстеулер  мен  сын  есімдердің  арақатынасы.  Ҿйткені  бұл  екі  сҿз 
табының  синтаксистік  функцияларында  ҿзара  ортақ  жағдайлар  бар: 
егер  сын  есім  белгіні  анықтайтын  болса,  ал  үстеу  қимылды 
анықтайды.  Заттың  белгісі  мен  қимылдың  белгісінің  бір-біріне 
ұқсамайтын  екі  түрлі  процестер  екеніне  қарамастан,  кҿп  жерде 
олардың ҿзара түйісетін кҿптеген ортақ нүктелері бар [1, 110].  
Сҿздің  байланысу  формаларының  бірі  –  қиысу.  Орыс  тіл 
білімінде  қиысудың  аражігі  толық  ажыратылған.  Онда  қиысу  – 
бағыныңқы  сҿз  формасы  басыңқы  сҿз  формасына  ұқсап  тек  (род), 
сан  (число)  жҽне  септік  (падеж),  не  сан  жҽне  септік,  не  тек  жҽне 
септік жағынан байланыса айтылады жҽне анықтауыштық қатынасты 
білдіреді.  Қиысу  ҽлсіз  байланыс  [2,  20].  Орыс  тілінде  қиысу 
анықтаушы  мен  анықталушының  арасында  болады.  Олар  бастауыш 
пен  баяндауыштың  арасындағы  байланысты  грамматикалық 
координация ретінде қарастырады [2]. 
Түркі  тіл  білімінде  қиысу  туралы  пікірлер  екі  бағытта  ҿрбиді. 
Түркі  тілдерін  зерттеушілердің  кҿбі  қиысуды  бастауыш  пен 
баяндауыштың,  анықтауыш 
пен 
анықталушының 
арасында 
қарастырады. 
Н.К. Дмитриев жақ жағынан қиысатын сҿздерге екі категорияны 
жатқызады:  1)  баяндауыштық  категория,  яғни  есімдердің  жіктелген 
формасы  мен  етістіктің  осы  жҽне  келер  шағы  2)  тҽуелділік 
категориясы,  бір  жағынан  заттың  грамматикалық  ІІІ  жақтың  біріне 
меншіктілігі,  екінші  жағынан  –  етістіктің  ҿткен  шағының  жіктеу 
формасын қамтиды. Мысалы: кеззең атығыз (ваш конь), һез алдығыз 
(вы взяли). 
Ҽдетте  сан  жағынан  (число)  қиысу  екі  формада  кҿрінеді:                  
1)  бастауыш  пен  баяндауыштың  қиысуы;  2)  анықтауыш  пен 
анықталушының қиысуы. Екінші форма башқұрт тілінде кездеспейді, 

221 
 
онда  анықталушы  ҿз  анықтаушысымен  ешуақытта  қиыспайды. 
Мысалы: бейек тау, бейек таудар. Сонымен түркі тілдерінде қиысу 
екі  грамматикалық  категория  арқылы  кҿрінеді:  жақ  (толық  түрде) 
жҽне сан (жартылай түрде) [3, 205]. 
Қиысу жайлы А.А.Коклянованың пікірі де осыған жақын: қиысу 
арқылы  бастауыш  пен  баяндауыш,  есімдік  немесе  зат  есімнен 
жасалған ілік септігіндегі анықтауыш пен анықталушы байланысады. 
Қиысу  сҿйлемде  предикаттық  жҽне  атрибутивтік  қатынасты 
кҿрсетеді  [4,  74].  Ал  А.Н.Кононов  түр  (число)  жағынан  қиысу  тек 
бастауыш  пен  баяндауыштың  арасында,  тек  кейбір  жағдайда  ғана 
болады,  –  деп  есептейді.  Бастауыштың  түрі  баяндауышқа  тҽуелді 
емес,  ол  пікірдің  жалпы  мазмұны  мен  жалпы  мҽтінмен  тікелей 
қатысты. Қиысу түркі тілінде изафеттің ІІІ түрінде, яғни анықтауыш – 
ілік  септік  формасында,  анықталушы  тҽуелдік  жалғау  түрінде 
қолданылады [5, 379]. 
Сондай-ақ,  ғалым  қиысу  тҽсілінің  болу  мҽнін  беруде 
қолданылатынын  кҿрсетеді.  Бүтін  заттың  аты  ілік  жҽне  шығыс 
септігінде тұрады, ал бүтіннің бҿлігі тҽуелдік жалғауды қабылдайды. 
Ғалым  қиысу  тҽсілінің  шығыс  септігі  арқылы  да  жасалатынын 
кҿрсетеді: 
Talebeler-in coq-u «большинство студентов» 
Talebeler – den coqu «большинство из студентов» [5, 380]. 
Қазақ тілінде қиысу, негізінде, біріне-бірі бағынышты тіркестегі 
бастауыш  пен  баяндауыштар  арасында  болады  [6,  112].  Ал, 
үстеулердің  сҿйлемде  заттанып  бастауыш  қызметін  атқаратыны 
белгілі. Мұндай пікірді белгілі түркологтар А.Ысқақов, С.Фузайлов, 
Т.Сайрамбаев,  С.А.Гочияева  жҽне  т.б.  қолдайды.  Солай  бола  тұра, 
олардың ешқайсысы үстеулердің қиыса байланысу формасы туралы 
ештеңе  айтпайды.  Үстеулердің  қиысуы  туралы  пікірді  тек 
Е.И.Убрятовадан  ғана  кездестіреміз.  Ғалым  етістік  емес  сҿз 
таптарынан  жасалған  есім  баяндауыштардың  жіктік  жалғаулардың 
кҿмегімен  бастауышпен  жақ  жағынан  қиысатынын  кҿрсетеді:  Мин 
маннабын «я здесь» [7, 103-104]. 
Қазіргі  қазақ  тіл  білімінде  қиысу  туралы  пікірлер  екі  арнаға 
саяды.  Оның  бірі  қиысуды  сҿз  тіркесінің  бір  түрі  ретінде 
қарастырады. Бұл пікір соңғы кезге дейін басым болып келді. Екінші 
пікір  қиысуды  сҿз  тіркесіне  жатпайды  деп,  оны  сҿйлем  ретінде 
қарастырады.  «Қиыса  байланысқан  сҿздер  тобы  сҿз  тіркесі  емес, 
сҿйлем  құрайды,  байланысқа  түскен  сыңарлары  грамматикалық 
меншіктілік,  қатынастық,  объектілік,  мекендік,  мезгілдік,  себеп-
мақсаттық  т.б.  сияқты  синтаксистік  қатынастарды  білдірмей,  сҿз 
тіркесінің  шеңберіне  енбейтін  субъектілік-предикаттық  (бастауыш-
баяндауыштық) қатынасты білдіреді» [8, 215]. Бұл екінші пікір соңғы 
кездері  біраз  ғалымдардан  қолдау  тауып  жүр.  Қалай  болғанда  да 

222 
 
қиысу  бастауыш  пен  баяндауыштың  арасында  болатын  байланыс 
тҽсілі екені анық. 
Жалпы  қиысуда  басыңқы  сыңар  бастауыш,  бағыныңқы  сыңар 
баяндауыш  болады  деген  пікір  қалыптасқан.  Мысалы,  проф. 
М.Балақаев:  «баяндауыштың  белгілі  жақтық  мағынада,  жақтық 
тұлғада айтылу еркін бастауыштық қызметте жұмсалатын сҿздердің 
жақтық  мағынасы  билейді»  -  деп  кҿрсетеді  [9,  113],  профессор 
Р.Ҽміров  те  осы  пікірді  қолдайды:  «бастауыш  сҿз  қай  жақта  тұрса, 
қай жақтық тұлғада аталса, баяндауыш сҿз де соған сай жақтық форма 
алады. Мысалы: Мен агроном-мын, сен агроном-сың, сіз агрономсыз, ол 
агроном» [10, 147]. 
Қазақ  тіл  білімінде  бастауыш  пен  баяндауыштың  арасында 
болатын мағыналық жҽне грамматикалық байланыс туралы басқа да 
пікірлер бар. Мҽселен, проф. М.Балақаевтың ҿзі жоғарыдағы ережеге 
бағынбай,  ҿзгелерінен  ҿзгеше  болып  жұмсалатын  мынадай 
формаларды  келтіреді:  ӛтірікші  мен  емеспін,  сенсің;  Мұны  айтқан 
менмін.  Мұндай  жіктеу  есімдіктерінен  болған  баяндауыштар  сол 
сҿйлемдердегі  бастауыштың  жақтық  мағынасына  бағынбай,  ҿзі  қай 
жақтағы есімдік болса, сол жақтың жіктік жалғауында тұрады. Бұны 
жіктеу 
есімдіктері 
мен 
кҿмекші 
етістіктерден 
құралған 
баяндауыштар  туралы  да  айтуға  болады:  Сол  Шығанағыңыз  мен 
боламын (Ғ.Мұстафин) [9, 113]. 
Ал  проф.  С.Исаев  бұл  пікірлерді  «бастауыштың  тек 
семантикалық  сипатын  негізге  алып,  грамматикалық  тұлғалық, 
қызметтік мҽнін ескермей қате ой қорыту болған-ды», – деп есептеп, 
ҿз тұжырымын ұсынады: «...екі жақты ерсілі-қарсылы (бастауыштан 
баяндауышқа,  баяндауыштан  бастауышқа)  сұрақ  қою,  бұл  екі 
мүшенің  бірі  екіншісіне  бағынатын  емес,  бір-біріне  қатысты,  бір-
біріне  бағынышты  яғни,  бұлардың  екеуі  де  мҽні  жағынан  дербес, 
дара  да,  грамматикалық  тұлғалардың  қызметтік  жағынан  бір-біріне 
бағынышты  сҿйлем  мүшелері  (ҽрі  дидактикалық  бірлікте,  ҽрі 
диалектикалық  қайшылықта  ҿмір  сүретін  мүшелер)  екенін 
байқаймыз».  Сондай-ақ  бастауыштың  баяндауышсыз  сҿйлем  құрай 
алмайтынын,  ал  баяндауыштың  бастауышсыз-ақ  сҿйлем  құрай 
беретінін  дҽлелге  тарта  келе,  «сҿйлемді  ҽрдайым  аяқтап,  тиянақтап 
тұратын  мүше  –  баяндауыш,  сондықтан  ол  бастауышқа  біржақты 
түрде  бағынып  қана  тұра  алмайды,  бағынумен  бірге  ҿзара 
бағындырып та тұрады» – деп қорытады [8, 216]. Қазіргі тіліміздегі 
бастауыш 
пен 
баяндауыштың 
арасындағы 
семантикалық, 
грамматикалық  жҽне  қызметтік  байланыстар  соңғы  пікірдің 
дұрыстығын кҿрсетеді. 
Үстеулердің  қиысудың  екі  сыңарында  да  қолданылатынын 
қазіргі қазақ тіліндегі сҿз қолданыстар дҽлелдейді. Мысалы:  Ертеңі 
не  болмақ,  ілгерісі  не  болмақ  (С.Мұқтарұлы).  Қара  жолдың 

