Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері манкеева жамал Айтқалиқызы кіріспе

Алтын ердің қасы еді», – деп келетін өлең жолдарынан алтын ер

жүктеу/скачать 4,42 Mb. бет 227/248 Дата 29.09.2023 өлшемі 4,42 Mb. #111426

Алтын ердің қасы еді», – деп келетін өлең жолдарынан алтын ер тіркесін ұшыратамыз. Алтын сөзі асыл металл мағынасында ұғынылуымен қатар, көптеген халықтар танымында «байлық», «молшылық», «жақсылық», «сән-салтанат», «сұлулық», «құнды» сияқты символдық мәнге ие болуымен айрықша. Ал Махамбет тіліндегі алтын сөзі контекстке сай өзге мағынада жұмсалса керек. Оның үстеме мағынасы ғалым Г.Сағидолданың пікірі негізінде айшықтала түседі. Ғалым: «Алтын сөзін түркі-моңғолдардың саяси құқықтық дәстүріне байланысты болып келетін сөз-символ деп тануымыздың басты себебін алтынмен айшықталған белбеу, алтынмен қапталған ат әбзелдері (жүген, тізгін, ер-тұрман т.б.), алтын жақтаулы есікті орда (шатыр) сияқты заттарының XIII–XIV ғғ. байлықтың белгісі емес, «ең жоғарғы дәрежедегі биліктің белгісі» (көсемдіктің, хандықтың) ретінде танылатын бұйымдар болғандығымен түсіндіреміз. Мұндай алтын бұйымдарды тұтынуға кез келген бай-бекзада емес, тек белгілі бір ұлыстың (елдің) ханы, тайпаның көсемі, ру басы сияқты лауазым иелері ғана құқылы болды» [44, 173], – деп жазады. Бәйтерек ғаламдық ағаш ретінде мифтік дәстүрлерде таралған. Қазақ танымында да бәйтерек – «өмір ағашы», «өмірдің, өмір сүрудің символы» іспеттес танылып, ерекше қастерленген. Ал бәйтеректің жығылуы немесе бәйтеректің жапырақтарынан айрылып, қу түбір болуы (Жапанға біткен бәйтерек // Жапырағынан айрылып, // Қу түбір болған күн болған) – қазақ ырымында жамандық белгісі. Сондықтан да ақын Исатайдың қаза болған күнін «буыршынның мұзға таюы», «бураның атанға шөккені», «бәйтеректің жығылуы» іспеттес сұмдық құбылыстар негізінде бейнелей келе, «түс қыла көр, құдайым» деп жалбарынады. Бұл тіркестер ақыр заман белгісін таныта келе, «жамандық», «уайым-қайғы», «өкініш», «үрей» семаларын қамтиды. Махамбет шығармаларында кеңінен орын алған теңеулердің бір түрі – бұл халық ауыз әдебиетінде, жыраулар туындыларында жиі қолданылып, тұрақтанған дәстүрлі поэтикалық теңеулер. Олар ақын поэзиясының ұлттық нақышын, экспрессивті-эмоционалды бояуын, көркемдік қуатын арта түсіретін дүниелер болып табылады. Мысалы: «Маңыраған қойдай шулайды», «Ақ бөкендей ойнайды», «Аш күзендей белін бүгілтіп», «Күшіктей даусын қыңсытып», «Арыстандай ақырған», «Жолбарысша жорыттым», «Қабыландай қайранға соғып», « Үдей соққан дауылдай», «Мылтығын қардай боратып», «Оқ жаңбырдай жауған күн», «Сапырып судай шашқан күн» және тағы басқалары. Сонымен қатар Махамбеттің өзіндік қолтаңбасын танытатын соны теңеу-суреттер де аз емес. Мысалы: «Қызғыштай болған есіл ер», «Еркек қойдай бөлініп, // Қырқарланып өткен ер», «Адырнасын ала өгіздей мөңіреткен», «Жау бір өрттей қайнайды», «Қайраңнан алған шабақтай // Қия бір соғып ас етсем», «Құландай ащы дауыстым!», «Қырмызыдай ажарлым!», «Теңіздей терең ақылдым!», «Бұрала біткен емендей», «Мен келелі қара бұлтпын», «Шортаны қара бақандай», «Бақасы сары атандай», «Сонасы қоңыр үйректей» т.б. Сонымен, поэзия тіліндегі көріктеу құралдары этномәдени мазмұнымен астарланып, көбіне тың мағына үстей келе, автордың ойын әсерлете, әрлендіре түсетін құрал болып табылады. «Себепсіз метафоралы тіркес пайда болмайтынын ескерсек, онда кез келген метафоралы тіркес мағынасында сол тілде сөйлейтін ұлттық таным білімі байқалады... Тіл – жанды дүние десек, оған қан беретін, нәр беретін осындай танымдық ой – сананың тереңінен шығатын метафоралар» [45, 91], – деген тұжырым Махамбет сынды тілдік тұлғалардың деректерін антропоөзектік парадигмада анықтап, метафоризацияланған атаулар – бұл халықтың дүниетанымымен, ұлттық ой ерекшелігімен тығыз байланыста туындайтын мәдени тілдік бірліктер екенін көрсетеді. жүктеу/скачать 4,42 Mb. Достарыңызбен бөлісу: