Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері манкеева жамал Айтқалиқызы кіріспе
жүктеу/скачать 4,42 Mb.
|
антология- Тіл білімінің негізгі мәселелері (1)
| -т аффикстік элементінің көнелігі түрік және корей тілдеріндегі осындай етістіктерді салыстырмалы талдау негізінде дәлелденеді. Мысалы, түрікше jat= «жат», кәрісше čа «жату», тұнғұсша –da «жиналу», түрікше bat «суға бату», кәрісше –ра «төмен құлау», «суға бату», гольд. –ра «құлау», моңғолша ba-g-ta «сыю», түрікше čat «жабысу», «тиісу», кәрісше –čһа «басып алу», «ұстау», манчжурша čа «ұстап алу», «алу» және т.б.
А.М.Щербактың пікірінше, «әртүрлі тілдердегі каузацияны беру әдістерін салыстыру нақты немесе әлеуетті каузативтік мағынасы бар етістіктермен, мысалы –ет етістігімен, бұйрық рай аффикстерімен байланыс орнатуға қатысты әрекеттерге оң қарауға мүмкіндік «береді»139. 22. √-та//-те: -Та//-те моделі -ла/-ле моделінің фонетикалық варианты. Мысалы: *жас>жас-та, *мақ>мақ-та, *от>от-та, *өр>өр-те, *сақ>сақ-та, *сық>сық-та, *сіл>сіл-те, *тас>тас-та, *ұс>ұс-та және басқалар. 23. √-тар//-тер, -дар//-дер: Осы аффикстің көмегімен қазақ тілінде 8 етістік жасалған. Олардың бәрі диахрондық тұрғыда морфемаға ажыратылған: *ақ-тар=, *ау-дар=, *бөк-тер=, *дағ-дар=, *қай-тар=, *қаң-тар=, *той-тар=, *ұл-тар=. Бір қарағанда, осы модельдің құрамдық сипаты айқын. Алайда тіл дамуының қазіргі кезеңінде былайша ажырату мүмкін емес. Тарихи даму процесінде қарастырылып отырған тұлғаның сатылай сақталып қалғандығы туралы пікір кездеседі. М.Рясянен Э.Карахканың болжамын қолдайды. Ол болжам бойынша –t- каузатив көрсеткіші, -ер көпше түрдің екінші жағының аффиксі140. Мысалы: *қай>қай-т-ар. Алайда бұл қатардағы басқа да мысалдар осылайша жіктелуге көнбейді. Егер осы тұлға шығу тегі жағынан сөзжасамдық қызметті атқарса, қазіргі тілде императивтік тұлғада ол белсенді емес, өйткені «өлі» моносиллабқа қосылады. 24. √-ты//-ті, ды//-ді: Егер а/е және ы/і модельдерін параллель тұлғалар ретінде қарастырсақ, біз осы модельді –та//-те тұлғасының варианты деп санай аламыз. Мысалы: *ел-ті=, *ес-ті=, *қам-ты=, *мал-ты=. 25. √-тый//-тій, -дый//-дій: Сөзжасамдық модель дыбыселіктеуіш моносиллабтық негіздерге қосылып, бірдеңеге кірігу мағынасындағы етістіктерді тудырады. Мысалы: *бат-ты=, *быр-тый=, *мон-тый, *шол-тый=, *ыз-дый=. 26. √-тыр//-тір, -дыр//-дір: Осы модель ырықсыз етістің тұлғасы ретінде дербес түбірлер мен туынды түбірлерге жалғанады. Басқаша айтқанда, қазіргі қазақ тілінде ол аса белсенді тұлғалардың бірі болып табылады. Мысалы: бас-тыр=, кел-тір=, көн-дір=, күй-дір=, қал-дыр= және т.б. Солай болса да, осы қатарда, сондай-ақ этимологиясы көмескіленген түбір морфемалары бар негіздер де кездеседі. Мысалы: *бұл-дір=, *жақ-тыр=, *лақ-тыр=, *о-тыр=. Ғалымдар (В.Шотт, Н.И.Ашмарин, Г.Рамстедт) осы генезисті тұр етістігімен байланыстырады. 27. √-ша//-ше: Біз бұл модельді жоғарыда аталған -са/-се моделінің фонетикалық варианты ретінде қарастырып отырмыз. -са/-се тұлғасындағы негіздер сияқты -ша/-ше тұлғасындағы етістіктер де лексикадан ығыстырылған. Мысалы: *ек-ше=, *қор-ша=, *өл-ше=, *шар-ша=. Аффикстің генезисіне қатысты екі нұсқаны атап көрсетті: 1) ш : л сәйкестігін ескере отыра, -ша аффиксін –ла аффиксінің фонетикалық варианты ретінде қарастыруды қажет деп санайды; 2) -ша<(-и) ш+а141. 28. √-шы//-ші: А.Н.