223 
 
арқасында  біразымыз  ел,  жер  кҿрдік.  (Ана  тілі).  1-сҿйлемде 
бастауыш (үстеу) баяндауышпен (етістік) ІІІ жақта жекеше түрде, ал 
2-сҿйлемде І жақта кҿпше түрде қиысып тұр. 
Үстеулер тек етістіктен жасалған баяндауыштармен ғана қиыса 
байланысады.  Бастауыш  болатын  негізінде  мезгіл  жҽне  мҿлшер 
үстеулері.  Олар  бір-бірімен  ҽлсіз  байланысқа  түседі.  Оның  себебі: 
біріншіден, бастауыш болу үстеудің негізгі қызметі емес, екіншіден, 
үстеу-бастауыш 
баяндауышпен 
сҿйлемнің 
мазмұны 
талап 
еткендіктен  емес,  ортадағы  дҽнекер  сҿздің  (зат  есімнің)  түсіп 
қалуынан тіркесіп тұр. Мысалы: Ертеңі не болмақ, ілгерісі не болмақ 
(С.Мұқтарұлы). 
Үстеулер  қиысудың  екінші  сыңарында  да  қолданылады.  Олар 
негізінде  ҽртүрлі  формада  баяндауыш  қызметін  атқара  береді. 
Қиысу,  соның  ішінде,  ҽсіресе,  жіктеліп  барып  баяндауыш  болған 
үстеулерден  анық  кҿрінеді.  Қиысу  жақтық  мағынада  болады  жҽне 
олардың  есімдік-бастауыштармен  қиыса  байланысының  жиі 
кездесетіні  байқалады.  Мысалы:  Мен  де  осындамын  (М.Сүндетов). 
Білмеймін мен әлде солаймын ба? (Т.Ахтанов). Біз жоғарыдамыз. 
Зат есімнен болған бастауыш үстеу-баяндауышпен тек ІІІ жақта 
тұрып  қана  байланысады.  Олардың  арасында  жақтық  та,  сандық  та 
қиысу  болмайды.  Мысалы:  Иҽ,  біздің  мына  жігіттердің  еңсесі 
жоғары  (К.Тоқаев).  Биылғы  табысымыз  былтырғыға  қарағанда 
тӛмен (Ана тілі). 
Түркі  тілдеріндегі  қиыса  байланысу  формасының  екінші  түрі  – 
анықталушы  мен  анықтаушының  арасында  болатын  байланыс.  Оны 
түрік изафеті ІІІ деп атайды. Бұндай сҿз тіркесі екі жақты байланыста 
болады. Бірі ілік септігінде, екіншісі тҽуелдік жалғауда. Алайда қазақ 
тіл  білімінде  байланысудың  бұл  түрін  жеке  байланысу  формасы 
ретінде қарастырады.  
Жалпы  үстеудің  бастауыш  болып  етістік  баяндауыштармен 
тіркесетін  мағыналық  топтары  мезгіл,  мекен,  мҿлшер  жҽне  кейбір 
қимыл-сын  үстеулері.  Олар  субстантивтеніп  келіп  баяндауышпен 
жақтық  жҽне  сандық  жағынан қиысады.  Ал,  баяндауыш  қызметінде 
келіп бастауышпен қиысатындар тек мекен үстеулері ғана. Бұл мекен 
үстеулерінің мағынасына байланысты болса керек. Ҿйткені олардың 
мекендік  мағынасы  ҽрдайым  баяндауыш  болып,  сҿйлемді 
тиянақтауға бейім тұрады. 
 
Пайдаланылған ҽдебиеттер 
1
 
 Ефимова  Л.С.  О  некоторых  аспектах  проблемы  наречия  в 
современном турецком языке // Вопросы тюркской филологии. – М.: 
Изд-во МГУ, 1966. -107-130с. 
2  Русская  грамматика.  ІІ.  Синтаксис.  –  М.:  Изд-во  АН  СССР, 
1982. – 709 с. 

224 
 
3  Дмитриев  Н.К.  Грамматика  башкирского  языка.  –М.-Л.:  Изд-
во АН СССР, 1948. -276 с. 
4  Коклянова  А.А.  Нормы  согласования  в  современном 
узбекском  языке  //  Исследование  по  сравнителной  грамматике 
тюркских языков. ІІІ. Синтаксис. –М.: Изд-во АН СССР, 1961. - 71-
111 с. 
5  Кононов  А.Н.  Грамматика  современного  турецкого 
литературного языка. –М-Л.: Изд-во АН СССР, 1956. – 569 с 
6 Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Мектеп, 
1971. – 340 б. 
7 Убрятова Е.И. Исследования по синтаксису якутского языка. – 
М.- Л.: Наука, 1950. -304 с. 
8 Исаев С. Қазақ тілі жайлы ойлар. – Алматы: Атамұра, 1997. - 
223 б. 
9  Қазақ  тілінің  грамматикасы.  ІІ  бҿлім.  Синтаксис.  –  Алматы: 
Ғылым, 1967. -223 б. 
10 Ҽміров Р.С. Жай сҿйлем синтаксисі. – Алматы: Мектеп, 1983. 
-168 б.  
 
Резюме 
В  этой  статье  рассмотрены  словоформы  в  тюркских  языках, 
связанные  по  типу  согласования,  а  также  роль  наречий  в  них.  В 
современном  тюкрском  языкознании,  также  как  в  казахском 
языкознании, наречия являются одной из сложных и спорных частей 
речи.  Автор  анализирует  способность  наречий  к  сочетаемости,  их 
синтаксические  функции  в  предложении,  ставит  перед  собой  цель 
обосновать  их  с  научной  точки  зрения.  В  статье  представлены  две 
позиции  относительно  согласования  в  тюркском  языкознании. 
Исследователи 
тюркских 
языков 
в 
большинстве 
случаев 
рассматривают  согласование  между  подлежащим  и  сказуемым, 
определением  и  определителем.  Использование  двух  компонентов 
согласования наречий в современном казахском языке доказывается 
посредством словоупотребления. 
 
Resume 
This  article  describes  the  word  formation  in  Turkic  languages 
connected  by  the  type  of  agreement  and  the  role  of  adverbs  in  them.  In 
modern  Turkic  linguistics,  including  Kazakh  linguistics,  adverbs  are  one 
of  the  most  difficult  and  controversial  parts  of  speech.  The  author 
analyzes  the  ability  of  adverbs  to  the  compatibility,  their  syntactical 
function  in  the  sentence,  puts  the  purpose  to  prove  them  from  the 
scientific point of view. The article presents two positions concerning the 
agreement  in  Turkic  linguistics.  In  most  cases  Turkic  languages 
researchers  consider  the  agreement  between  subject  and  predicate, 

225 
 
attribute and determinant. The use of two agreement components adverbs 
in the modern Kazakh language is proved by means of word usage. 
 
 
 
 
 
 
 
ӘОЖ 8 82 82 1/29 
 
ЖАНРЛАР ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ИНТЕГРАЦИЯСЫ 
 
Ж.Ә. АЙМҦХАМБЕТ  
филология ғылымдарының докторы, профессор 
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті 
 
Аннотация  
Мақалада жанр туралы теориялық тұжырымдар тарихына шолу 
жасалып,  бұл  ұғымды  түсіндірудегі  зерттеушілердің  кҿзқарастары 
талданады.  Антикалық  дҽуірден  бастау  алған  жанрдың  тарихилық, 
диалектикалық  сипаты  белгілі  ҽдебиеттанушылар  зерттеулері 
негізінде  қарастырылады.  Жанрдың  –  ҽдебиеттің,  жанрлар 
теориясының  –  ҽдебиеттану  ғылымының  категориясы  екендігі  осы 
талдаулар  негізінде  түсіндіріледі.  Жанрлар  теориясы  –  ҽдебиеттану 
ғылымында  кҿп  дискуссияға  түсіп,  тартысты  пікірлер  мен 
тұжырымдарға  арқау  болған  мҽселе.  Бүгінгі  ҽдебиеттануда  жанр 
туралы  бұл  тартысты  тұжырымдар  ҽлі  толастаған  жоқ.  ХХ  ғасыр 
басындағы (1920 жж.) итальяндық ғалым Бенедетт Кроченің жанрға 
қатысты  кҿзқарасы  мен  1939  жылы  Францияның  Лион  қаласында 
ұйымдастырылған  Халықаралық  конгрестің  жанр  мҽселесіне 
арналуы ҽдебиеттану тарихындағы айтулы «теориялық оқиға» болуы 
бұл тараптағы тартыстың маңыздылығын аңғартады. Жанр мҽселесін 
арнайы зерттеу мақсатында Ресейде арнайы ҽдеби топтың құрылуы, 
формалистік  мектеп  ҿкілдерінің  зерттеулері,  орыс  ғалымы  М.М. 
Бахтиннің,  американ  ғалымдары  Рене  Уэллек  пен  Остин  Уорреннің 
жанр теориясының қалыптасып дамуында ерекше орын алды.  
Жанрға  қатысты  тартысты  пікірлер  мен  кҿзқарастарға  шолу 
жасай  отырып,  жанр  табиғатын  айқындау  мақсатында  оның 

