«Қазақстан ғылымының дамуы мен келешегі жастар көзімен»

(существительное). В англ. To jamp («прыгать») →   а jamp («прыжок») и др. [1, 47]. Осылайша бір 
сөз табының  бірнеше сөз табының қызметінде жұмсалуы арқылы жаңа сөз тудыру тәсілі тіл білімінде 
конверсия деп аталады.     
Сөздікші  сөздердің  мағынасын  толық  ашу  мақсатында  сөздіктегі  көп  мағыналы  сөздер  мен 
лексикалық  омонимдер  арасындағы  арақатынасты  дәл  ажыратуы  керек.  Омонимдер  мен  көп 
мағыналы  сөздердің  бір-бірінен  айырмашылығы  тұлғасында  емес,  мағынасында  жатыр.  Көп 
мағыналы  сөздердің  екі  я  одан  да  көп  мағынасы  болады.  Олар  бір  сөз  табына  қатыстылығымен 
ерекшелінеді.  Көп  мағыналы  сөздердің  жеке  мағыналары  арасындағы  байланыстың  үзілуі 
нәтижесінде  пайда  болған  омонимдердің  екі  түрі  болады.  Олардың  бір  тобы  лексико-
грамматикалық  омонимдер  болса,  екінші  тобы  лексикалық  омонимдер  деп  аталады.  Лексико-
грамматикалық  омонимдер  –  бір  мезгілде  бірнеше  сөз  табының  қызметінде  қолданылатын, 
генетикалық  тұрғыдан  туыспайтын  омонимдер.  Лексикалық  омонимдер  –  бір  сөз  табының 
құрамына  кіретін,  генетикалық  тұрғыдан  туыстас  омонимдер.  Кейбір  сөздер  жоғарыдағы    екі 
топқа да жататын омонимдердің қасиетін қамтиды. Олар аралас омонимдер деп аталады. Аралас 
омонимдер әдетте көп сыңарлы болып келеді.  Мәселен, құр сөзі зат есім, үстеу, етістік әрі одағай 
сөз ретінде қолданылады.   
 Құр І. Зат есім. Киіз үй жабдығы. 
Құр ІІ. Зат есім. Таулы, орманды жерде тіршілік ететін. 
       
Құр ІІІ. Үстеу. Бекер, бос, текке, жат, әшейін. 
Құр ІV. Етістік. Бір нәрсенің негізін салу орнату. 
Құр V. Одағай. Жылқыны шақырғанда не тоқтатарда айтылатын ишарат сөз [2, 102]. 
Конверсия қазіргі заманға ғана тән құбылыс емес. Бұл түркі тілдерінің табиғатында бар, көнеден 
келе  жатқан  сөзжасамдық  құбылыстардың  бірі.    М.Малбақов  кеңестік  дәуірде  түркі 
лексикографиясында  конверсия  құбылысын  жан-жақты  зерттеген  ғалымдардың    қатарына 
А.А.Юлдашев  пен  Ж.М.Гузеевті,  қазақ  тіл  білімінде  лексико-грамматикалық  омонимия 
құбылысын алғаш зерттегендер қатарына  К.Ахановты жатқызады.  [3, 194-195].  
А.А.Юлдашев  сөздің  әуелі  жаңа  синтаксистік  қолданыста  орнығатынын,  кейіннен 
морфологиялық    және  лексикалық  тұрғыдан  бекитіндігін  жазады.  Ол  конверсияға  сөздердің 
белгілі  бір  тобы  ғана  ұшырайтынына  және  оның  сөздің  семантикасымен  де  байланысты 
болатынына  тоқталады.  Сонымен  бірге  сөз  мағынасының  екіжақтылығы  оның  бірнеше  қызмет 
атқаруына  негіз  болатынын,  ал  сол  екінші  қызметті,  негізгі  мағынадан  шеткері,  шалғайлау  жатқан 
мағыналық қызметті атқара отырып, сол қызметте беки отырып, сөз бірте-бірте бірінші сөзден , яғни 
өзінің негізгі қызметіндегі сөзден қашықтай беретінін, ақыры омоним сөзге айналатынын жазады  [4, 
250-252]. Ғалым конверсияға ұшыраған зат есімдердің  кез-келген сын есімдердің орнында қолданыла 
бермейтіндігін башқұрт тілінен мысалдар келтіре отырып, тек сын есім ретінде қабылдану мүмкіндігі 
бар зат есімдердің тобының,  сын есімдер мен үстеулерге байланысты олардың арасында бір-біріне 
ұқсас,  шектес  аралық  топтар  арасында  қолданылу  мүмкіндігі  барлығын    айтады.  Сонымен  бірге 
конверсияның сөзжасамдық қызметіне жағдай жасайтын факторлардың бірі ретінде тілдегі белгілі бір 
сөз  топтарының  бір  сөз  табынан  екінші  сөз  табына  ауысуына  мүмкіндік  жасайтын  грамматикалық 
үлгілерден сөз етеді: етістіктердің – ыш тұлғасы [4, 255].  
