Қазақ тілінің шығу тарихы туралы түркі тілдері тіл туыстығына

Сөйлем соңында қойылатын тыныс белгілері

нүкте ( . )

Даралушы қызмет атқарады.

Сөйлем ішінде қойылатын тыныс белгілері

үтір ( , )

Ерекшелеуші қызмет атқарады.

Құрмалас сөйлемге қойылатын тыныс белгілері

үтір ( , )

Ойдың ара жігін ажырату қызме-тін атқарады.

№

1

Хабарлы сөйлемнен кейін

Маңайда тірі жан көрінбейді.

2

Жай, екпінсіз айтылған бұйрық және тілек мәнді сөйлемнен кейін

Әже, сізден Алла разы болсын.

3

Драмалық шығармада кейіпкер атынан кейін

Нұрхан. Міне, міне, әлгі мен айта беретін ауыл!

4

Драмалық шығармада автордың түсінігі ретінде айтылған ремаркадан кейін жақша ішінде

Нұрхан. Кім бар? (Айқара есікті итеріп ашады.) Кім бар?

5

Адамның аты-жөні, тегі қысқартылғанда

Ғ.Мүсірепов / Ғ.М. Ғ.Мұстафин / Ғ. Мұст.

6

Газет-журнал атауын шартты түрде қысқарт-қанда

“Қ.Ә.” (“Қазақ әдебиеті”)

7

Кейбір сөздер шартты түрде қысқартылғанда

тағы басқалар – т.б.

8

Ғасыр, жыл, сағат, минут, секунд сөздері қысқартылғанда

А.Яссауи кесенесі (XII ғ.) –Қазақстандағы үлкен тарихи мұралардың бірі.

1

көтеріңкі дауыспен айтылған лепті сөйлем мен бұйрықты сөйлемнен кейін

Шіркін, қандай керемет!

2

көтеріңкі дауыспен бұйыра, өтініш білдіре айтылған сөйлемнен кейін

Қалағаныңызды алыңыз! – деді Ботагөз жадырап, бір жақсылық хабар күтіп.

3

ұранды сөйлемнен кейін

Жасай бер, көркейе бер, менің Қазақстаным!

4

көтеріңкі дауыспен айтылған қаратпа, одағай сөздерден кейін

– Қарағым! Қанатым! Енді қайтейін! Қолымнан келгені осы.

5

көтеріңкі дауыспен “жоқ”, “иә” деген сөздерден кейін

– Жоқ! Қайтсең де тауып әкел!

6

сәлемдескенде айтылатын, ішінде сұраулық шылауы бар тіркестерден кейін

− Амансың ба, қарағым! – деп қария балаға қарады.

1

сұраулы сөйлемнен кейін

Ақшам қайда? Менің бұл ісім сауап емес пе? Толық байлық қайтсең табылады?

2

сөйлемдегі белгілі бір сөздің мәні оқушыға түсініксіз, неге олай деген күдік туғызғанды аңғарту үшін сол сөзден кейін жақшаға алынып қойылады

"...Пысық деген ат (?) шықты" – деген тармақ 1909 жылғы кітапта

1

Айтылуға тиісті ой аяқталмай қалғанда сөйлем соңында көп нүкте қойылады.

"Иә, көз – қорқақ, қол – батыр. Бісміллә, береке..." Сонымен бастап та жіберді. Осыдан қара кешке дейін... Жә, мен шамалы кідірейін-ші, әңгіме басы әріден болсын.

2

сөйлеуші қысылып сөйлей алмай қалғанда, асығыс айтқанда, ойдың бөлінуіне байланысты дауыс ырғағындағы кідірісті білдіру үшін

- Е, не қыл дейсің маған. Бала... ыһ... тартып жіберші мына шетін, көтерсейші басыңды... мықтап ұста... ешқайда кетпес, оралар... Туып-өскен жері, елі...Ұста деймін, қаттырақ ұста. (Т.Әбдіков)

3

Біреуден алынған цитатаның не алдынан, не соңынан немесе сөйлем, сөз қалдырылған жерге қойылады.

... Дүние де өзі, мал да өзі,

4

Айтуға қолайсыз тұрпайы сөздің орнына

Қарашы мына ... бүлдіргенін! Басыңнан салып қалайын ба осы?!