226 
 
интеграциялық сипатын таныту ғалымдар ұсынған анықтамалар мен 
концепциялар негізінде қарастырылды.  
ХХ  ғасырдың  басынан  күні  бүгінге  дейінгі  теориялық  жҽне 
зерттеу  еңбектеріндегі  жанр  жҽне  оның  табиғаты  туралы 
анықтамалар  сарапқа  салынып,  сол  негізде  жанрдың  синтезі  мен 
интеграциясы туралы тұжырымдар жасалады. 
Түйін  сӛздер:  жанр,  жанрлар  теориясы,  логикалық  пішін, 
ғылыми  пішін,  эстетикалық  пішін,  шығармашылық  жады,  тарихи-
теориялық  тҽсіл,  жүйелі-құрылымдық  тҽсіл,  тарихи  жүйе, 
кҿпжанрлы құрылым, синтез, интеграция. 
 
Біздің  пайымдауымызда  Аристотель  еңбектерінен  бастау  алып, 
күні  бүгінге  дейін  кҿптеген  тұжырым-пікірлерге  арқау  болып  келе 
жатқан  жанр  теориясы  ҽдеби  туындының  пішіндік  болмысын 
анықтауда басты назарға алынатын мҽселе. Жалпы, жанр ұғымының 
дҽл  қай  кезден  қалыптасқаны  айдан  анық  жайт  емес.  Кейбір 
зерттеушілер ескерткендей, Платон мен Аристотельдің ҿнер туралы 
ойлары дүниеге келген кезден бастау алатын сияқты. Осыншама ұзақ 
ғұмырына  қарамастан,  бұл  ұғым  туралы  тұжырымдар  қайшылыққа 
толы десе де болғандай. Жанр  – басты кҿркемдік  категория ретінде 
мойындалды  да  жҽне  толықтай  жоққа  шығарылды  да.  Ҽдебиет 
теориясы туралы іргелі монографиялық еңбектер, мақалалар, арнайы 
ұйымдастырылған  конференциялар  ҽдеби  жанрға  қатысты  сан-
салалы  пікір-тұжырымдарды  жинақтағаны  белгілі.  Бұлардың 
кҿпшілігінде  жанрдың  циклді  түрдегі  жүйелілігін  дҽлелдеген 
пікірлер орын алады.  
Жанр  теориясының  қалыптасып,  даму  тарихына  тоқталу 
мақсатында  шегініс  жасар  болсақ,  ХХ  ғасыр  басында  эстетикалық 
ойлау жүйесіне айрықша ықпал еткен итальяндық сыншы, философ, 
тарихшы,  итальян  идеализмінің  кҿрнекті  ҿкілі  Бенедетто  Кроче 
ҿзінің  ҽйгілі  «Эстетика  бейнелеу  туралы  ғылым  ҽрі  жалпы 
лингвистика ретінде» («Эстетика как наука о выражении и как общая 
лингвистика»)  атты  кітабында  жанрға  қатысты  теориялық 
тұжырымдардың  барлығын  ғылыми  адасушылыққа  жатқызады. 
Негізі,  бұл  кітап  тҿңірегіндегі  ҽңгімелер  1920  жылдары  барынша 
ҿрбігенімен,  алғашқы  басылымы  1902  жылы  жарық  кҿрген  еді. 
Ҿзінің  жанр  теориясы  мен  тектің  тұтастығына деген  күмҽнін  Кроче 
былай  жеткізеді:  «Логикалық  немесе  ғылыми  пішін,  эстетикалық 
пішінді жоққа шығарады. Кімде кім ғылыми ойлауға назар аударса, 
ол  сол  сҽтте-ақ  эстетикалық  ойлауды  естен  шығарады»  [1,  44-46]. 
Тек  пен  жанр  теориясын  бұл  автор  ҿз  қолданысында  кітаптардың 
кітапхана  сҿрелеріндегі  жіктелуі  сияқты  деп  түсіндіреді.  1920 
жылдарда  Кроченің  осы  тұжырымы  үлкен  ҽдеби  дау  туғызып, 
кҿптеген пікірталастарға арқау болды. Жанр туралы Кроче кҿзқарасы 

227 
 
қолдау  да  тапты.  1930  жылдың  аяғында  ҽдеби  жанрдың  аяқ  асты 
болған  беделін  қайта  қалпына  келтіруге  бағытталған  ізденіс 
жұмыстары  жүзеге  асып,  бұл  бағыттағы  зерттеулерде  жанр 
проблемасына  ерекше  назар  аударылды.  1939  жылы    Францияның 
Лион  қаласында  жанр  проблемасына  арналған  Халықаралық 
конгресс  ұйымдастырылып,  осы  конгресте  жасалған  баяндамалар 
жинақталған  «Геликон»  журналының  екінші  шығарылымы  жарық 
кҿрді.  Конгрестің  ҿтуі  мен  журналдың  жарық  кҿруі  Батыс 
Еуропадағы  аса  маңызды  теориялық  оқиға  болып  саналды.  Осы 
кезеңде,  нақтырақ  айтқанда,  1940  жылдан  бастап,  1941  жылдың 
бірінші  жартысына  дейін  М.Горький  атындағы  Ҽлем  ҽдебиеті 
институтында  Л.И.Тимофеевтің  жетекшілігімен  ҽдебиет  теориясы 
тобы  құрылған  болатын.  Топ  жұмысына  белсене  араласқандар 
қатарында  кҿрнекті  филологтар  –  В.М.Жирмунский,  Б.И.Ярхо, 
У.Р.Фохт, 
М.А.Рыбникова, 
Н.И.Кравцов, 
Г.А.Абрамович. 
А.Квятковский,  т.б.  болды.  Бұл  топтың  жұмысында  жанр  теориясы 
мен поэтикасына қатысты, оның ішінде М.Бахтиннің «Роман туралы 
сҿз»,  «Роман    ҽдеби  жанр  ретінде»  атты  мақалаларына  қатысты 
талқылаулар ерекше мҽнге ие болды. Уақытында кҿзден таса қалған 
бұл  мақалаларға  қатысты  семинар  материалдары  Ҽлем  ҽдебиеті 
институты  мұрағатынан  алынып,  ішінара  В.Паньковтың  «М.М.  Бахтин 
жҽне  роман  теориясы»  атты  жан-жақты  шолуында  орын  алды  [2,  252-
315]. 
Шет  ел  ҽдебиеттануында  жанрлар  теориясының  дамуында, 
Б.Кроче  мектебіне тҽн  жанрдың  объективтілігін  жоққа  шығару  ұзақ 
уақытқа  дейін  созылды.  Жоғарыда  айтып  ҿткен,  1939  жылы  П.Ван 
Титем  мен  Ф.Бальденсперженің  басшылығымен  ұйымдастырылған 
Лион  конгресі  ХХ  ғасырдағы  осы    жанр  объективтілігін  жоққа 
шығару  үстемдік  алған  кезеңнен  кейінгі  уақыттағы  жанр 
теориясының дамуындағы қозғаушы күш болды десе де болғандай. 
Б.Кроченің  жанр  туралы  кҿзқарасы  батыс  ҽдебиеттануында 
үлкен  резонанс  тудырып  жатқан  кезде,  яғни  ХХ  ғасырдың                   
20-30  жылдарында  орыс  ҽдебиеттануында  бұл  тарапта  едҽуір 
зерттеулер  жасалып,  біраз  жетістіктерге  қол  жеткізілген  еді.  Жанр 
теориясына  қатысты  социологиялық  мектеп  ҿкілдері  В.Фритче, 
А.Цейтлин, М.Юнович, «формалистік мектеп» ҿкілдері Ю.Тынянов, 
В.Шкловский  салмақты  тұжырымдар  жасады.  Ҽрине,  түрлі  мектеп 
ҿкілдерінің  ұстанымдары  ҿзіндік  принциптерімен  ерекшеленді.             
1920  жылдарда  Ю.Н.Тынянов  жҽне  М.М.Бахтиннің  ұстанымдары 
ерекше  назар  аудартты.  Формалистік  мектеп  ұстанымы  тұрғысынан 
Ю.Тынянов жекелеген қаламгерлер шығармашылығындағы жанрлық 
құрылым  даралығына  тоқтала  отырып,  тарихи  дҽуір  ҿзгерісімен 
байланысты  жанрлар  жүйесінің  де  ҿзгермелілігін  қуаттады  [3].  Ал, 
М.Бахтин  болса,  жанр  –  ой  қорытудағы  ұжымдық  жобалау 