Ж.М.Гузеев  конверсияның  сын  есім-зат  есім,  сын  есім-үстеу  типтерін  беруде  түркі  тілдері 
сөздіктерінде жүйеліліктің болмай отырғанын жазады. Қазақ, қырғыз, түрікпен тілдерінің түсіндірме 
сөздіктерінде  сын  есім-үстеу  конверсиясының  берілмегендігін,  бұл  топтағы  сөздердің  тек  қана  сын 
есім ретінде берілгендігін айтады [5, 63].   
Конверсия  құбылысын  түсіндірме  сөздігімізде  қалай  жүзеге  асырудамыз.  Айтылуы  бірдей, 
мағыналық жағынан алшақ омоним сөздер сөздік мақалада атау сөз ретінде жеке беріледі. Ерекше 
тоқталатын жағдай,  кейде бір сөздің, атап айтқанда сын есім-зат  есім, сын есім-үстеу типтерін, 
яғни  сын  есімдердің  үстеу  я  зат  есім  қызметінде  жұмсалып,  бірнеше  сөз  табына  қатыстылығы 
жайында  А.А.Юлдашев  пен  Ж.М.Гузеев  еңбектерінде  айтылған,  яғни  «сөздің  бір  мағынасының 
бірнеше  конверсиялық  лексемаларда  көрінуі  мүмкін  деген  ойлары  дәстүрлі  түсіндірме 
сөздіктерімізде көрініс тапқан ба?» деген мәселе төңірегінде болып отыр.   

Төменде  он бес томдық «Қазақ әдеби тілінің  сөздігінде» әрі сын әрі зат есім ретінде жұмсалатын 
кейбір сын есімдердің берілу жүйесінен мысал  келтіріп отырмыз. Сөздікте конверсия құбылысына 
ұшыраған  сөздер  грамматикалық  мағынаның  өзгеруі;  сөз  мағынасының  басқа  реңк  алуы 
сілтемесінде жұмсалатын // шартты белгісінен кейін берілген. Бірақ қай сөз табына қатыстылығы 
көрсетілмеген.  
     
 
 АҚ  сын.  1.  Қардың,  сүттің  түсіндей  аппақ  түс.  2.  ауыс.  Адал,  кінәсіз, 
жазықсыз. // Шаш, сақал-мұрттың бозаң тартқан талшықтары. // Жұмыртқаның сарысын қоршап 
тұрған  уызы.  //  Көздің  қарашығын  қоршап  тұрған  бөлігі.  //  Ақырет  кебін.  //Айран-сүт.  //  Патша 
үкіметін жақтаушы әскер. // Дойбының тасы, шахматтың фигурасы [6.211].  
Сөздікте  //  шартты  белгісі  қойылмаған  тек  сын  есім  ретінде  жұмсалатынын  ғана  көрсететін 
атау  сөздерді  кездестіруге  болады.  Сөздікте  «ауыр»  сын  есімінің    10  түрлі  мағынасын  нақты 
көркем  шығармалардан  алынған  мысалдармен  берген.  Осы  сөздің  8-мағынасы  сын  есім  ретінде 
емес, үстеу қызметінде жұмсалып тұрғаны көрініп тұр. Бірақ берілген сөздің үстеу қызметінде де 
жұмсалатыны жайында ешқандай белгімен көрсетілмеген.  