5

Ескі қолжазбаларда көрінбей өшіп қалған жерлерге

Қиын тиді оларға

1

Бірыңғай мүшелер жалғаулық шылаусыз келгенде

2

бірыңғай мүшелердің арасында жалғаулық шылау қайталанып тұрса⁵

3

Оңашаланған айқында-уыштың екі шетіне

4

Құрмалас сөйлемдегі жай сөйлемдер арасына

5

Төл сөз хабарлы сөйлем болса, автор сөзі алдынан (артынан) үтір, сызықша қойылады.

– Жеңеше, – деді кетерінде, – кірпіш тауып қойыңыз.

6

Оқшау сөз (қаратпа сөз, қыстырма сөз, одағай) сөйлем басында келсе, одан кейін; сөйлем ортасында келсе, екі шетіне; сөйлем соңында келсе, алдына үтір қойылады.

№

1

санамалап айтылған, мағынасы ыңғайлас сөйлемдердің (сөздердің) арасына қойылады.

Қасым ханның ережелерінде

2

өлең шумақтарында, құрмалас сөйлемде мағынасы, құрылысы жағынан ұқсас келетін сөйлемдер арасына

Ұл мен қыздың қызығы –

3

Сөздікте сөздердің түсініктемесінен кейін

Майе. араб. 1. ағатын, сұйық; 2. сұйықтық;

№

1

бірыңғай мүшеден кейін келген жалпылауыш сөздің алдынан

Мен, Әсет, Самат – үшеуміз доспыз.

жалпылауыш сөзбен келген бірыңғай мүшеден кейін басқа сөздер келсе

Мыналар: Сырдария мен Амудария – Аралға құяды.

2

оңашаланған айқындауыштың екі жағынан

Заман жаршыларының – баспасөз, эфир, экран – үндері құлақтан кіріп бойды алды.

3

түсіндірмелі салаласта баяндауыш сондай, сонша, соншалық сөздерінен болса

Кешегі жарыстан шаршағаны соншалық – бүгін кешке дейін орнынан тұра алмады.

4

жалғаулықсыз қарсылықты салалас

5

жалғаулықсыз ыңғайлас салалас іс, оқиғаның тез арада өткенін білдірсе,

Есікті ашып қалды – маңдайына тас келіп тиді.

6

мақал-мәтелде ерекше мән бере айтылған шартты бағыныңқы сабақтаста

Гүл шықса – жердің көркі, қыз туса – елдің көркі.

7

мақал-мәтелде ой ықшамдалып айтылғанда

Асыл – тастан, ақыл – жастан.

8

төл сөз, автор сөзі, диалогта сызықша қойылады.

– Қойдым, Тәуке, қойдым, – деді де Сыздық, күлкіге булығып, шығып кетті.

9

жер, уақыт мөлшерінің аралық шегін көрсету үшін қолданылады.

1

бастауыш (зат есім)―
баяндауыш (зат есім)

Бөрік – адамға көрік.

2

бастауыш (сілтеу есімдігі)― баяндауыш (зат есім)

Бұл – үлкен қуаныш.

3

бастауыш (3-жақ жіктеу есімдігі) ― баяндауыш (зат есім)

Ол - әйгілі әнші.

4

бастауыш та, баяндауыш та заттанған сын есім(сан есім, есімше)ден болса

Ер жігіттің екі сөйлегені ― өлгені.

5

бастауыш (тұйық етістік) ― баяндауыш (зат есім)

Оқу – білім бұлағы.

6

бастауыш (зат есім) ―
баяндауыш (тұйық етістік)

Менің мақсатым – еліме пайдалы азамат болу.

бастауыш та, баяндауыш та бір сөзден болса

Жер тағдыры – ел тағдыры.

7

бастауыш (сан есім) ―
баяндауыш (сан есім)

Бес жерде бес – жиырма бес.

№

Қойылатын орны

1

бірыңғай мүшелердің алдындағы жалпылауыш сөзден кейін

Жиналыста сөз сөйлегендер: Асанов пен Қалиева.

2

Жалғаулықсыз себеп-салдар салаласта салдар мәнді сөйлемнен кейін

Оларды жазықсыздан-жазықсыз сөгуге болмайды: қыз ұзату оңай емес.

3

Жалғаулықсыз түсіндірмелі салаласта жай сөйлемдердің арасына қойылады.

Оның мұңаюына екі түрлі себеп бар: біріншіден, ағайынымен араздасып қалды, екіншісі - оны түсінетін адамның жоқтығы.

4

Төл сөздің алдында келген автор сөзінен кейін қойылады.

Сағит ең алдымен Ботагөзге:

№