228 
 
тҽсілдерінің тұрақты түрдегі жиынтығы, ҽдебиет тарихы дегеніміз – 
жанрлар  тарихы  деп  есептейді  [4,  110-296].  Осы  қарама-қарсы  екі 
ұстаным  кҿптеген  жаңсақ  тұжырымдардың  туындауына  жол 
бергенімен,  пікірталастар  мен  талқылаулар  нҽтижесінде  қазіргі 
жанрлар  теориясының  негіздері  қалыптасып,  соның  ішінде,  ҽдеби 
үдерістің  дамуы  шеңберіндегі  бірін  -бірі  ауыстыратын  жанрлар 
жүйесі туралы жаңашыл тұжырымдар туындады.  
Ю.Тынянов  еңбектерінде  жанрлық  белгінің  нақтылы-тарихи 
шарттылықтары  кҿрсетіліп,  жанр  белгілі  бір  кезеңге  тҽн  жүйелі 
элемент  ретінде  қарастырылады.  Жанрдың  жалпы  ерекшеліктері 
туралы  мҽселе  –  түрлі  жанрлық  жүйе  элементтерінің  жиынтығы 
ретінде  пайымдалатын  Ю.Тынянов  кҿзқарасы  былайша  шешім 
табады:  «Жанрлық  маңызды  белгілер  (туындының  конструктивті 
ерекшеліктері) ҿзінде тҽн немесе ҿзге құрылымды пайдалану немесе 
тағайындауды  жүзеге  асырғандағы  ҿзгерістерге  байланысты 
«араласып»  кетеді,  ал,  дҽуірден  дҽуірге  ауысатын  жанр  тұтастығы 
үшін  қажетті  ҽрі  жеткілікті  шарттылықтар  құрылым  дҽрежесіне 
сҽйкес «екінші кезектегі» ерекшеліктер болып табылады» [3, 256]. 
М.М.Бахтиннің  пайымына  сүйенсек,  «Ҽдеби  жанр  ҿз 
болмысында  ҽдеби  дамудың  анағұрлым  тұрақты,  «мҽңгілік» 
тенденциясын  бейнелейді.  Жанр  бойында  бағзының  ҿлмейтін 
элементтері  ҽрдайым  ҽрекет  етеді.  Ақиқатында  бұл  бағзылық  сипат 
оның  үнемі  жаңаруы,  былайша  айтқанда,  жаңғыртылуы  үшін 
сақталады. Жанр ҽрқашан бір мезгілде сол жҽне сол емес, ҽрі ескі, ҽрі 
жаңа.  Жанр  ҽдеби  дамудың  ҽрбір  жаңа  кезеңінде  жҽне  осы  жанрға 
тҽн  жекелеген  туындыда  қайта  туады  ҽрі  жаңарып  отырады. 
Жанрдың ҿмірі осындай. Сондықтан да кҿнелік сипат ҿлі емес, мҽңгі 
тірі  қалыпта  жанрдың  құрылымында  сақталады,  яғни  кҿнелікті 
жаңартуға қабілетті. Жанр бүгінмен ҿмір сүреді, бірақ ҿзінің ҿткенін, 
бастауын  естен  шығармайды.  Жанр  –  ҽдеби  даму  үдерісіндегі 
шығармашылық  жадының  кҿрінісі.  Дҽл  осылай  болғандықтан  да  ол 
дамудың  бірлігі  мен  сабақтастығын  қамтамасыз  етуге  қабілетті»  [5, 
178-179].   
Бахтин  кҿрсеткендей,  шығармашылық  жадының  «ҿкілі»  болып 
табылатын  жанр  шығарма  құрылымына  ҽбден  сіңісті  болған 
мағынаны  жеткізуші,  танытушы  екеніне  дау  жоқ.  Бахтин  жанрды 
талдауға  нормативті-классификациялық  емес,  философиялық-
концептуалды  тҽсіл  тұрғысынан  келді.  Ҿзінің  талдауларында 
шығармашылықтың  диалогқа  бейім  табиғатына  ерекше  назар 
аударған  ғалымның  тұжырымдары  тұрғысынан  қарасақ,  ҽдебиет  – 
ҽлеуметтік  қарым-қатынас  түрі  ретінде  қарастырылып,  кҿркем 
туынды – «белгілі бір тарихи кезеңде, белгілі бір ҽлеуметтік ортада 
түсінікті  түрде  туындаған  шынайы  пікір»  [6,  90]  ретінде 

229 
 
қабылданады,  ал,  жанр  тілдік  қатынас  үдерісіне  кіретін  тұтастыққа 
негізделген сұхбаттастық түрі болып танылады. 
Американ  ғалымдары  Рене  Уэллек  пен  Остин  Уорреннің 
«Ҽдебиет  теориясы»  еңбегінде  ҽдеби  жанрға  толықтай  бір  тарау 
арналған. Ғалымдар ҽдеби туынды жанрына қатысты тұжырымдарын 
жүйелей  келе:  «Жанрлар  теориясы  –  ҿз  табиғатында  реттілік:  ол 
ҽдеби үдерісті уақыт пен орынның (кезеңдік жҽне тілдік) кҿмегімен 
емес, ҽрқайсысы ҽдеби туынды құрылымы мен ұйымдастырылуында 
ҿзін  дербес  таныта  алатын  нақты  ҽдеби  категориялар  арқылы 
классификациялауға  кҿмектеседі»,  -  дейді  [6,  142].  Бұл  ғалымдар 
жанр  мҽселесіне  пішіндік-мазмұндық  тҽсіл  тұрғысынан  келіп,  ҿз 
ұстанымдарын осы тұрғыда танытқан.  
1950-60 жылдарда жанр ұғымын кҿркем сананың тарихи дамуы 
ҿлшемдерімен  бағалаған  тұжырымдар  кеңінен  таралса,  одан  кейінгі 
уақыттарда,  нақтылай  айтқанда,  жаңа  кезеңде    (шартты  түрде                  
1960-90жж.)  жанр  ҿзінің  маңызын  жоғалтып,  ҿнер  атаулының 
динамикалық  жҽне  болмыстық  ерекшелігін  стильмен  байланыстыру 
орын  алды.  Бірақ,  дҽл  осы  кезде  жҽне  кейінірек  те  кейбір  белгілі 
қаламгерлер  мен  ғалымдар  аузынан  жанр  туралы  нақты  пікірлер 
айтылып жүрді. 
Белгілі  неміс  ақыны  Иоганнес  Роберт  Бехер  ҿзінің  1956  жылы 
жазылған  «Сонет  философиясы  немесе  сонет  туралы  Кіші  бағыт 
кҿрсету» атты эссесінде былай дейді: «Күллі жанр ҿзін қандай да бір 
қисынсыз  ойдан  шығарылған  схема  емес,  объективті  категория 
ретінде  кҿрсетеді.  Кез  келген  жанрда  бҽрін  бейнелеу  мүмкін  емес, 
суреткер  мҽселенің  шешімін  ҿзінің  тақырыбы  үшін  тиімді  жанрдан 
бастайды»  [7,  163].  Ақынның  бұл  айтқанынан  жанр  –  теориялық 
абстракция емес, практикалық қызметтің жұмыс істеу құралы деген 
пайымдауды аңғаруға болады.  
Американ ҽдебиеттануының ҿкілі, канадалық филолог, мифолог, 
Нортроп  Фрай  1957  жылы  жарыққа  шыққан  «Сын  анатомиясы»  
еңбегінің  тҿртінші  бҿлімін  «Риторикалық  сын:  жанр  теориясы»  деп 
атап,  жанр  туралы  жаңа  тұжырымдар  ұсынады.  Ғалым  ҽдебиетті 
эпос,  драма,  лирика  деп  дҽстүрлі  топтастыруды  сынай  келе,  «эпос» 
деп  ауызша  айтылатын  жҽне  тыңдауға  ғана  арналған  барлық 
прозалық  жҽне  поэзиялық  туындыларды  атауды  ұсынады.  «Баспа» 
(печатный) ҽдебиетін «беллетристика» (fiction) деп атауды ұсынады. 
Ол  –  «баспа  жанры»  немесе  «кітаби  ҽдебиет»  деген  мағынада.  Ал 
драма мен лириканы эпос пен беллетристиканың «қанатты» серіктері 
деп түсіндіреді. Н.Фрай бес модус иерархиясын (туынды қаһарманы, 
табиғат  заңы,  оқырман  арақатынасына  негізделген)  жҽне    мінсіздік 
пен  шынайылық  қарама-қарсылығына  негізделген  тҿрт  архетип 
жүйесін  (романс,  ирония,  комедия,  таргедия)    ұсынады.  Сонымен 
қатар, драма «сыртқы» құбылыстардың, оқиғалардың, ал лирика оған 

