Қазақ тілінің шығу тарихы туралы түркі тілдері тіл туыстығына

• Сұрақтары: кім? не? кімдер? нелер? кімі? несі?

  
  

• Бастауыш төмендегідей сөз таптарынан жасалды:

  
  

  Сөз табы	Мысалы
  зат есім	Күн жылынды. Досым келді.
  есімдік	Бұл-үлкен үй. Өзің кел. Ешкім жоқ.
  сын есім	Ақылды ісіне сенеді. Сыпайы сырын сақтар.
  сан есім	Үшеуі сыртқа шықты. Төрт екіге бөлінеді.
  етістік	Іздеген жетер мұратына. Оқу инемен құдық қазғандай.

• Бастауыш құрылысына қарай 3-ке бөлінеді:

  
  
• 
  
  Дара бастауыш – бір сөзден тұратын бастауыш. Мысалы: Біз алғашқыда өз көзімізге өзіміз сенбедік. Жігіттер аттарын жетектеп, бұлақ басына жақындай берді.
  
• 
  
  Күрделі бастауыш – кемінде екі сөзден тұратын бастауыш. Мысалы: Кеншілер сарайы адамға лық толы. Ырыс алды - ынтымақ.
  
• 
  
  Үйірлі бастауыш – үйірлі сөздерден тұратын бастауыш. Мысалы: Уайымы көптер тез қартаяды.
  

• Қай сөз табынан болса, сол сөз табының сұрақтарына жауап береді.

  
  

• Баяндауыштың төмендегідей сөз таптарынан жасалды:

  
  

  етістік	Күн жылынды. Досым келді.
  зат есім	Бұл-үлкен үй. Оның алғаны - кітап.
  сын есім	Дала тап-таза. Күн ыстық.
  сан есім	Екі жерде екі - төрт. Оның жасырғаны- бес.
  есімдік	Менің айтарым осы. Біздің ауыл әне.

Баяндауыш құрылысына қарай 3-ке бөлінеді:

• Сұрақтары: қандай? қай? кімнің? ненің? неше? нешінші? қанша? қайдағы? қашанғы?

  
  

• Анықтауыштың төмендегідей сөз таптарынан жасалады:

  
  

  сын есім	Зерделі қыздың зерек ойы қиядағы жұмбақты іліп әкетті. Олар шалғай ауылдарды аралады.
  есімдік	Кейбір аңдар ертемен азықтануға шығады.
  зат есім	Өзен бойында қора-қора қой жайылып жүр.
  сан есім	Оныншы сыныпта бұл тақырыптарды өткен едік.
  есімше	Айтқан сөзің дәл келсе, саған сыйлығым бар.

• Анықтауыш құрылысына қарай 3-ке бөлінеді:

  
  
• 
  
  Дара анықтауыш – бір сөзден тұратын анықтауыш. Мысалы: Ұлыған қасқырды көріп зәре-құтымыз қалмады. Сары жапырақтар жерге түсіп жатыр.
  
• 
  
  Күрделі анықтауыш – кемінде екі сөзден тұратын анықтауыш. Мысалы: Қара торы ат бірінші келді. Олардың қыл өтпестей татулығы елге үлгі-өнеге болып отыр 3. Үйірлі анықтауыш – үйірлі сөздерден тұратын анықтауыш. Мысалы: Ақылы бар жігіт өмірден опық жемейді.
  

• Сұрақтары: кімге? неге? кімді? нені? кімде? неде? кімнен? неден? кіммен? немен? (атау мен ілік септіктерінен басқа септіктердің сұрақтарына жауап береді.)

  
  

• Толықтауыш төмендегідей сөз таптарынан жасалады:

  
  

  зат есім	Қорқақ көлеңкесінен қорқады. Апама көмектестім.
  есімдік	Бұл сөз оған қатты әсер етті. Оспан ешкімнен қорықпайды.
  сын есім	Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен. Жақсыны жамандаса, әруағы тасады.
  сан есім	Бестен үшті алса, екі қалады.
  етістік	Оны айтар-айтпасын білмеді. Үйге баруға қолы тимей жүр.