Кононов және басқа да ғалымдар -са/-се және -сы/-сі тұлғасын бір тұлғаның әртүрлі көрсеткіштері деп санайды. Олай болса, -ша/-ше және -шы/-ші тұлғаларын да осылайша қарастыруға болады. Мысалы *теп-ші=, *ап-шы=, *ар-шы=, *қыр-шы=, *өр-ші=, *шор-шы=, *ыр-шы=. 29. √-ы-//-і-: Көптеген ғалымдар етістік пен есімдерге жіктелу кезінде етістік жасаудағы белсенді тұлғаның -а/-е морфемасы болғандығын көрсетеді. Ол кейіннен көне және өнімсіз морфемаға айналған. Осының бәрі толығымен -ы/-і вариантына да қатысты. Осы модель бойынша жасалған 63 ИЕ жиналды. Олардың 59-ы – тарихи туынды. *ар-ы=, *айн-ы=, *бек-і=, *дам-ы=, *ер-і=, *жан-ы=, *жар-ы=, * жан-ы=, *жар-ы=, *жас-ы=, *жек-і=, *жор-ы=, *жос-ы=, *кей-і=, *қай-ы=, *сас-ы=, *сыл-ы=, *тан-ы=, *шір-і=, *құр-ы=, *нал-ы=, * мой-ы=. 30. √-ық//-ік: Осы тұлға Енисей ескерткіштеріндегі есімдерден етістіктер жасалуында белсенді тұлғалардың бірі болды142. Қазіргі тілде ол өзінің бұрынғы өнімділігін жоғалтса да, туынды ИЕ-дің құрамында әлі де баршылық. Олардың арасында оңай ажыратылатындары да, морфемалық жағынан қиын талданатындары да бар. Мысалы: аш-ық=, бір-ік=, өш-ік=, *ай-ық=, *бұй-ық=, *дән-ік=, *ел-ік=, *ер-ік=, *көр-ік=, *тор-ық=, *үр-ік=, *ір-ік=. Барлық көрсетілген етістіктерде өздік етіс мағынасының реңктері бар. Әдебиетте атап өтілгендей, «-iк аффиксінің табиғаты анық емес»143. 31. √-ыл//-іл: Қазіргі қазақ тілінде -ыл/-іл тұлғасы ырықсыз етіс көрсеткіші ретінде қолданылады. Мысалы: ағ-ыл=, ас-ыл=, ег/к/-іл=, жаб/п/-ыл=, жай-ыл=, жар-ыл=, жой-ыл=. Өлі түбірлерден жасалған көптеген ИЕ - тер де кездеседі. Мысалы: *ар-ыл=, *ег-іл=, *жаң-ыл=, *жос-ыл=, *құт-ыл=, *саб/п/-ыл=, *сар-ыл=, *сей-іл=, *түң-іл=, *шағ/қ/-ыл=, *шом-ыл= және т.б. Шығу төркіні жағынан осы тұлғаны жоғарыда қарастырылған -ал/-ел моделінің варианты ретінде қарастыруға болады. 32. √-ын//-ін: Г.Рамстедт, Э.В.Севортян осы модельді ең көне сөзжасам модельдерінің қатарына жатқызады. Қазіргі уақытта осы аффикстен жасалған көптеген туынды түбірлер туынды сөздерге айналған. Якут тілінің грамматикасында атап өтілгендей, «өлі сөз тіркестерінің қатарына олардың құрылымынан қазіргі тілде дербес қолданылмайтын түбірлік элементі бөлінетін көне етістіктер де жатады»144. Мысалы: *бағ-ын=, *бұл-ін=, *ем-ін=, *ер-ін=, *жал-ын=, *жүг-ін=, *қаб-ын=, *өк-ін=, *сағ-ын=, *таб-ын=, *ұс-ын=. Қазіргі қазақ тілінде осы тұлға өздік етіс көрсеткіші ретінде тек етістік түбірлеріне ғана жалғанады. Байырғы күйдің қалдығы ретінде жоғарыда келтірілген ИЕ – тер құрамынан есім түбірлерді де диахрондық тұрғыдан анықтауға болады. Осы аффикстің шығу тегіне байланысты оны «3-ші жақтағы қосымшаланған есімшеге» және «жіктік тұлғадағы» есімшеге көтерген О.Бетлингк пен А.Н.Кононовтың болжамы да айрықша назар аударады. А.М.Щербактың пікірінше, «О.Бетлингктің болжамын қабылдау баяндауыш-толықтауыш тәртібінде түрік тілдерінің синтаксисі үшін ерекше қанағаттанарлық түсініктеменің жоқтығымен қиындай түседі»145. 33. √-ы//-ір: Кейбір ғалымдар осы модельдің бастапқы тұлғасы -тыр/-тір аффиксі болды деп пайымдайды. Алайда деректер мұны анық көрсете алмайды. Шындығында, талданатын тұлғаның бастапқы қызметі, шындығында, сөзжасамдық болған, өйткені ол құрылымы өте қарапайым синкретті түрлерге қосылып, «таза» (сабақты) етістіктерді құрады. Осы ИЕ-ден жасалған көптеген түбірлердің мағынасы қазіргі уақытта түсініксіз. Мысалы: *ай-ыр=, *аң-ыр=, *ау-ыр=, *бұй-ыр=, *ел-ір=, *ес-ір=, *жап-ыр=, *жек-ір=, *құт-ыр=, *май-ыр=, *мүд-ір=, *сім-ір=, *сек-ір=, *сем-ір=, *сый-ыр=, *шұб-ыр=. Осы топтағы көптеген етістіктер қазір осы тұлғасыз қолданыла алмайды. Мысалы, жасыр= императив етістігі диахрондық тұрғыда екі бөлікке жіктеледі. М.Қашқари ХІ ғасырда jaš түбірінің дербес қолданылғандығын көрсетеді: Ol meni korip jasdi «Ол мені көріп, жасырынды»; teva munip goi ara jasmas «Түйе үстінде отырып, қой арасында ешкім жасырына алмайды» /МК. ІІІ Т. С.60/. Сондай-ақ сол уақытта тұлғаның синкретті болғанын да атап көрсеткен жөн. Тіл дамуының осы жағдайында жасыр= түбірлік бөлігінің өте күрделенген тұлғасы өлі тұлғаға айналды. жасыр= үлгісіндегі етістікті императивтер құрылымын оңай ажыратылатын түбір морфемасы бар ИЕ-мен салыстыруға болады, мысалы: көш>көш-ір, түс>түс-ір, піс>піс-ір және т.б. 34. √-ыс//-іс: -ыс, -іс тұлғасы – қазақ тілінде ортақ етіс тұлғасы. А.Н.Кононов пен В.Т.Кондратьев осы аффикстің негізін көпше түрдің тұлғасымен байланыстырады146. В.Л.Котвич осы тұлғаны қазір тұнғұс-манчжур тілдерінде сақталынған көптік мағыналы l тарихи ескірген тұлғасының алломорфы ретінде пайымдайды147. Э.В.Севортян, Л.Н.Харитонов және Х.Т.Нигматов осы модельдің ортақтық мағынасын - бастапқы, ал көптік мағынасын – екінші деп санайды148. Біздің ойымызша, көптік мағынасынан ортақ мағынаны шығарған А.А.Юлдашевтікі жөн сияқты. Ол былай деп жазады: «Ортақтық пен өзара байланыстылықтың етістік мағынасы іс жүзінде көптіктің тарылған мағынасын, байланысқан әрекеттердің өзіне, сондай-ақ, ең алдымен, етістіктің синтаксистік әлеуеттерінен (өзара мағына) немесе әрекет шарттарынан және туындаған (бірлескен мағына) байланысқан әрекеттерінен туындаған орындаушылардың сандық жағынан шектелуін көрсетеді, түпкі нәтиже де етістіктің синтаксистік әлеуеті мен коммуникациялық мәселелерге тәуелді»149. Б.А.Серебренников осы аффикстің мағынасындағы өзге де реңктердің бар екендігін айтады: «-ш- аффиксі үшін де жиілік және азайтушылық мағынасы тән. -ш- (-ыш-) көне мағыналарының бірі көп қайталанатын әрекет мағынасының екендігі туралы болжауға болады»150. А.М.Щербак қолдаған В.Банг болжамын алып қарайық. Оған сәйкес, ортақ етіс аффиксі -іш етістігінен шыққан. Бұған қарастырып отырған суффикстің көнелілігі қайшы келмейді»151. Қазіргі тілде аталған аффикс ортақ етісті білдіру үшін қолданылады. Алайда ол кез-келген түбір морфемаға жалғанбайды, бірлескен, қайталанатын қарқынды іс-әрекет мағынасындағы етістіктерді таңдайды. Мысалы: *айт-ыс=, *ау-ыс=, *жар-ыс=, *кел-іс=, *көр-іс=, *қат-ыс=, өб/п/-іс=, таб/п/-ыс=, ұғ/қ/-ыс=, ұр-ыс=, *күр-ес= және т.б. Осы модель бойынша жасалған ИЕ арасында жоғарыда көрсетілген мағыналармен, яғни сыйымдылықпен, ортақтықпен, көптікпен түйісу нүктесі жоқтары да кездеседі. Мысалы: *бүр-іс=, *жаб/п/-ыс=, *жыл-ыс=, *кір-іс=, *қай-ыс=, *қар-ыс=, *май-ыс=, *тыр-ыс=, *шат-ыс=. Мұнда осы тұлға етісжасамның емес, сөзжасамның функциясын орындайды деп болжауға болатын сияқты. Сонымен, аффикстік морфеманы модельдері бойынша жіктеу арқылы түбір морфеманы қалпына келтіру (реконструкциялау) барысында морфологиялық тұрғыдан күңгірттенген негіздің көп жағдайда өнімсіз суффикстер жалғанған көне модельдер бойынша жасалатындығы анықталды. Бұл олардың талдауын анағұрлым қиындатады. жүктеу/скачать 4,42 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|