230 
 
қарама-қарсы «ішкі образдар мен ойлардың» кҿрінісі деп баға береді 
[8].  Н.Фрай  бұл  еңбегін  «эксперимент»  ретінде  ұсынған.  Н.Фрай 
тұжырымы  жанрлық  белгілердің  тоғыспалы  классификациясының 
кҿрінісі болып табылады. 
Ҽдебиеттану ғылымындағы ірі тұлға қатарындағы Л.Е.Пинский  
«Магистралды сюжет» атты еңбегінде жанр туралы сюжетпен тығыз 
байланыстыра отырып, қызықты ой айтады: «Жанрдың магистралды 
сюжеті (немесе жанрлық  сюжет)  деп жанрдың барлық үлгілеріндегі 
кейіпкерлер  мен  оқиғаға  тҽн  тұтастықты  айтуға  болады... 
Магистралды  сюжет  –  бұл  жекелеген  туындылардың  кейбір 
тұтастығының артында тұрған, фабула, характер, құрылымдағы жҽне 
т.б.,  жанрдың  «құбылыстарында»,  түрленуінде,  вариацияларында 
кҿрінетін, осы туындылардың салыстырылуында кҿркем туынды мен 
оқырман  қабылдауы  контексінде  түр  ҿзгерісімен  аңғарылатын  түп 
негіз, бастау кҿз» [9, 50-51]. 
Жанр  концепциясы  бұдан  ҽрі  де  толқымалы  күй  кешті.                    
1970  жылдары  жанр  мҽселесімен  тұтастай  ғалымдар  қауымы 
айналысты.  Ресей  ҽдебиеттануында  1970-жылдардың  бас  кезінен 
Калининград  университетінің  орыс  ҽдебиеті  кафедрасы  тұрақты 
түрде  «Ҽдеби  туындының  жанры  мен  композициясы»  атты  жинақ 
шығарса, 
Томск 
университетінің 
ҽдебиеттану 
кафедрасы                     
1973  жылдан  бастап  жыл  сайын  конференция  ҿткізіп,    «Жанр 
проблемасы»  жинағын  жариялап  отырды.  Осы  70-жылдар 
кеңістігінде  жанр  мҽселесін  күллі  ҿнер  атаулының  құрылымын 
жүйеге  келтірумен  байланыстыра  шешу  үрдісі  белең  алды. 
М.С.Каганның  1972  жылы  жарық  кҿрген  «Ҿнер  морфологиясы» 
монографиясы  ҿзіндік  ерекше  тұжырымымен  қызығушылық 
тудырды.  Бұл  –  орыс  ҽдебиеттануындағы  ҿнер  кеңістігінің  ішкі 
түзілімі  туралы  арнайы  зерттеу  жүргізген  алғашқы  еңбек  еді. 
М.Каган  жанрға  жүйелі-құрылымдық  сипаттама  жасай  отырып, 
мынадай  қорытындыға  келеді:  «Біз  туындыны  жанрға  қатысты 
сипаттауды тереңірек қарастырған сайын, соғұрлым дҽл сол туынды 
үшін  автор  таңдаған  барлық  жанрлық  жазықтықтардың  тоғысатын 
нүктесін  анықтайтын  елеулі  белгілерін  нақтырақ  тани  түсеміз»  [10, 
424].  М.Каган  қолданған  жүйелі  тҽсіл  белгілі  дҽрежеде  ҿнімді 
болғанын  жоққа  шығаруға  болмайды.  Алайда,  М.Каган  ұсынған 
жүйелілік тек жүйелі-құрылымдық тҽсілде ғана мҽнге ие бола алады. 
Ал,  тарихи-теориялық  тҽсіл  тұрғысынан  келгенде  жанр  –  кҿркем 
туындыны  зерттеу  аспектісі,  тарихи  даму  барысында  ҿзінің 
мазмұндық тұрғыда толығуын жүзеге асырып отыратын категория.  
Тарихи-теориялық  тҽсіл  бойынша  ең  маңыздысы  –  терминнің 
шартты  емес,  тарихи  даму  барысында  орныққан  нақты  мағынасы. 
Осыдан  келіп  жанр  жүйесі  туралы  соны  шешім  шығады.  Жүйелі-
құрылымдық тҽсіл бойынша жанрлар жүйесі ҿзімен-ҿзі ҽрекет етеді 

231 
 
де, ҽрқайсысы жарық кҿрмей жатып, сҿредегі орны анықталған кітап 
сияқты  болады.  Қазіргі  ғылымдағы  жүйелі-құрылымдық  тҽсілдің 
дамуында Ю.Тынянов жҽне басқа да формалистік мектеп ҿкілдерінің 
жекелеген  жанрларды  емес,  тұтастай  жанрлық  жүйені  қарастыру 
қажеттігіне  басымдық  берген  пікірлері  ерекше  орын  алды.                    
Г.Н.  Поспеловтің  атап  кҿрсеткеніндей,  ғылымда  «жанрлық 
терминологияны  жасауда  объективті-тарихи,  тіпті  шартты  түрде 
болса  да,  логикалық  тұрғыда  тексерілген  критериилер  болуы 
міндетті.  Жҽне  де  кез  келген  бір  жанрды  ғана  белгілеп,  анықтауда 
ғана емес, барлық жанрлар жүйесін терминдік атаулармен даралауда 
олардың  ҽрқайсысы  ҿзінің  жеке  орын  айқындауы  керек»  [11,  154]. 
Бірақ, мұндай жағдайда тағы да ҽр жанрды «жеке бір торға» тоғыту 
орын  алуы  мүмкін.  Бірақ,  ғалым  бұл  жерде  ҽңгіме  тек  шартты 
терминология туралы екенін атап кҿрсетеді.  
Тарихи-теориялық  тҽсіл  тұрғысынан  жанрлар  жүйесін  туындап 
отыратын  жанрлардан  тыс  қарастыру  мүмкін  емес,  ол  нақтылы-
тарихи  айқындылықпен  ҽдебиетке  тҽн  ажырамас  сипат  ретінде 
кҿрінеді.  Ҽр  дҽуір,  ҽр  бағыт,  ҽр  қаламгер  ҿзіндік  тұтас  жанрлық 
жүйені туындатады. Ҽдебиетті тарихи-теориялық зерттеудің міндеті 
–  жанрлар  жүйесінің  қалыптасуын,  дамуын  жҽне  алмасуын 
басқаратын  заңдылықтарды  түсіндіру  болып  табылады.  Ҽрине, 
жанрлар  генезисін  жанрлық  жүйенің  ішкі  даму  заңдылықтары 
барынша нақты түсіндіріп бере алмайды. Ҽдебиеттанудағы үлкен бір 
жетістік  –  жанр  мен  кҿркемдік  ҽдістің  ҿзара  терең  ҽрекеттестігін  
танытқан зерттеулер болды.  
1980 жылдардан бастап постструктуралистер қайтадан жанрдың 
«жаназасын  шығаруға»  кірісті.  ХХ  ғасырдың  соңында  Хорольский 
В.В. «Ғасырдың екі «межесі»: жанр синтезінен оның семуіне дейін» 
деген    мақаласында:  «ХІХ  ғасырдың  соңы  мен  ХХ  ғасырдың 
соңындағы  жанр  эволюциясындағы  үрдісті  салыстыру  батыс 
ҽдебиетіндегі 
құндылықтар 
мен 
қалыптардың 
жаппай 
релятивизациясына 
жҽне 
мҽдениеттің 
кезекті 
дағдарысына 
байланысты      бүгінгі  біздің  ҽдебиеттегі  «жанр»  категориясының 
толықтай  релятивизациясы  туралы  айтуға  мүмкіндік  береді»  деп, 
үзілді-кесілді  қорытынды  жасайды.  Автор  мұндай  қорытындыға 
келуінің  тікелей  себебін  «модернистік  жаңа  классиканың 
шаршауымен жҽне тек қана жанрлық канондар шекарасынан ғана емес, 
осы сҿзді түсінудегі қалыптасқан ҽдеттен арылуға деген ұмытылыспен» 
түсіндіреді [12, 13-14]. 
Жанр теориясын жан-жақты зерделеген орыс ҽдебиеттанушысы 
Н.Л.Лейдерман  толқымалы,  тартысты  тұжырымдар  легіне  тоқтала 
отырып,  «Ҽдебиеттануда  ҽлі  күнге  дейін  жанрдың  кҿркем 
шығармашылықтың іргелі бір заңдылығы ретіндегі, шығармашылық 
актідегі қызметі жайлы жеткілікті дҽлелді, тиянақталған тұжырымға 

232 
 
қол  жеткізілмей  келеді»  дейді  [13,  12].  1927  жылы  Ю.Тынянов  «Ең 
қиын,  ең  аз  қарастырылған  –  ҽдеби  жанрлар  туралы  мҽселе»  десе, 
бұдан  жиырма  жылдан  соң  Н.Фрай:  «Жанр  теориясы  – 
ҽдебиеттанудағы шешілмеген түйін болып қалды», - дейді. Тағы бір 
он  бес  жылдан  соң  Г.Н.Поспелов  «Ҽдеби  жанрлар  проблемасы 
қазіргі  ҽдебиеттануда  ҿте  нашар  қалыпта»  деген  пікірді  айтады.                  
1980  жылдардың  соңында  американдық  теоретик  ғалым  Г.Шаффер 
«Ҽдеби  жанр  мҽселесі  барынша  шиеленісті  деген  сҿзге  бҽрі  де 
келіседі» деген қорытындыға келеді [14, 167]. 
Ҽлемдік  ҽдебиеттануда  даулы  мҽселеге  айналған  жанр  туралы 
ғылыми  тұжырымдар  ұлттық  ҽдебиеттануымызда  да  маңызды  орын 
алды.  Жанр  мҽселесін  дҽл  осы  ХХ  ғасырдың  бас  кезінде  қазақ 
ҽдебиеттануында  жүйелі  түрде  қарастырған  Ахмет  Байтұрсынұлы 
еді.  Ғалымның  ҽдебиеттің  теориялық  мҽселелеріне  арналған 
«Ҽдебиет  танытқыш»  еңбегі  1927  жылы  жарық  кҿрді. 
Ҽдебиеттегі 
жанр  мҽселесі  туралы  сҿз  болғанда  ҽдебиеттану  тарихында  белгілі 
болып  келген  ҽдеби  тек  классификациясы  басты  назарға  алынғаны 
белгілі.  Ҽдебиетті  текке  бҿлу  принципінің  бастауында  тұрған 
Аристотельдің  «Поэтика»  атты  еңбегі.  Бұл  еңбекте  ҽдеби  тек 
автордың  қатысына  қарай  сипатталады:  «...оқиғаны  ҿзіне  қатыссыз 
түрде ҽңгімелей отырып, бір нҽрсеге тек бір тұрғыда ғана еліктеуге 
болады  немесе  еліктеуші  ҿз  болмысын  жасырмай,  ҿзімен-ҿзі  жеке 
қалады,  не  болмаса  суреттеп  отырған  адамдарды  қимыл-ҽрекет 
үстінде кҿрсетеді» [15, 160]. Грек оқымыстысының пікірінше, автор 
ҿзі  бейнелеп  отырған  оқиғаға  тікелей  қатысты  да,  қатыссыз  да 
болады.  Немесе  ҿзі  суреттеу  нысанына  алған  адамдарды  ҽрекет 
үстінде  танытады.  Осыдан  келіп  эпос,  лирика  жҽне  драма  сияқты 
ҽдебиет тектері жеке-жеке кҿрінеді. Аристотель, ҽрине, эпос, лирика, 
драма  деп  кҿрсетпейді.  Ҿйткені  мұндай  ҽдеби  терминдер  оның 
заманында  жоқ  еді.  Ал,  ХХ  ғасырда  қазақ  оқымыстысы                      
А. Байтұрсынұлы болса: «Ақын ҽуезе түрінде сҿйлегенде, уақиғаның 
ішінде ҿзі болып, басынан кешірген адамша сҿйлемейді. Тек сыртта 
тұрып бақылап, уақиғаға кҿз салған адамша, біреуден естіген адамша 
айтады...»  [16,  103];  «Толғаушы  ақын  ҽуелі  кҿңілінің  күйін,  мұңын, 
мүддесін,  зарын,  күйінішін,  сүйінішін  айтып,  шер  тарқату  үшін 
толғайды...»  [16,  104];  «Айтыс-тартыста  ақын  ҿз  басындағы  емес, 
басқаның  басындағы  уақиғаны  кҿрсетіп,  ҿз  басынан,  кҿңілінің 
күйінен  еш  нҽрсе  қатыстырмайды»  [16,  175],  -  деп  ҽуезеге  (эпос), 
толғауға  (лирика),  айтыс-тартысқа  (драма)  қысқаша  анықтамалар 
береді. Бұл пікірінен Аристотельдің шығарманы автордың қатысына 
қарай  бағалайтын  ұстанымын  аңғаруға  болады.  Алайда,  қазақ 
ҽдебиеттанушысы  ҽдебиетті  текке  бҿлуде  Аристотельдің  принципін 
негізге алса да, жанрға жіктеуде оны бірден-бір басты тұжырым деп 
қабылдамаған. 