АУЫР  сын.  1.  Салмақты,  жеңіл  емес.  Ауыр  немесе  қомақты  жүктер  тиелген  кейбір 
арбаларға бес-алты адамға дейін жегілген екен. (С.Мұқанов, Шығ.).  2. Қиыншылығы, азабы мол; 
ауыртпалығы,  мехнаты  көп  (жұмыс,  еңбек,  іс).  Қайсар  ат  қорада  жеңіл  жұмысқа  үйреніп 
қалғандықтан  ба,  тақа  ауыр  жұмыстан  қашыңқырап  жүрді.  (І.Есенберлин,  Алтын  құс)...  .    8. 
Ақырын, қиналып, баяу, жай. Машина ауыр қозғалды, Азынап соқты жел демде. Айтылмай қанша 
сөз қалды, Арманды сенің кеудеңде (С.Мәуленов, Алыс кетіп). Өз үйіне әрең жетіп, аяғын  ауыр 
басып,  қақпадан  кіре  бергенде,қарындасы  Маржан  жүгіріп  шықты  (М.Ғабдуллин,  Сар.жапырақ) 
[7.221-222].  
Сөздің  бір  мағынасының  бірнеше  конверсиялық  лексемаларда  көрінуі  мүмкін.  Конверсияға 
ұшыраған  сөздер  түрік  тілінің  түсіндірме  сөздігін  негізге  алып  дайындалған  «Түрікше-қазақша 
сөздік» атты еңбекте төмендегідей көрініс тапқан.  
Біріншіден, түрік тілі сөздігінде бір сөздің бірнеше сөз табында жұмсалып, бір мезгілде сын 
есім мен үстеу (s-sıfat, zf-zarf), зат есім мен сын есім (is-isim, sıfat), зат есім мен үстеудің (is-isim, 
zf-zarf)  мағыналарын иеленетін сөздердің бір сөздік мақалада берілгенін көреміз.  
KALİTE   is.   1.   Сапа.   Kumaşın kalitesi.   Матаның сапасы.   2.   s.   Сапалы, жоғары сапалы.   
Kaliteli mal.   Сапалы тауар [8.440]. 
MAKSATLI   s.   1.   Мақсатты, мақсат еткен.   2.   zf.   Әдейі, біле тұра [8.528]. 
MALÛM   s.   Ar.   1.   Белгілі, мәлім.   Herkese malûm olay.   Жалпыға мәлім оқиға.   2.   zf.      
       Белгілі, түсінікті.   Malûm olduğu gibi.   Белгілі болғандай [8.529].   
SAC is. Қаңылтыр, табақ темір, қаңылтыр табағы. 2. s. Қаңылтырдан жасалған [8.616].   
SAFÇA  s.  1. Жай, аңќаулау, ќарапайымдау. 2. zf. Ќулыќсыз, ќулыќ-сұмдыќсыз [8.617].   
SADE is. Fаr. 1. Ќарапайым, жай, жұпыны. Sade bir giyisi. Ќарапайым киім. 2. Таза,    
      ќоспасыз. Sade kahve.  Ќантсыз, сүтсіз кофе. 3. zf. Тек, тек ќана [8.617].   
SAĞMAL s.  1. Сауынды, сауылатын, сүт беретін. 2. is. Сауынды сиыр [8.619].   
SALLAPATİ s.  Жеңілтек, ұшќалаќ, ұстамсыз. Sallapati bir adam. Жењіл мінезді адам. 2. zf.  
      Жеңіл-желпi, жүрдім-бардым, немќұрайды, жеңілтектеніп. Sallapati konuşmak Ж‰рдім- 
      бардым сµйлесу. 3. s.  Үстіртін, немқұрайды жасалған (зат) [8.623].    
YAKIN  s.   1.Жаќын, таяу. 2.Шамалас, жуыќ, жаќын, ұќсас. Buna yakın bir söz söyledi.    
       Осыған жаќын бір сөз айтты. Beyaza yakın bir renk. Аќ түске жаќын тұр.  3. Жуыќ,   
       шамасы,- дай. Üç yıla yakın. Үш жылға жуыќ, үш жылдай. Yaşı seksene yakın. Жасы  
       сексен шамасы. 4.zf. Жаќын, таяу. Kapıya yakın oturdu. Есікке жаќын отырды [8.754]. 
