Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері манкеева жамал Айтқалиқызы кіріспе
І. ТІЛДІ ЗЕРТТЕУДІҢ РУХАНИ-ТАНЫМДЫҚ БАҒЫТЫ
жүктеу/скачать 4,42 Mb.
|
антология- Тіл білімінің негізгі мәселелері (1)
| І. ТІЛДІ ЗЕРТТЕУДІҢ РУХАНИ-ТАНЫМДЫҚ БАҒЫТЫ
Ежелгі тіл білімі заманынан бері анықталып келе жатқан оның ең негізгі мәселесі – тіл мен ойдың байланысы. Ал, тіл арқылы берілетін ойдың ар жағында сол тілде сөйлеушінің танымы, мәдениеті, психологиясы, өмір тәжірибесі т.б. рухани-прагматикалық жүйесі жататыны белгілі. Демек, тіл қызметін сол тілде сөйлеушінің жан-жақты қызметі мен болмысынан тыс қарау мүмкін емес. Ал, ол қызмет тілдің ұжымдағы коммуникативтік қызметімен ғана шектелмейді. Себебі сол ұжымды ұйыстырушы, тұтастырушы, біріктіруші және жаңа ұрпаққа ұластырушы да тіл қызметі. Яғни, тілдік ұжымда тіл коммуникативті-прагматикалық қызметпен қатар танымдық, құжаттық (кумулятивтік) т.б. қызметтер де атқарады. Мемлекеттік мәртебеге ие тілде бұл қызметтер ерекше сипатта көрініс табуы тиіс. Олай болса, қазақ тілінің жан-жақты қоғамдық, әлеуметтік қызметін негіздейтін, дәлелдейтін, айқындайтын, жаңғыртатын, жандандыратын арқауын анықтауды мақсат ететін жаңаша сипаттағы антрополингвистикалық бағыт қазақ тіл білімінде де өріс алуы қоғамдық қажеттілік. Себебі тілдің тек құрылымдық жүйесіне негізделіп, тілдің жалаң да жалпы сипаттағы коммуникативтік қызметінің ғана көрсетілуі тілдің қазіргі қазақ қоғамында мемлекеттік тіл ретінде толыққанды қызмет етуінің шын мәніндегі әлеуетін ғылыми негізде түсіндіріп, әлеуметтік сұранысқа ғылыми тұрғыдан жеткілікті жауап бере алмай отыр. Оның себебі қоғам өзгеруі, онымен байланысты сана жаңғыруы рухани құндылықтарымызды бағалауға қатысты бұнын қалыптасқан қағидалары мен ғылыми зерттеу нәтижелеріне де ұлттық таным мен мүдде тұрғысынан қарауды қажет етеді. Осы орайда функционалды-жүйелік парадигманы антропоөзектік парадигма ығыстыра бастағаны байқалып отыр. Бірақ ол дәстүрлі тіл білімінің құнды нәтижелерін теріске шығармай, керісінше, тілді зерттеу тарихындағы екі тілдік парадигма бірін-бірі толықтыратын, жалғастыратын сипатта дамуы тиіс. Осымен байланысты тіл қызметін кешенді сипатта қарастыруды мақсат еткен, қазіргі тіл білімінің жаңа салалары – когнитивтік лингвистика, коммуникативтік (қатысымдық) лингвистика, әлеуметтік лингвистика, психолингвистика, лингвомәдениеттану, этнолингвистика, прагмалингвистика т.б. қазіргі қазақ қоғамындағы рухани-әлеуметтік сілкіністер нәтижесінде жаңарған ұлттық сана мен ұлттық бірлікті, оның рухани дамуын қамтамасыз ететін, материалдық өндірісін бейнелейтін, танытатын күшті құрал ұлттық тіл екенін дәлелдеуге қызмет етеді. Басқаша айтқанда, олар тіл туралы онтологиялық көзқарасты сол тілде сөйлеуші халықтың жан дүниесімен, ой-санасымен, соның ішінде тарихы мен мәдениетімен тығыз байланысты қараудың теориялық-әдістанымдық негізін құрайды. Өз бастауын тіл білімі тарихының тереңінен алатын осы антрополингвистикалық көзқарас қазіргі лингвистикалық зерттеулер мен экстралингвистикалық факторлардың әсерімен жаңа сапада қайта жаңғыруда. Бұл көзқарас алғаш рет ХІХ ғасырда пайда болғанда, XVII-XVIII ғасырларда ұсынылған логикалық бағыт пен универсалды грамматикаға қарсы, яғни негізгі назарды тілдің ішкі формасына аударған лингвистикалық ілім ретінде қалыптасты. Оның негізін салушы – көрнекті неміс лингвисі В.Гумбольдт. В.Гумбольдттың пікірінше, ұлттың өзіне тән, іштей дамитын рухы бар, сол рухтың ерекшелігін сыртқа шығарып, сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа беруші күш – тіл. Бұл қағида В.