233 
 
А.Байтұрсынұлы  ішкі  ғалам,  тысқы  ғалам  деген  ұғымдарды 
қолдана  отырып  ҽуезе,  толғау  жҽне  айтыс-тартыс  жҿніндегі 
тұжырымдарын  айқындайды.  Бұл  тұжырымдардан  неміс  философы 
Гегельдің  «Эстетика»  еңбегінің  ҽсерін  байқауға  болады.  Ҽйгілі 
«Эстетикада»  Гегельдің  ҽдебиет  тектері  туралы  тұжырымдары 
тҿмендегідей: 
1)  эпос  рухани  ҽлемнің  сыртқы  болмысын  кең  ауқымда 
кҿрсетеді; 
2) лирика – барынша субъективті, ол ішкі ҽлемді бейнелейді; 
3) драма – осы екеуінің нҽтижесі [17, 419-420]. Бұл тұжырымдар 
философтың  кҿркемҿнерді  субъективті  шығармашылық  акт  деп 
пайымдаған  кҿзқарасынан  туындағаны  белгілі.  Ҽдеби  жанрға 
қатысты бұл пайымдау орыс сыншысы В.Г. Белинскийдің «Поэзияны 
тегі  мен  түріне  қарай  бҿлу»  еңбегінің  ҿзегіне  алынды.  Қазіргі  орыс 
ҽдебиеті 
теоретиктері 
орыс 
ҽдебиеттануында 
Гегель 
тұжырымдарының орын алуы В.Белинскийдің еңбегімен байланысты 
екенін  атап  кҿрсетеді.  Ахмет  Байтұрсынұлының  «Ҽдебиет 
танытқышы»  да  Гегель  мен  Белинский  тұжырымдарын  еске  салып 
отырады.  (Гегель  мектебінің  ҿкілі  ретінде  жоғарыда  айтып  ҿткен 
Крочені де атайтынын еске сала кетсек, артық болмас).  
Жанр  ұғымы  ХХ  ғасырда  ұлттық  ҽдебиеттануымызда  «түр» 
мағынасында  қолданылды.  Кешегі  кеңестік  кезеңдегі  орыс 
ҽдебиеттанушыларының 
кҿзқарастары 
оқулықтар 
мен 
монографиялық  еңбектерде  «жанр»  терминін  ҽдеби  тектердің 
ішіндегі  түр  ретінде  қарастыру  орын  алған.  Бұл  кҿзқарастардың 
«кеңес  ҽдебиеттануының  құрамдас  бҿлігі»  болып  табылатын  қазақ 
ҽдебиеттануында орын алуы сол уақыттың талабы еді. Сондықтан да 
қазақ  ҽдебиеттанушыларының  ойлары  қай  жағынан  болмасын 
«кеңестік  ҽдебиеттану»  ҿкілдерінің  пікір-тұжырымдарымен  сҽйкес 
келіп отырды. Қ.Жұмалиев Л.Тимофеев пен Н.Венфов пікірін негізге 
ала  отырып,  «ҽдебиет  тегі  мен  ҽдебиет  жанры  бір  ұғымда 
қолданылатынын»  алға  тартады  [18,  222].  З.Қабдолов  болса, 
«Ҽдебиет  теориясында  пішін  (форма)  бар  да,  түр  (вид)  бар.  Дҽлірек 
айтқанда,  ҽдебиеттің  тектері  (эпос,  драма,  лирика)  бар  да  түрлері 
(роман, поэма, трагедия, т.б.) бар. Тек те, түр де жанр деген ұғыммен, 
яғни жанр жҽне жанрлық түрмен мҽндес» дейді [19, 291]. 
Жанр  мҽселесіне  фольклортану  тұрғысынан  келген  Б.Уахатов 
халық  ҿлеңдерінің  жанрлық  сипаттарына  тоқталып,  жалпы  жанр 
ұғымына  анықтама  береді.  Оның  тұжырымы  бойынша,  «Жанр  – 
белгілі бір қоғамдық қызмет атқаратын жҽне соған лайықты мазмұны 
бар,  ҽбден  қалыптасқан  кҿркемдік  форма.  Бір  сҿзбен  айтқанда, 
қазақтың  халық  ҿлеңдерін  классификациялауда  оның  жанрлық-
функционалдық  белгілеріне  сүйену  қажет»  [20,  75].  Уахатовтың 
жанрды  анықтаудағы  басты  назар  аударатын  мҽселе  –  оның 

234 
 
функциясы,  ал,  жанрды  қалыптастыратын  кҿркемдік  пішін  деген 
пікірі  ҿз  уақытында  тың  сипатты  жаңашыл  пікір  еді.  Фольклорлық 
проза жанрын зерттеген С.Қасқабасов бұл тұжырымға ішінара келісе 
отырып,  «жанрды  кҿркем  форма  дегеннен  гҿрі  ҿмірді,  оқиғаны 
бейнелеу  тҽсілі  деген  дұрыс  сияқты.  Себебі  фольклордың  барлық 
жанры бірдей кҿркем емес; екіншіден, форма ұғымы кҿп мағыналы, 
оған тҽсіл де, тіл де, құрылыс та кіреді» деген уҽж айтады [13, 17]. Бұл, 
ҽрине, фольклор жанрларына қатысты айтылған пікір. Ал, жалпы жанр 
туралы «...ҿнердің, ҽдебиет пен фольклордың, бір жағынан, жалпы, кҿп 
қырлы  (универсалды)  категориясы  да,  екінші  жағынан,  нақтылы 
категориясы. Кҿп қырлы болатыны – онда ҽртүрлі ҽдістер мен тҽсілдер 
кҿрініс  табады,  ал,  нақты  болатыны  –  шығарма  белгілі  бір  жанрдың 
аясында жазылады», - дейді [21, 14]. 
Ҽдебиеттанушылардың  пікір-тұжырымдарына,  жалпы  жанр 
туралы  ҽдеби  дискуссияға  назар  аудара  отырып,  жанр  теориясы 
ҽлемдік  жҽне  ұлттық  ҽдебиеттануда  негізінен  басты  екі  тҽсіл 
тұрғысынан  қарастырылып  келгенін  байқауға  болады.  Олар:  тарихи 
жҽне  теориялық  тҽсілдер.  Тарихи  тҽсіл  тұрғысынан  жанр  тарихи 
шекараларда  тұрақты;  ал,  теориялық  тҽсіл  тұрғысынан  келгенде 
жанрлық  пішіндегі  ҿзгерістер  тізбегінің  ҿзегін  міндетті  түрде  есте 
ұстау  керек.  Тарихи-теориялық  тҽсіл  ұстанымы  жанрды  кҿркем 
туындының  сипаттамасы  (мазмұны  мен  пішіні  жҽне  олардың 
тұтастығы)  ретінде  ғана  қарастырудан  бас  тартады.  Жанр 
құрылымында  ҿнер  туындысын  кім  дүниеге  ҽкелді  жҽне  оны  кім 
түсініп,  қабылдайды  –  солардың  ҿзара  байланысы  кҿрінеді.  Жанр, 
сондай-ақ 
шарттылық 
ҿлшемі 
мен 
түрлерін 
танытады. 
Шарттылықтың  ҽртүрлі  типтерінде  шындықтың  бейнелену  тҽсілі 
жҽне  тарихилық  деңгейі  анықталады.  Жанр,  барлық  зерттеулердегі 
ортақ  ойды  жинақтай  айтқанда,  кҿркем  шығармашылықтың 
ажырамас мҽнді бҿлігі болып табылады. 
Назар  аударатын  бір  жағдаят:  2004  жылы  Францияда  «Ҽдеби 
жанр: Платон мен Аристотельден Бретон мен Дерридаға дейін» деген 
атпен  шыққан  антологияда  «Жанрға  ҿшпенділік:  ол  ҽдебиет 
тарихының  циклды  құбылысы  ма?»  атты  жеке  тарау  бар  екен.  Ҿте 
қызықты  тарихи-теориялық  сауал.  Бүгінгі  ҽдебиеттанудағы  жанр 
туралы  пікірталастың  бірден-бір  кҿрінісі  осында  жатыр.  ХХ  ғасыр 
кеңістігінен  шолар  болсақ,  ҽрине,  жанр  теориясының  дамуындағы 
циклділікті  қуаттаған  тұжырымдар  баршылық  екенін  жоғарыда  сҿз 
болған  зерттеулерден  кҿруге  болады.  Ал,  ХХІ  ғасырдағы  жанрға 
қатысты  зерттеулердің  ішінде  біз  қандай  тұжырымдар  мен 
ұстанымдарды  жекелеп  айта  аламыз?  Бұл  сауалға  жауап  беру  үшін               
ХХ  ғасырдың  соңындағы  еңбектердің  тағы  біразына  тоқталып, 
ондағы  маңызды  пікірлерге  назар  аударайық.  Ең  ҽуелі  назар 
аударатынымыз  –  француз  философы  жҽне  ҽдебиет  теоретигі 

235 
 
Ж.Дерриданың  пікірі.  Ол  «Жанр  заңы»  атты  еңбегінде  жанрдың 
ҿзгермелілігін, былайша айтқанда, «қолға ұстатпайтындығын» оның 
басты заңдылығы ретінде танытады. «Мҽтін бірде-бір жанрға тиесілі 
болуы мүмкін емес. Ҽрбір мҽтін бір немесе бірнеше жанрға қатысты 
болады, жанрдан тыс мҽтін болмайды, бірақ, ешқандай қатыстылық 
ешқашан  біреуіне  деген  түбегейлі  тиесілілікке  дейін  жетпейді»  [22, 
7].  Ж.Дерриданың  бұл  тұжырымымен  С.С.Аверинцевтің  «Жанр 
категориясының  тарихи  қозғалмалылығы:  дҽуірлеу  тҽжірибесінен» 
атты еңбегіндегі ой-тұжырымдар үндес келеді. С.С.Аверинцевтің бұл 
еңбектен кейін жазылған «Жанр ҽрі абстракция ҽрі шындық ретінде: 
тұйықталу  жҽне  алшақтау  диалектикасы»  [23,  191-219]  атты 
мақаласында да Деррида тұжырымымен үндестік айқын кҿрінеді.  
1990  жылдардың  ортасында  жанр  мҽселесі  ҽдеби-теориялық 
аспектіде  қайтадан  белсенді  түрде  сҿз  бола  бастағанда  француз 
ҽдебиеттанушысы А.Компаньон ҿзінің 1998 жылы Францияда жарық 
кҿріп, іле-шала бірнеше тілге аударылған «Теория демоны. Ҽдебиет 
жҽне  салауатты  ой»  атты  еңбегінде  заманауи  теорияға  шолу  жасай 
отырып, жанрға арнайы сҿз арнайды. Аристотель заманынан бастау 
алған  жанр  туралы  пікірлерге  назар  аудара  келе:  «Жанр  – 
ҽдебиеттанудың  барынша  дамыған,  сонымен  бірге  сенімге  лайық 
саласы», - дейді [24, 26]. 
Соңғы  жылдары  жарық  кҿрген  еңбектерге  тоқталар  болсақ, 
жанр  туралы  В.Хализев,  Н.Д.Тамарченко,  Н.Л.Лейдерман  сияқты 
ҽдебиет  зерттеушілері  ҿз  еңбектерінде  айтады.  Бұлардың  ішінде 
Н.Л.Лейдерман  «Жанр  теориясы»  атты  зерттеу  еңбегінде  жанрдың 
тарихы мен теориясына жан-жақты тоқтала отырып, күллі кҿзқарас-
тұжырымдарды  сарапқа  салады.  Ҽдеби  жанрдың  функционалдық, 
генетикалық,  құрылымдық  аспектілерін  жанр  заңдылықтары 
шеңберінде  талқылайды  [13,  17-162].  Жанр  түрлеріне  мҽтіндер 
негізінде  теориялық  тұрғыда  талдау  жасайды  [13,  163-487.]. 
Жанрдың  тарихи  жүйесін  [13,  488-609],  жанр  үдерісін  [13,  610-619] 
жан-жақты  қарастырады.  Лейдерманның  бұл  кітабы  жанр  теориясы 
мен тарихын жүйелі түрде қарастырған күрделі еңбек. Автор реализм 
жҽне  постреализм  (бұл  кезеңді  біздің  ұлттық  ҽдебиетіміз  де  бастан 
кешірді)  кезеңіндегі  жанрға  деген  кҿзқарас  пен  тұжырымдарды 
талқылай  отырып,  бүгінгі  күні  де  бұл  мҽселе  толық  шешімін 
таппағанын айтады.  
Жанр  туралы  теориялық  тұжырымдарға  талдау  жасай  отырып, 
қарама-қайшы  кҿзқарастар  негізінде  жатқан  бір  ортақ  ойға  ерекше 
назар аударуға болады. Ол – жанр ұғымының ҿзгермелілік, еркіндік 
сипаты. Бұл сипат ҽдеби жанрларда қатып қалған, ҿтуге болмайтын 
«шекараның»  жоқ  екенін,  яғни  ықпалдастықты  танытады. 
Шындығында  да,  біз  шартты  түрде  бір  жанрға  теліген  туындының 
кҿркемдік  мазмұны  мен  табиғаты  басқа  бір  жанр  талаптары 

236 
 
тұрғысынан  кҿрінетінің  мысалдары  кҿп.  Жанрдың  ҿзгермелілігін 
тілге тиек еткенде ҽдебиеттанушылар осы жағдайды ойларына тірек 
етсе  керек.  Бір  туынды  шеңберіндегі  түрлі  қағидаттар  тұрғысынан 
ажыратылатын  жанрлардың  тоғысуын  анықтау  ҿз  алдына  жекелей 
зерттеуді қажет етеді. 
Жанрлар  теориясы  тарихында  бір  туындыға  кҿпжанрлы 
құрылым  тҽн  болатыны  жанама  болса  да  айтылып  отырады.  Бұл 
бағыттағы  талдаулар  кҿбінесе  жекелеген  қаламгерлердің  жекелеген 
туындыларын қарастыруда жүзеге асырылды. ХХ ғасырдың басында 
Кроче ҿз еңбегінде кҿтерген жанр туралы мҽселе, негізінен, осындай 
кҿркем  туындының  «кҿпжанрлы  құрылымына»  назар  аударудан 
туындағаны ақиқат. Шығарманы бір жанрдың «торына қамап қоюға» 
деген наразылықты аңғартатын кҿзқарастар (М.Каган, Л.Е.Пинский, 
Ж.Деррида,  т.б.)  негізінде  оның  сюжеттік,  тілдік,  құрылымдық 
ерекшеліктеріне терең үңілу керектігі ескертіледі.  
Кҿпжанрлы  құрылымымен  сипатталатын  кҿркем  ҽдебиет 
үлгілеріне 
кҿптеген 
мысалдар 
келтіруге 
болады. 
Ұлттық 
ҽдебиетіміздегі  біз  «поэма»  (бұл  поэзия  жанрына  «тиесілі»  екені 
белгілі)  деп  атаған  Ғ.Мүсіреповтің  «Кездеспей  кеткен  бір  бейне» 
туындысы пішіндік тұрғыда қара сҿз жанрына тҽн (повесть). Немесе 
С.Мұқановтың «Сұлушаш» романын (поэма), С.Торайғыровтың «Кім 
жазықты»  романын  (поэма),  Ж.Аймауытовтың  «Жапырақтар», 
М.Жұмабаевтың 
«Балапан 
қанат 
қақты», 
«Домбыра», 
С.Сҽдуақасовтың  «Ҿртең»,  Қ.Кемеңгеровтің  «Тұтқынның  ойы», 
«Ерлік  –  жүректе»  атты  қара  сҿзбен  жазылған  ҿлеңдерін, 
Ғ.Мүсіреповтің  «Жапон  балладаларын»  (новелла),  Е.Раушановтың 
«Ымырт», «Тас балбал», «Сатқын»  қара сҿзбен жазылған ҿлеңдерін 
атап  айта  аламыз.  Осындай    мысалдар  жанр  мҽселесін  ҽлі  де  болса 
тереңірек зерттеп, теориясын нақтылай түсу қажеттігін танытады.  
Пішіндік  сипатымен  прозаға,  ал,  мазмұндық,  кҿркемдік 
ерекшелігімен  поэзияға  тҽн  болатын  қара  сҿзбен  жазылған  ҿлең  – 
жанрлар  синтезінен  туындаған  поэзиялық  түр,  немесе  прозалық 
пішін. «Қара сҿзбен жазылған ҿлең – прозалық пішіндегі лирикалық 
туынды.  Оған  тҽн  белгілер:  кҿлемнің  қысқалығы,  жоғары  эмоция, 
сюжетсіз құрылым, субъективті ҽсер мен күйзелістің білдірілуі; бірақ 
ырғақ,  ҿлшем,  ұйқас  жоқ.  Сондықтан  қара  сҿзбен  жазылған  ҿлеңді 
поэзия мен проза аралығындағы метрикалық белгілері бар  ырғақты 
(ритмдік) прозамен жҽне еркін (ақ) ҿлеңмен шатастыруға болмайды. 
Қара  сҿзбен  жазылған  ҿлең  түрі  еуропалық  поэзияда  романтизм 
дҽуірінде  проза  түріндегі  діни  лирикада  бибилиялық  дҽстүрді  тірек 
ете  отырып  дамыды,  ал,  француз  поэзиясында  басқа  тілдегі 
ҿлеңдерді  аударудағы  тҽсіл  болды.  Қара  сҿзбен  жазылған  ҿлеңнің 
алғашқы  үлгісі  деп                                А.  Бертранның  «Гаспар  из  тьмы»              
(1842  ж.  шыққан)  кітабын  санайды.  «Қара  сҿзбен  жазылған  ҿлең» 

