Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы
жүктеу/скачать 1,82 Mb. Pdf көрінісі
|
aзa Тiлiнi зектi М селелерi ж не Т уелсiздiк Тa ылымы
| Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы
242 кең жайлауға шығып, малын төлдетіп, қуанышқа кенеледі. Әсіресе, биелері аман құлындап, ол қарақұлақтанғаннан кейін жұрт асыға күткен ырыс пен береке дәстүрі “биебау”, яғни бие байлап, қымыз сауу басталады. Дәстүр бойынша әр отбасы ерте дайындалып, қажетті саба, күбісін, ыдысын, ноқта желісін әзірлеп қояды. Бие байлап, оны салтанатпен сауу ырымын жасау, “қымызмұрындыққа” шақыру қазақ үшін үлкен той, мәжіліс болған. Қазақ халқының “биебау” салтына этнографиялық тұрғыдан талдау жасай келіп С. Кенжеахметұлы былай дейді: “Биебау” дәстүрінде желі басына жұрт жиналып, бие желініне май жағып “құтты бол”, “сүтті бол”, “өсімтал бол” деген тілек, бата жасайды. Содан кейін бие сауу басталады. Жылқыны жоғары бағалайтын қазақ бие байлаған кезде, бие сауым, бие ағытар кезде деген уақыт мөлшерін де белгілеген” [С. Кенжеахметұлы, 1998; 102 б.]. Төрт түліктің бірі – сиыр малы туралы да тілімізде фраземалар едәуір: сиыр мінез “мінезі теріс, шадыр кісілер туралы”, сиыр бүйректеніп “ынтымақсыз, бөлек болу”, мүйіздескен сиырдай “жанжал, өзара қақтығысу”. Сиыр малын жасына қарай бұзау, торпақ, тана, баспақ, тайынша деп бөледі. Бұларға қатысты фраземалар: құлыққа ұрған танадай, өгіздей боп, өгіз сияқты, өгіздей өкірді, өгіз олжа, бұқадай шықты, бұқаға салды және т.б. Қой малы да – төрт түліктің бірі. Қой жуастықтың, момындықтың, бейбіт жағдайдың символы ретінде танылып, тілде осы мағынаны білдіретін өте көп фраземалар жасалған: Қой баласын сүйеді қоңырым деп, Еш нәрсені білмеген момыным деп (Қ. Мырзалиев). Осыдан келіп, адам момынын: қойдай қоңыр, жылқыдан торы, қой аузынан шөп алмайтын, қойдан жуас деп атайды. Ал, қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған; қойы өрісте түнеген; жатып қалған бір тоқты жайылып мың қой болған жұрт деп бейбіт өмірді, берекелі елді, құт мекенді айтқан. Адамдардың сағынып табысуын – қойдай маңырап дуылдап, қойдай маңырап, қозыдай жамырап деп, ал жұрттың тұйыққа тіреліп, сасқан шағын – ұйлыққан қойдай Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы 243 қамалды деп суреттеген, тату балаларды – егіз қозыдай деп теңеген. Төрт түлікте қоймен қосылып айтылатын мал – ешкі. Оны Сексек/Шекшек ата баласы деп те атаған. Ешкіге қатысты мынандай фраземалар бар: ешкі көзбену, ешкінің асығындай, ешкі болсын, теке болсын, балаларға сүт болсын, көгендейлі лақтай, текені әке, ешкіні шеше ету, лақтай секіру. Ешкінің серкесін мал баққан жұрт қатты құрметтейді: серкесіз қой болмайды деп қоралы қойға басшы ретінде серке қояды да, оны көсем серке дейді. Ат мүйізді ақ серке қойды бастар жар-жар-ау" – осының дәлелі. Қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінде, әдет-ғұрпында, салт- санасында амандықты тілейтін мал-жан аман болсын! фраземасының құрамындағы жан сөзінен бұрын мал сөзін алуының өзі малды қатты қадірлегендіктен айтылғаны анық. Әйтсе де, малды бағу, күту онша жеңіл болмаған, мал өсіру, оны қысы-жазы бағудың ауыр бейнетін халық көтерген. Бұрынғы қасиетті деп аталатын мал иелеріне арлаған қарғысты адамдар мал ауруларымен байланыстырып қарғаған. Мәселен, жылқы ауруы – жамандату, қой ауруы – қарасан, түйенің – сусамыр, ақшелек, қойдың – топалаң, ешкі ауруы – ыза, шешек болған. Еңбектің ауыр азабын тартқан адам: қарасан келгір!, жамандатқыр!, сусамыр болғыр!, топалаң болғыр!, кебенек келгір!, ала өкпе болғыр! деп қарғайтын болған. Негізгі шаруашылығы мен күнкөріс тіршілігі малмен байланысты болғандықтан жыл мезгілдерінің рақымды болуын, малға жайлы болуын тілеген өлеңдер көп-ақ. Солардың бірі: Ұлыс күні қазан толса, Ол жылы ақ мол болар. Сонда олжалы жыл болар. Ұлыс оң болсын! |