Гумбольдттың философиялық-лингвистикалық бағдарламасының негізін құрайды. Ол В.Гумбольдттың тілді адамның ойы мен санасы, мәдениеті және рухани өмірімен тығыз байланыста қарайтын тіл философиясына сай келеді. В.Гумбольдттың лингвистикалық бағыттары (концепциялары) тілдің табиғаты мен тегі, тіл мен ойлаудың «халық рухымен» байланыстылығы туралы И.Гердердің идеяларына сүйенеді. Тіл мен рух В.Гумбольдттың пікірінше, біртұтас ұғым: «Человек весь не укладывается в границы своего языка, он больше того, что можно выразить в словах; но ему приходится заключать в слова свой неуловимый дух, чтобы скрепить его чем-то, и использовать слова как опору достижения того, что выходит за их рамки» [4, 349]. А.С.Чикобаваның көрсетуінше, В.Гумбольдттың философиялық теориясын одан әрі қарай жалғастырған М.Лацарус, В.Вундт «рух», «халықтық рух» деген ұғымдарын «психикаға» айналдырып, «халықтар психологиясы» деген бағыттың негізін салды. Ол бағытқа сай тілдің ішкі формасы – психологиялық процесс, ал мақсаты – халықтың психикалық (рухани) қызметі деп анықталды. М.Лацарустың айтуынша: «Подлинно человеческая жизнь человека, духовная деятельность человека возможна лишь в обществе; дух – это совместное порождение человеческого общества» [5, 22]. Осыған сабақтас қазіргі этнопсихология халықтардың ұлттық ерекшелігінің негіздерін, себептерін, дамуын ия жоғалуын ашуға тырысады. Нақты айтқанда, ұлттық мәдениеттің құралы, таңбасы ретіндегі тіл табиғатының жан-жақты ашылуы ұлттық психологияның мәліметтерімен тығыз байланысты болып келеді. Әрбір этностық ұжымның тарихи тәжірибесі негізінде қалыптасқан психикалық өмір салтының сипаттарын зерттейтін этнопсихология саласы ешкімде (басқа ұлтта, этноста т.б.) қайталанбайтын рух ерекшелігін өз зерттеу нысанына тірек етеді. Соның негізінде этнопсихологиялық зерттеулер ұлттық мәдениетті жасаушылардың психологиялық ерекшеліктерін есепке ала отырып, кез келген ұлттық мәдениеттің өзіне ғана тән сипатын ашып көрсетеді. Мысалы, қазақ ұлттық мәдениетіне қатысты оның айқын көрінісі – «қазақтың қонақжайлығы мен дарқан мінезі». Оны айғақтайтын тілдік қазынадағы деректердің сан-салалы айшықты жүйесі белгілі. Ал, ХХ ғасыр басында В.Вундт «халықтар психологиясын» одан әрі қарай дамытып, оны тіл білімінің методологиялық негізі ретінде қалыптастыруға тырысты. Атап айтқанда, В.Вундт «күрделі интеллектуалдық процестер, эмоциялар, сезімдік иірімдерді зерттеу басқаша әдісті қажет етеді» деп есептейді. Себебі «лабораторияда тәжірибе арқылы діни ия моральдық т.б. сезімдерді туғызу мүмкін емес. Мұндай күрделі психикалық процестер адам қауымының тарихи өмірінде: тілде, аңыздарда (миф), әдет-ғұрыптарда, дінде, өнерде өз іздерін қалдырады» деп, В.Вундт соларды зерттейді де, оны былай түсіндіреді: «К мифам примыкают зачатки религии и искусства, к обычаям – зачатки и общие формы развития права и культуры» [6, 25]. Бұл тұжырымдарды ұлттық тілді зерттеудің бірден-бір негізі деп санамағанмен, ұлттық мәдениеттің, дәстүрлердің дамуын, ұлттық тілдің ұлттық рух біріктірген ұжымда қалыптасуын түсіндіруде, ерекшеліктерін бағалауда ескеруге болады. Әсіресе, ұлттық рухымыз жаңғырып, салт-дәстүрлеріміз қайта жанданып жатқан қазіргі қазақ қоғамындағы рухани-әлеуметтік құбылысты дұрыс бағалап, негізін түсіну үшін ұлттық тілдің дамуының ішкі формасынан туындайтын жалпы заңдылықтарды жеке адам, ерекше тұлғалардың психикасымен (рухымен) және оның жалпы ұлттық санаға әсерімен байланысты түсіне білудің маңызы зор. Себебі салт-дәстүрлер жай қолданбалы нәрсе ия науқандық, мерекелік көрнекі құрал емес. Олардың шығармашылық сипаты – ұлтты рухтандырып, оның ішкі, сыртқы келбетін өрнектеп, көрсетіп тұратын сипаттардың бірі. Демек, ұлттың дүниетанымымен сабақтас қалыптасқан материалдық өндіріс пен тұрмыс күйі де әркімнің жеке басының жағдайына байланысты күй емес. Ол – халықтың әлеуметтік-психологиялық, мәдени, тұрмыстық, дүниетанымдық негізін – ұлттық санасын қалыптастыратын құбылыс. Оның негізгі бір сипаты – оның тұрақтылығы. Ол оңайлықпен өзгере салмайды, тіл арқылы ол ұрпақтан-ұрпаққа беріледі. Сол арқылы ұлт өмірінің желісі үзілмей, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіледі. Әртүрлі ұрпақ өкілдері бір ұлтты құрайды. Бұл бағыттың Ресейдегі көрнекті өкілі – А.А.Потебня. В.Гумбольдттың пікіріне сүйеніп, А.А.Потебня тілді ойды туғызушы тетік деп, яғни тілде о бастан шығармашылық мүмкіндік бар деп түсінеді. Сонымен бірге ол тіл оқшау тұрған құбылыс емес, ол халықтың дүниетанымымен, мәдениетімен біртұтас байланыста деп санайды. Себебі, «халық – тілді жасаушы, тіл – «халықтық рухтың» жемісі, сондықтан тіл ұлттық ерекшелікті көрсетеді» деп қорытады [7, 155-156]. Демек, «тілге, – білікті ғалым М.Арын анықтағандай, жай әншейін ғана бір ойды айтып беруші деп қарамау керек. Ол – ең әуелі сол ойды құрап беруші. Құрағанда ұлттық ерекшеліктерді ескеріп барып, құрап беруші орган» [8, 15]. Сондықтан да ғалымның пікірінше, ұлттық рухтың ең бір абыройлы қызметі – тілді рухтандыру. Бірақ тіл білімінің әрі қарай даму барысында тілді, негізінен, таңбалық жүйе деп қарау және сол кезеңде қатты дами бастаған дәл ғылымдардың әсерімен тілдік бірліктердің құрылымы мен қызметіне ерекше назар аудару, ішкі форма, семантика мәселелерін өзекті зерттеу нысандары қатарынан ығыстырып шығара бастады. Соның нәтижесінде тілдің негізгі мәні ретінде оның қарым-қатынас құралы қызметі бағаланып, оның танымдық, руханилық қызметіне дұрыс мән берілмеген кеңестік тіл білімінде В.Гумбольдттың ілімін қайта жаңғыртып, өз еңбектерінде тілдердің ұлттық ерекшелігіне қатты көңіл бөлген неогумбольдтианттық бағыттың көрнекті өкілдері Э.Сепир, Б.Уорф, И.Вейсгербер т.б. еңбектеріндегі көзқарастарына идеалистік деген біржақты баға берілді [9, 123]. Нақты айтқанда, ХХ ғасыр басындағы тіл білімінің дамуы негізгі назардың субстанциялық көзқарастан құрылымдық-функционалдық көзқарасқа аууымен сипатталады. Соған орай тілдік құрылымның субстанциядан салыстырмалы тәуелсіздігін толық тәуелсіздік деп таныған түсінік кең етек алды. Тіл білімі тарихының бір кезеңін көрсететін осы бағыт, атап айтқанда, структурализм бағыты негізінен Фердинанд де Соссюр есімімен және оның «Жалпы тіл білімінің бағыты» атты еңбегімен байланыстырылады. Оның негізгі мәні «Тіл субстанция емес, тіл – түр, тұлға» дегенге саяды [10, 120]. Яғни, Ф. де Соссюрдың пікірінше, тіл деген ұғымға тілдің «мәндік» (субстанция) қабығынан бөліп алынған құрылымы және дыбыстық материя ғана кіреді. Дыбысталудың өзі де бұған кірмейді, себебі ол тілге емес, сөзге (речь) қатысты. Осылайша тілді таза құрылымдық құбылыс деп қарайтын ғалымның пікірінің кейде бірізділігі жойылып, қайшылыққа ұшырайтын тұстарын да көреміз: «Материальная единица существует лишь в меру своего смысла, в меру той функции, в которою она облечена ...» – деп, тілді таза форма, құрылым дей тұра, оның ойлау мен дыбыстың арасын жалғастыратынын мойындайды [10, 133]. Тілдің сыртқы тұлғасына, құрылымына ерекше көңіл бөлген Ф. де Соссюрдың ілімі тілді синхрондық тұрғыдан зерттеуді күшейтіп, диахрондық жағынан қарастыруды әлсіретті. Сондықтан жоғарыда атап көрсетілген тілді зерттеудің жаңа бағыттарына, біздің ойымызша, тілдің ішкі мәнін негіз деп санап, тілді жүйелі құбылыс немесе таңбалық жүйе деп қарайтын ғалымдардың пікірі арқау болмақ [11]. Сонымен, тілдің ішкі формасы мен мазмұнын, халқымызға тән рухани қазынасын бойына сіңіріп, сақтаған тілдік деректердің бүгінгі ұрпаққа жеткізілген құдіреті – тілдің кумулятивтік (мұрагерлік) қызметімен байланысты. Зерттеу негізінде ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық мәдениеттің тіл арқылы танылуының теориялық мәні тарихи лексикология мен тарихи морфологияға, этнолингвистика мен лингвомәдениеттану және елтануға тікелей қатысты болса, ал түсіндірме, этимологиялық, екі тілді аударма сөздіктер жасауға, олардың мазмұнын неғұрлым сапалық жағынан жетілдіре түсуге, сонымен бірге мұражайлардағы коллекциялар мен этнографиялық экспонаттарды түсіндіріп, паспорттауға, елтанытушылық қызмет пен қазақ тілін оқытып, үйретуге қатысты бұл бағыттың практикалық құндылығын бағалауға болады. Сайып келгенде, тілдің тек танымдық-мазмұндық жағы ғана ашылып қоймай, сонымен бірге мемлекеттік мәртебеге сәйкес қазақ тілінің бұрын толық көрінбеген қырларының коммуникативтік әлеуеті де ашыла түседі. Осыған сай халқымыздың рухани өрісімен сабақтас қалыптасқан, кумулятивтік қызметі арқылы ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып беріліп келе жатқан ана тіліміздің мәдениетке қатысты ұшан-теңіз қазынасының тілдік табиғатын зерттеу негізінде олардың ұлттық болмыс-мазмұнын анықтау – қазақ тіл біліміндегі өзекті мәселелердің бірі. Бұл мәселелердің шешімін табуы мынадай міндеттердің орындалуын қажет етеді: а) төл мәдениетіміздің өткен дәуірлерінен елес беретін көне тамырлы, ұлттық бояуы қалың алуан түрлі атаулар мен ұғымдарды эпостық жырлардан, ақын-жыраулар шығармаларынан, фразеологиялық тіркестер мен диалектілік және кәсіби лексика құрамынан, паремиологиялық жүйеден, прецедентті, сакральды атаулардан т.б. жиып көрсету; ә) этнолексика түрінде сақталған осындай ұшан-теңіз байлықты кез келген жеке тілдік фактіге байланысты емес, белгілі бір қарым-қатынастар мен байланыстардағы кәсіби, әлеуметтік, гендерлік т.б. мағыналық-тақырыптық топтарға жіктеу; б) эпостағы ия ақын-жыраулар өмір сүрген дәуірдегі, не фразеологиялық т.б. тіркестер мен диалектілік ия кәсіби лексикадағы қолданылу өрісіне байланысты семантикасы өзгерген сөздерге функционалды-семантикалық, ономасиологиялық талдау жасау; в) семантикалық, грамматикалық даму барысында, қолданылу аясында көптеген өзгерістерге ұшыраған мәдениетке қатысты этнолексикаға жасалған тарихи-лингвистикалық реконструкцияны мәдени реконструкциямен сабақтастыру; г) мәдени атаулардың этногенездік тарихи көздерін жаңғыртуды көне түркі ескерткіштері мен түркі тілдері жүйесінің тарихи қабаттарын тіл аралық салыстыру арқылы анықтау; ғ) кейбір мәдени атаулардың архетиптерінің өзегін құрайтын тарихи туынды түбірлерде «сүрленіп» қалған «өлі» түбірлерді фоно-морфо-семантикалық құрылым негізінде диахрондық тұрғыдан сипаттап, уәждік негізін тарихи деривация мен номинация шегінде анықтау; д) мәдени атаулардың номинативтік және этимологиялық қырларының қалыптасу қағидаларын анықтау. жүктеу/скачать 4,42 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|