237 
 
термині  Ш.Бодлердің  «Цветы  зла»  кітабында  қолданылды.  Орыс 
ҽдебиетіне И.С.Тургеневтің                   1878– 82 жылдары жазылған 
туындыларымен  енді»  делінген  «Ҽдеби  энциклопедиялық  сҿздікте» 
[25, 425]. 
Қара  сҿзбен  жазылған  ҿлең  туралы  ҿз  пікірімізді  білдірер 
болсақ, «Европалық ҽдебиет үшін қара сҿзбен жазылған ҿлең жанры 
үйреншікті  машыққа  айналған.  Мұнда  мазмұндық  артықшылыққа 
ерекше мҽн беріледі, сондай-ақ бірінші кезекте автордың лирикалық 
кҿңіл-күйі  тұруы  керек...  Жанр  ретінде  кең  түрде  дамымағанымен, 
бұл  салада  да  ҿзіндік  ізденістер  болды.  Ҽлемдік  ҽдебиетте  қара 
сҿзбен  жазылған  ҿлеңге  деген  қызығушылық  толастаған  емес. 
Лирика  жанрының  ішкі  түрлерінің  ҿзін  қара  сҿзбен  пішіндеу  де 
ізденістің  бір  жүйесін  құрады.  Мҽселен,  Даниил  Хармс  қара  сҿзбен 
жазылған сонеттердің тамаша үлгісін ұсынған. Пішіндік ерекшелікке 
бағынатын  сонеттің  қара  сҿзбен  ҿрнектелуі  кҿп  ізденісті  һҽм 
шеберлікті  талап  етері  анық.  Даниил  Хармстың  сонеттерін  арнайы 
зерттеген                      А.А. Добрицын «Сонет» в прозе: Случай 
Хармса»  еңбегінде  бұл  «жаңа»  жанрлық  түрдің  мазмұндық, 
кҿркемдік ерекшеліктерін жан-жақты талдайды» [26, 323]. 
Жанрлық  талдаулар  қалыптасқан  канондық  кҿзқарастардың 
«шекарасынан»  жиі  шығып  кетіп  отырады.  Проза  тіліндегі  поэзия, 
поэзия  тіліндегі  проза  туралы  сҿз  болғанда  туындыға  бір  жанрлық 
«басымдықты»  бере  отырып,  басқа  жанрлық  құрылымын  да 
қамтимыз ба, ҽлде, ешқандай жанрлық анықтама берілмеуі керек пе 
деген заңды сауал туындайды. Жанр – ҽдебиеттің, жанрлар теориясы 
– ҽдебиеттанудың ажырамас бір құрылымы, бҿлігі. Сондықтан да кез 
келген  ҽдеби  туынды  туралы  зерттеу  барысында  оның  жанрлық 
сипаты  естен  шығарылмауы  тиіс.  Туындының  жанрлық  тұрғыдағы 
кҿпқұрылымдылығын  ескере  отырып,  онда  қандай  да  бір  жанрдың 
элементтері басым екенін жҽне тағы қандай жанрға тҽн сипаттар бар 
екенін  анықтау  қажет.  Жанр  ұғымын  мүлде  жоққа  шығару,  оның 
ҽдебиеттанудың  негізгі  бір  аспектісі  екенін  мойындамау  мүмкін 
емес.  Жанр  ұғымынан  бас  тарту  ҽдеби  зерттеулерде  объективті, 
нақты нҽтижелерге қол жеткізбейді. 
   
Пайдаланылған ҽдебиеттер 
1
 
Кроче Б. Эстетика как наука  о выражении и как общая лингвистика.  – 
М.: Intrada, 2000. – 171 с. 
2
 
Паньков  Н.  М.М.Бахтин  и  теория  романа.  //  «Вопросы  литературы», 
2007, №3. С. 252-315. 
3
 
Тынянов  Ю.Н.  Поэтика.  История  литературы.  Кино.  М.:  Наука,  1977.  –            
574 с. 
4
 
Бахтин М.М. Тетралогия. М.: Издательство Лабиринт, 1998.  – 608 с. 
5
 
Бахтин  М.М. 
Проблемы  поэтики  Достоевского.  –  М.:  Художественная 
литература , 1972. – 470 с. 

238 
 
6
 
Бахтин  М.М.  Вопросы  литературы  и  эстетики.  М.:  художественная 
литература, 1975. – 502 с. 
7
 
Уэллек Р., Уоррен О. Теория литературы. М.: «Прогресс», 1978. – 326 с. 
8
 
Бехер И-Р. О литературе иискусстве. Издание 2-е. – М.: Художественная 
литература, 1981. – 528 с. 
9
 
Фрай H. Анатомия критики. – Москва : Директ-Медиа, 2007. – 82. – (1 ) . 
– Режим доступа: 
http://www.biblioclub.ru/index.php?page=book&id=36199
   
10
 
Пинский Л.Е. Магистральный сюжет. М.: Советский писатель, 1989. –       412 
с. 
11
 
Каган  М.  С.  Морфлогия    искусства:  Историко-теоретичечское 
исследование внутреннего стронеия мира искусств. Л.: Искусство, 1972. – 440 с. 
12
 
Поспелов  Г.Н.  Проблемы  исторического  развития  литературы.  –  М.: 
Просвещение, 1972. – 272 с. 
13
 
Хорольский В.В. «Два «рубежа» веков: от синтеза к атрофии жанров» // 
Жанровая  теория  на  пороге  тысячелетия.  Сб.  тезисов  иматериалов  ІХ  ежегодн. 
междунар. конф. Росс. ассоциации преподавателей англ. литературы.  – М., 1999. 
14
 
Лейдерман  Н.Л.  Теория  жанра.  научное  издание.  Екатеринбург,  201.  –            
904 с. 
15
 
Schaeffer  J  .-М.  Literary  Genres  and  Textual  Genericity  //  The  Future  o  f 
Literary Theory. Ed. by Ralph Cohen. - N ew Y ork and London: Routledge, 1989.  
16
 
Аристотель. Об искусстве поэзии. Москва, 1957. – 184 с. 
17
 
Байтұрсынұлы А. Ҽдебиет танытқыш. 
– 
Алматы: «Атамұра», 2003. – 208 бет 
18
 
Гегель Г.В.Ф. Эстетика. В 4-х томах. Т.3. 
– 
Москва, 1971. – 621 с. 
19
 
Жұмалиев Қ. Ҽдебиет теориясы. 
– 
Алматы, 1969. – 325 бет. 
20
 
Қабдолов З. Сҿз ҿнері. 
– 
Алматы: «Санат», 2002. – 360 бет  
21
 
Уахатов  Б.  Қазақтың  халық  ҿлеңдері. 
– 
Алматы:  «Ғылым»,  1974  –  285 
бет 
22
 
Қасқабасов С. Таңдамалы. Т. 1. Қазақтың халық прозасы. зерттеулер. 
– 
Астана: Фолиант, 2014. – 320 бет. 
23
 
Derrida J. Acts o f Literature. - New York and London: Routledge, 1992.  
24
 
Аверинцев С.С. Риторика и истоки европейской литературной традиции. 
М.: Школа «Языки русской культуры», 1996. – 448 с.
 
25
 
Компаньон А. Демон теории. – М.: Издательство им. Сабашниковых, 
2001. – 336 с. 
26
 
Литературный  энциклопедический  словарь.  –  М.:  Советская 
энциклопедия, 1987. – 752 с. 
27
 
Аймұхамбетова  Ж.Ҽ.  Мифтің  поэтикадағы  қызметі.  Монография. 
Алматы: «Жазушы», 2010. – 365 б. 
 
Резюме 
В  статье  проводится  обзор  истории  теоретических  концепций  о  жанре, 
анализируются  точки  зрения  исследователей  в  толковании  данного  понятия. 
Рассматривается 
историческая, 
диалектическая 
характеристика 
жанра, 
основанного  с  античных  времен  на  основании  исследований  литературоведов. 
На  основе  анализа  концепций  объясняется,  что  жанр  является  категорией 
литературы,  а  теория  жанров  –  категорией  литературоведения.  С  опорой  на 
теоретические и исследовательские работы с начала ХХ века до нашего времени, 
анализируются  определения  о  жанре  и  его  сущности,  на  основе  чего  делаются 
выводы о синтезе и интеграции жанра.  
 
 
 

239 
 
Resume 
The article provides an overview of the history of the theoretical concept of the 
genre, it analyzes the point of view of researchers in the interpretation of this concept. 
In  this  analysed  the  historical,  dialectical  characteristic  of  the  genre,  based  since 
ancient times, based on the study of literature. On the basis of these analyzes is due to 
the  genre  is  a  category  of  literature,  and  the  theory  of  genres  -  literary  categories. 
Guided by theoretical and research works from the beginning of the twentieth century 
to the present time, it is analyzed the definition of the genre and its spirit, on the basis 
of which the conclusions of the synthesis and integration of the genre. 
 
 
 
 
 

жүктеу/скачать 2,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: