Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы
жүктеу/скачать 1,82 Mb. Pdf көрінісі
|
aзa Тiлiнi зектi М селелерi ж не Т уелсiздiк Тa ылымы
| Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы
246 қозғалыс”, сең соққан балықтай “есеңгіреп, сандалып қалу”, балық бақты (диалект.) “балық шаруашылығын кәсіп етті”, жапалақ ұшпас жапан “айдала, мидай дала”, жылан жалағандай “еш нәрсе жоқ, түк қалдырмай, тым-типыл қылған”, жылан жүріс “ізін білдірмейтін, зымиян әрекет иесі”, жылан қарағы жоқ “арық қатықсыз кеспе”, кенедей қадалу “жабысы кету”, кірпідей жиырылу “жақтырмау, тымсырыну”, қарға тамырлы “іліс- шатысты, туысқандық қарым-қатынасты”, қарға адым жер “өте жақын қашықтық”, дүние қоңыз “дүниеқор, пасық, малқор”, құмырсқадай қайнау “толып кету, өріп кету, қаптау”, құлақ құртын жеу “ешкімге тыныштық бермеу”, мысық тілеу “арамдық, жамандық ойлау”, сіркесі су көтермеу “ештеңені көңілі жақтырмау”, тасбақа жүріс “тым баяу қимылдау”, тасбақаның аузынан шөп алу “өте айлалы, тапқыр, жолы болғыш”, түлкі бұлаңға салу “жалтартпа қулыққа салу”, түлкі құйрықтандыру “алдау”, тышқан мұрнын қанатпау “мал соймады, өте сараң”, шыбын жан “өмір, тіршілік”, шыбын шаққан құрлы көрмеу “менсінбеу”, көзіне көк шыбын үймелету “азаптау, қинау” т.б. Қорыта келгенде, зооморфтық атаулардың қатысымен жасалған фраземалардың тілімізде көп ұшырасатынына көзіміз жеткенмен, ары қарай танымдық, тілдік тұрғыдан талдауды болашақтағы жұмыстардың үлесіне қалдырдық. ⸹3.3 Алғыс және қарғыс фраземалар Қазақ тіліндегі (мелиоратив) коннотацияның негізінде пайда болған алғыс мәнді сөздер мен мотивінде жағымсыз (пейоратив), ұнамсыз мән жатқан қарғыс сөздер адаммен, оның дүниетанымымен, көзқарасымен тікелей байланысты, яғни достық пен дұшпандық, жақсылық пен жамандық, өмір мен өлім сияқты қарым-қатынастарының өрісінен туындаған. Жалпы тілдегі алғыс және қарғыс мәнді ұғымдар өте ерте заманда, адамзат қоғамының, сана-сезімінің төмен, сәбилік кезінде пайда болған. Бұл ұғымдарды мифтік дәуірмен, діни сенімдермен Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы 247 тікелей байланысты деуімізге болады. Ауыздан шыққан алғыс пен қарғыс адам баласының өмір тіршілігін жеңілдететуге немесе қиындатуға, ұзартуға немесе қысқартуға болады деген ұғымнан келіп туындаған. Алғым және қарғыс мәнді сөздердің пайда болуы адамзат тарихымен, рухани дамуының “сәбилік” сатысындағы дүниетанымымен, дінге дейінгі қарапайым танымымен тығыз байланысты. Түркілер көне діннің символы көкке, тәңірге табынып, жалбарынған. Аспандағы жарық беретін күнге, айға, жұлдызға бас иіп, көкті тәңірі деп түсініп, көктің күші отта, найзағайда деп білген. Сондықтан да күннің күркіреуі, найзағайдың жарқылынан қорыққан, тәңірге сиынып, жалбарынып, ырымдар жасаған немесе сол тәңірінің қаһарымен айбат көрсеткен. Мысалы: тәңірден тапқыр!, тәңір алғыр!, төбеңнен жай түскір! Немесе тәңір сөзінің қатысымен жасалған алғыс мәнді фраземалар: тәңірі пана болсын!, тәңір жарылқасын!, тәңір жар болсын!, және т.б. Адам баласы сонау отқа, суға, көп құдайға табынатын шағында-ақ талай заттарды киелі санаған. Әркімнің маңдайына біткен жұлдызы бар деген түсініктен жұлдызым жоғары болғай, жұлдызым оңынан туғай деген тілектер осындай наным-сенімнен туған. Ертедегі мифологиялық түсінік бойынша тәңірі – ерекше күш. Оның рахымы түссе, адамға көмектеседі, қаһары төнсе, адамға сұмдық кәрісін төгеді деген. Адамдардың өздерінің бір-біріне жасаған жақсылық-жамандық әрекеттеріне жауап ретінде, осы күштерге байланысты фраземаларды қолданған. Сөздің күшіне, құдіреті мен сиқырына, оның магиялық қасиетіне сенген. Қазақ-қырғыз халқының дүниетанымын зерттеген этнограф ғалым Ш. Уәлиханов, айды мүмкін тәңірі деп түсінген болар, қырғыз халқы ай жаңасын көргенде, қара жерге маңдайын тигізіп, бас иеді. Жаз болса, сол маңдайын тигізген жердің шөбін алып, үйіне әкеліп, отқа тастайды деген ой айтады. Ай көрдім, аман көрдім! |