Қазақ филологиясы

Анықтауыш мүше ұйымдастыруға етістік деген, дейтін тұлғалар да қатысады. Мысалы, Ермін деген ұлды құрметте («Егемен қазақстан»). Ер көрмеймін деген жерін үш көреді. (А.Адамбаев).

«Де» етістігінің грамматикалануы, грамматикалық қызметке тартылуын тану, оның құрмалас сөйлем ұйымдастырунан да байқаудан басталды Мысалы, Бір қатты дауыс құлағыма келеді, дегенмен айналамда маған сөйлеген ешкім көрінген жоқ. («Егемен Қазақстан»). Сағит контордан ешкімді көрмеді, неге десең бәрі жай- жайларына тарап кеткен. (Ғ.Мүстафин).

Сонымен «де» етістігі негізінде жұмсалып жүрген грамматикалық түлғалар қалыптасқан. «Де» етістігінің грамматикалануы, грамматикалық мағынаға ие болуы түрлі сатылардан өткен, бірімен- бірі жалғасып, өрбіп калыптасқан. Жоғарыда келтірілген мысалдың бәрі грамматикалық қызмет атқарып тұр. Осыдан шығатын қорытынды тұлғаның лексикалық немесе грамматикалық сипатын ажырату үшін қызметін, функциясын ескеру басты критерий болады [20,7].

«Де» етістігінің грамматикалық мағынасы лексикалық мағыналарының негізінде кейіннен пайда болады. Тіл білімінде грамматикалык мағына жөнінде екі жақты пікірді кездестіреміз. А.Ысқақов «Қазіргі қазақ тілі» еңбектерінде келесідей анықтаманы ұшырастырамыз: «Сөздердің нақтылы лексикалық мағынасымен жарыса отырып, сол лексикалық мағынаны айқындай, саралай түсетін я сөйлемдегі басқа сөздермен қарым- қатынасқа түсу нәтижесінде туатын жалпы мағынаны грамматикалық мағына дейміз.

Грамматикалык мағына сөздің түрленуі арқылы да сөйлемдегі басқа сөздермен қарым-қатынас арқылы да айтылады [15,14].

С.Исаев бұл тұжырымға қарсы мынадай пікірін білдіреді: «Ең алдымен грамматикалық мағына лексикалық мағынамен жарыса отырып, сол лексикалық мағынаны айқындай саралай түсетін мағына емес, сөздердің сол лексикалық мағынаның жалпылануы арқылы туатын жалпы мағынасы. Сөздің лексикалық мағынасы ~ нақты ұғымдық мағына, яғни бір сөзден екінші сөзді айыратын реестрлік мағынасы болса, грамматикалық мағына сөздің тым жалпы мағынасы. Сол сөздің әр түрлі түлғалары арқылы түрленуінің нәтижесінде немесе басқа сөздермен әр алуан қарым- қатынасқа түсу салдарынан пайда болатын және сөздерді бірі бірінен бөлмей керісінше. белгілі бір грамматикалык топтарға ортак қасиеттері арқылы біріктіретін жалпы мағыналары болып табылады [31,17].

Ғалым сол сияқты лексикалық мағынаға қарағанда грамматикалық мағына кейін калыптасқандығын, грамматикалык мағына лексикалык мағынаның жалпылануы арқылы пайда болып, сөйлеу процесінде сөздің жүмсалуы мақсатына қарай, оған әр түрлі түлғалардың қосылуы арқылы немесе сөйлемде басқа сөздермен әр килы қарым- қатынасқа түсуі арқылы үстеліп, осының нәтижесінде екінші қатынастағы мағына болып табылатындығын айтады.

С.Исаев сонымен қатар сөздің лексикалық мағына мен грамматмкалық мағынасын топтастыру - топтастырмау турасында ұтымды пікір білдіреді. «Лексикалық мағынаның мәні дара, сондықтан бірі- бірінен саралап, бөлуге негіз болса, грамматикалық мағына жалпы болады жеке сөздерге ғана емес солардың белгілі бір топтарына тән болғандықтан сөздерді грамматикалык сипаты жағынан топтауға негіз болады. Сөйтіп, сөз лексикалық мағынасы арқылы басқа сөздерден дараланып, жекеленіп, бөлініп тұрса, жалпы грамматикалық мағынасы арқылы керісінше басқа сөөздермен ортақ сипат алып, жақындап жалпы грамматикалық мағынасы топ құрауға бейімделеді [31,16].

