Қазақстан аумағындағы тас ғасырына қатысты археологиялық ескерткіштердің ашылуы
Жәңгір хан тұсындағы Қазақ хандығы. Орбұлақ шайқасы
жүктеу/скачать 0,81 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Салқам Жәңгір ханның тұсындағы тарихи ахуал
- Орбұлақ шайқасы
- Тәуке ханның билікке келуі, оның саясаты. Тәуке ханның «Жеті жарғысы»
| Жәңгір хан тұсындағы Қазақ хандығы. Орбұлақ шайқасы.
Салқам Жәңгір хан 1643-1652 жылдары Қазақ хандығының ханы еді. Бұл атақты Есім ханның ұлы әрі оның ісін жалғастырушы еді. Жоңғарлармен күрескен қазақтың атақты ханы. Салқам Жәңгір — атақты Орбұлақ шайқасында басшылық еткен хан. Салқам Жәңгір ханның тұсындағы тарихи ахуал 1635 жылы Батыр қонтайшысы қуатты мемлекетті — Жоңғар хандығын құрды. Бұл мемлекетке көп ойраттар қосылды. Мемлекеттің негізін құрған жылы қазақтарға шабуылдады. Осы жылы Салқам Жәңгір хан бастаған қазақтармен шайқасып, Салқам Жәңгір ханды тұтқындады. Бірақ батыр ханымыз тұтқыннан қашып кетті. Салқам Жәңгір хан Жоңғар мемлекетіне қарсы бауырлас мұсылман халықтарымен одақтасуға ниетті болды. Әсіресе өзбектер мен қырғыздармен одақтас болды. Орбұлақ шайқасы Келесі шабуылды жоңғарлар 1643-1644 жылдары жүргізген еді. 1643 жылдың жазында жоңғар әскерінің келе жатқаның білгеннен кейін, Жәнгір хан аз қолмен, бар жоғы 600 адамнан тұратын жасақпен Орбұлақ өзенінде бекінеді де, келе жатқан жоңғарларға шабуылдайды. Және Салқам Жәңгір ханға Самарқан билеушісі, ұлты қазақ атақты Жалаңтөс баһадүр 20 мың әскермен көмекке келеді де жоңғарлар толығымен жеңіледі. Жоңғарлардың әскер саны 50 мың еді, 10 мыңы ұрыс аланында қаза болады. Бұл шайқастың зардабы жоңғарларға ауыр тиді. Он жылға жуық уақыт ішінде жоңғарлар қазақ жеріне шабуылдамады. Жоңғар елінде ішкі талас тартыс өрши түсті. Бірақ Батыр қонтайшы бекер отырмады. Сібірдегі орыс көпестерінен оқ қару алып әскерін қайта жасақтады. Көп дайындалып, 1652 жылы қазақтарға соғыс ашты. Осы жылы елін-жерін жаудан қорғап жүріп бір шайқаста Салқам Жәңгір хан қайтыс болады. Тәуке ханның билікке келуі, оның саясаты. Тәуке ханның «Жеті жарғысы» Тәуке хан (1680-1715 жылдары билік етті) - Қазақ хандығының ұлттық тарихқа өлшеусіз үлес қосқан көрнекті мемлекет қайраткерлерінің бірі. Оның есімі қазақтардың мемлекеттілігінің нығаюымен, Қазақ хандығының Орталық Азия аймағындағы халықаралық қатынастар жүйесіндегі сыртқы саяси ұстанымдарының бекітілуімен байланысты. Тәуке ханның билік құруы Тәукенің билік құрған жылдары қазақ тарихында ерекше орын алады. Бұл жойкын феодалдық қырқыстардың аяқталуының, заңдардың салыстырмалы үстемдік етуінің, экономиканың дамуы мен сауданың гүлденуінің «Алтын ғасыры» болды. Тәуке хан қазақ әдет-ғұрып құқығының негізін салушы болып саналады, өйткені оның тұсында қазақ қоғамының құқықтық жүйесінің түпкілікті қалыптасуы болды. Тәуке билік қатынастары жүйесіндегі алғашқы үлкен өзгерісті жасады. Билердің қызметін ретке келтіріп, билер кеңесінің отырысын тұрақты және тұрақты етіп отырды. Оның үстіне ол кеңестер өтетін орындарды белгіледі. Бийск кеңестері билік қатынастары жүйесінде тікелей және кері байланыстарды жүзеге асыратын маңызды мемлекеттік органға