• Толықтауыш құрылысына қарай 3-ке бөлінеді:

  
  
• 
  
  Дара толықтауыш – бір сөзден тұратын толықтауыш. Мысалы: Жіңішке жолмен бір қос ат келеді. Оны ешкімге көрсетпе.
  
• 
  
  Күрделі толықтауыш – кемінде екі сөзден тұратын толықтауыш. Мысалы: Олар аттардың қара торысын таңдап алды. Қорыққанда Отанын сататын су жүректерден қорқу керек.
  
• 
  
  Үйірлі толықтауыш – үйірлі сөздерден тұратын толықтауыш. Мысалы: Досы көппен сыйлас, досы жоқпен сырлас.
  

Толықтауыш мағынасына қарай 2-ге бөлінеді:

• 
  
  Тура толықтауыш – табыс септік тұлғасындағы толықтауыш. Мысалы: Суды шым тоқтатар, сөзді шын тоқтатар. Оны ешкімге көрсетпе. Мен кітап оқыдым.
  
• 
  
  Жанама толықтауыш – барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктері тұлғасындағы және туралы, жөнінде, жайында шылауларымен тіркесіп келген сөздер тұлғасындағы толықтауыш. Мысалы: Екі қарт кісімен амандастым. Оның ұзақтан келе жатқандарға көзі түсті. Сабақта жарыс туралы сөйлестік.
  

• Сұрақтары: қайда? қайдан? қалай қарай? қашан? қашаннан бері? қалай? қалайша? қайтіп? неліктен? не үшін? неге? не мақсатпен? қаншалықты?

  
  

• Пысықтауыш төмендегідей сөз таптарынан жасалады:

  
  

  Үстеу	Ол ілгері басты. Кеше күн суық олды.
  Барыс, жатыс, шығыс септ-гі сөздер	Бүгін мал біткен аулағыраққа өрістеген. Балалапандардың даусы таяудан естіледі.
  Есім сөздер	Оқушылар емтиханға зор дайындықпен кірісті. Ол екі сөйлемейтін.
  Еліктеу сөз	Бұл сөзіме Шаймерден кеңк-кеңк күлді.
  Көсемше	Шешесі баласының жүзіне мейірлене қарады. Қыз енді айқайлап сөйледі.

• Пысықтауыш құрылысына қарай 3-ке бөлінеді:

  
  
• 
  
  Дара пысықтауыш – бір сөзден тұратын пысықтауыш. Мысалы: Лавада жұмыс қызу жүріп жатыр. Ол сұраққа ойланбастан жауап берді.
  
• 
  
  Күрделі пысықтауыш – кемінде екі сөзден тұратын пысықтауыш. Мысалы: Мерей жымың-жымың етіп сахнаға шықты.
  
• 
  
  Үйірлі толықтауыш – үйірлі сөздерден тұратын толықтауыш. Мысалы: Уақытым барда сабаққа дайындалсам деймін.
  

• Пысықтауыш мағынасына қарай 5-ке бөлінеді:

  
  

  түрі	ережесі	сұрағы	Мысал
  Мекен	Іс-әрекеттің болу орнын, мекенін білдіреді.	қайда? қайдан? қалай қарай?	Олар жоғары көтерілді. Ауылға қарай аттылы біреу келе жатыр.
  Мезгіл	Іс-әрекеттің мезгілін білдіреді.	қашан? қашаннан бері?	Ол түске шейін ұйықтады. Олар қыс бойы демалды.
  Себеп-салдар	Іс-әрекеттің себебін білдіреді.	неліктен? не үшін? неге?	Кешке амалсыздан үйге қайттым. Ол Отаны үшін өлді.
  Сын-қимыл	Іс-әрекеттің жүзеге асу амалын, мөлшерін білдіреді	қалай? қалайша? қайтіп?	Оны зорға далаға алып шықты. Ол аптығып сөйледі.
  Мақсат	Іс-әрекеттің мақсатын білдіреді.	неге? не мақсатпен?	Оқу үшін қалаға келді.Біз әдейі жарыстық.