Сөздің бір лексикалық, бірнеше грамматикалық мағынасы болады. «Грамматикалық мағынаның өзі біркелкі емес. Тікелей лексикалық мағынада туатын да сөздің түрлену жүйесі негізінде түлғалануынан да пайда болатын грамматикалық мағыналар бар. Ғалымның осы тұжырымын нақтылау үшін, Үйіне үңірейіп келген үндеместерге де, зар жылаған зайыбына да Мағжан жақ ашып, дәнеме демеді деген сөйлемдегі де етістігінің лексикалық мағынасы: деу (бірдеме айту)» [30,149], нақты кимылдық мағына, грамматикалық мағыналары -жалпы қимылдық мағына, екінші грамматикалық мағынасы - жалпы шақтық мағына, үшінші грамматикалық мағынасы - жалпы жақтық мағына, III жақ, жекеше түрі. Осы талдау байқатқандай, толық мағыналы дербес сөз ретіндегі де етістігі бір лексикалық мағынаны білдірсе, бірнеше грамматикалық мағынаға ие бола алады.

Сонымен, де етістігінің грамматикалық сөйлеу жүйесінде әр түрлі грамматикалық тұлғалармен түрленуіне байланысты және етістіктің өзара қарым- қатынасынан пайда болады дедік. Осы тұрғыдан де етістігінің жалпы грамматикалық мағынасы және жеке грамматикалық мағынасы болады. «Де» етістігінің жалпы грамматикалық лексикалық мағынасынан жалпылануы арқылы жасалынып, ешбір грамматикалық тұлғасыз, ішкі семантикалық абстракциялануы, жалпылануы арқылы қалыптасады. Ал жеке грамматикалық мағынасы тұлғалар арқылы беріледі. «Де» етістігінің семантикалық ортақ мағынасы, яғни инварианты болады. «Де» етістігінің формаларының қолданылуын және барлық жеке мағыналарын қамтитьш ортақ мағынасы инварианты көрсетеді. Сонымен А.В.Бондарконың сөзімен айтсақ: «Инвариант дегеніміз - общее значение представляет собой инвариант, охватывающий все частного значения и употребления данной формы» [32, 8]

Бір негізге әр түрлі форманттар жалғанып, олардың мағыналары да форманттың ерекшелігіне қарай, бай және әр алуан болады. Мысалы, айт-а алды, айт-ып алды, айт-ып бақты, айт-ып жөнелді, айт-ып қарады, айт-ып қалды, айт-ып көрді, айт-ып қойды, айт-ып салды, айт-ып тастады, айт-ып шықты, айт-а тұр, айт-а тұрса екен, айт-а берді, айт-а жөнелді, айт-а бастады, айт-а қалды, айт-а көрсе екен, айт-а қойды, айт-а салды, айт-а түсті, айт-а шықты, айт-а білді, айт-а жатты, айт-а отырды, айт-а жүрді т.б.

Айтып берді дегеннен субъект бұл әрекетті өз үшін емес, басқа біреу үшін істегенін білдірерліктей реңк бағдарланса, айта берді дегеннен субъект осы амалды (айт) мүдірмей жүзеге асыра бергені байқалады. Айта жаздады дегенде іс-әрекеттің кенет орындалмай қалғандығын аңғартады, айтып салды дегенде іс әрекеттің бірден, тез орындалғандығын немесе стильдік қолданысты ( эмоцияны) танытады.

Барлық сөйлеу eтістіктері семантика-грамматикалық белгiлерiне қарай eкi түрге бөлiнедi:

1) Дифференцияланған мағыналы сөйлеу етістіктерi. Бұларға де-, сөйле-, айт- сөйлеу етістіктерi және олардың жасалу тәсiлдерi жатады.

2) Сөйлеу әpeкетін ғана атап қоймай, сөздiң сипатын немесе берiлу тәсiлiн анықтайтын, олардың сөйлеу нысанын айтылу қалпына назар аудара отырып атайтын жалпы мағыналы сөйлеу етістіктерi.