айналды. Осылайша, қарапайым халық арасындағы биліктің беделі тез өсті, бұл елдегі саяси жағдайды қарқынды Дамытуға мүмкіндік берді. Рулық-тайпалық қатынастарды ретке келтіре білген Тәуке хан. Консенсус басты қағида болып жарияланды. «Жеті жарғы» заңдары Тәуке ханның реформалары заң жүйесіне де әсер етті. Оның тікелей қатысуымен «Жеті жарғы» деп аталатын заңдар жинағы әзірленді. Ел аузындағы аңыздарға қарағанда, Тәуке үш жүздің билерін Көлтөбеге жинап, Касым хан мен Есім ханның ескі жарғылары негізінде жаңа заңдар жинағы әзірлеп, қабылдаған. Өкінішке орай, бұл заңды құжат бастапқы нұсқасында бізге жеткен жоқ. Оның кейбір үзінділері қазақтың аузынан жазып алған белгілі зерттеуші А.Левшиннің кітабында берілген. Ол «Жеті жарғыдан» бөлек, Қасым кодексін, әсіресе, халықаралық құқық саласында дереккөз ретінде пайдалануды жалғастырды. Кодекстерге бастапкы толықтырулар билердің «Ереже» және «Білер сөзі» ережелері- билер сотының тәжірибесі туралы мәліметтерді қамтитын әңгімелері-сот прецеденті болды. «Жеті жарғыда» ортағасырлық қазақ қоғамының негізгі қағидалары мен құқық нормалары бекітілген. Әдет-ғұрып құқығы кодификацияланды, Тәукенің алдындағы заңдармен толықтырылды. Кейбір зерттеушілер бұл мекемелердің түп-тамыры Шыңғыс ханның «Ұлы жасағынан» (ясасынан), Касым мен Есім хандардың институттарынан бастау алады деп есептейді. «Тәуке хан заңдарында» әкімшілік, қылмыстық, азаматтық, отбасылық құқық нормалары, сондай-ақ салықтар, діни нанымдар туралы ережелер заңды түрде бекітілді, яғни олар барлық дерлік тараптарды қамтыды. Тарихшылар «Жеті жарғыны» ойраттардың «Их цааз» заңдар жинағына жауабы ретінде қарастырады. Тәуке хан қазақтың және көршілес халықтардың (қарақалпақ және қырғыз) атақты билерімен ақылдаса отырып, әдет-ғұрып заңдарын, билер сотының тәжірибелерін жинақтап, заман талабына сай өзгертіп, толықтырған. «Жеті жарғы» орыс деректерінде «Тәуке хан заңдары» деген атпен белгілі. «Жеті жарғыға» әкімшілік, қылмысты істер, азаматтық құқық нормалары, сондай-ақ салықтар, діни көзқарастар туралы ережелер енгізілген. «Жеті жарғы» - жеті әдеттік құқықтық жүйеден тұратын қоғамдық қатынастарды реттейтін салалардың жиынтығы. Олар: жер дауы, жесір дауы, құн дауы, бала тәрбиесі және неке, қылмыстық жауапкершілік, рулар арасындағы дау, ұлт қауіпсіздігін қамтамасыз ету. 1-жарғы. Көтеріліс жасап, бүлік шығарған кісілерге өлім жазасы бұйырылсын. 2-жарғы. Түркі халқының мүддесін сатып,елге опасыздық еткендер өлім жазасына бұйырылсын. 3-жарғы. Мемлекет ішінде жазықсыз кісі өлтіргендер өлім жазасына бұйырылсын. 4-жарғы. Өзге біреудің әйелімен зинақорлық жасап, ақ некені бұзушыларға өлім жазасына бұйырылсын. 5-жарғы. Өреде тұрған, тұсаулы жүрген сәйгүлік атты ұрлаған кісіге өлім жазасы бұйырылсын. 6-жарғы. Төбелесте мертігуің түріне қарай төмендегіше мүліктей құн төленсін: а)біреудің көзін шығарған кісі айыпқа қызын береді, ал қызы жоқ болса қыздың қалыңмалын береді. ә)төрт мүшенің бірін мертіктірген кісі айыпқа ат береді. 7-жарғы. Ұрланған жылқы өзге де құнды мүлік үшін он есе артық айып төлеттірілсін. жүктеу/скачать 0,81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|