YALNIZ    s.      Жалғыз,  дара.  Yalnız  ev.  Жалғыз  үй.  Buraya  yalnız  geldi.  Бұл  жерге  жалғыз  өзі 
келді. 2.zf. Тек, тек ќана. Yalnız bir ülkede. Тек ќана бір мемлекетте. 3. bağ. Тек, алайда. Güzel yalnız 
biraz renksiz. Әдемі, біраќ біраз өңі түскен [8.757].    
Түркі тілдеріндегідей қазақ тілінде де кейбір лексикалық тұлғалардың контексте әрі сын есім 
әрі үстеу қызметінде жұмсалуы мүмкін. Қазақ тілінде «Байбаламсыз» сөзі сөйлемде әрі сын есім 
әрі үстеу қызметінде жиі жұмсалатыны сияқты.   Мәселені байбаламсыз шешу, байбаламсыз іске 

кірісу тіркестеріндегі байбаламсыз сөзі қандай деген сұрақтан гөрі, іс-әрекеттің қалай өткенінен, 
қалай іске асқандығынан хабар беріп, етістіктің әрекетін айқындай түседі.      
БАЙБАЛАМСЫЗ сын. Айғай-ұйғайсыз, ұрыс-керіссіз. Нендей істер болса да у-шусыз,  
       дай-дамайсыз, байбаламсыз, өзінің бабымен шешіліп жататын болды (Ж.Исмағұлов,  
       Адам.) Тоқ етерін бір-ақ айтады да, ешбір айқай шусыз, байбаламсыз-ақ іске кірісіп  
       кетеді («Лен. жас») [7.576].   
Екіншіден, есім сөздердің алдына бірнеше сөз табы  табына  қатыстылығы (s. ve is.),    қатар 
көрсетіледі.  Бұл  сөздердің  арасында  мағыналық  байланыс  үзілмеген.  Олар  сөйлемде  зат 
есімдердің  алдында  жұмсалғанда  сын  есім  қызметін  атқарса,  қимыл  етістіктерімен  тіркес 
құрағанда үстеу қызметінде жұмсалуы әбден мүмкін.  
YABANCI    s.  ve  is.    1.Шетелдік,  жат  жұрттыќ;  шетел.  Yabancı  uzman.  Шетелдік  маман. 
Yabancı  diller. Шетел  тілдері.  Yabancı  başın. Шетел  баспасµзі.  2.Бөтен,  бөгде.  3.Бейтаныс, таныс 
емес [8.623].    
KAHRAMAN   is. ve s.   Far.   1.   Қаhарман, батыр, ер.   2.   ed.   Кейіпкер [8.623].    
MAMUL, -lü   s.   ve   is.   Ar.   1.   Жасалған, дайындалған, өндірілген.   Taştan mamul pipo.   
Тастан жасалған темекі трубкасы.   2.   Өнім, бұйым.   Petrol mamulleri.   Мұнай өнімдері [8.623].    
MANTARCI   is.  ve  s.  argo   Суайт, өтірікші [8.623].    
MAVİŞ   is.   ve   s.   hlk.   Ақ тәнді, көк көзді (әйел) [8.623].    
YALANCI  s. ve is.    1.Өтірікші. 2.Жалған, ќолдан жасалған. Yalancı elmas. Ќолдан жасалған 
алмас. Yalancı suçlamalar. Негізсіз айыптаулар [8.623].     
YANDAŞ  is. ve s.   Жаќтас, жаќтаушы, ќолдаушы; ізбасар, жолын ќуушы [8.623].    
 Қорыта  келгенде,  конверсияланудың  тұрақтануы  дегеніміз  лексикалық  бір  тұлғаның 
жарыспалы мағынасының орнығуы, сөздің омонимдік сипатқа ие болып,  сөздің қолданыста басқа 
бір  сөз  табы  ретінде  контексте  еркін  жұмсалуы.  Жоғарыда  түрік  тілінің  түсіндірме  сөздігінде 
конверсияланған,  бір-біріне  ұқсас,  шектес  аралық  топтардың  бір-бірінің  орнына  қолданыла 
беретіндігі қалай көрініс тапқанын көрдік.  
 
                              ӘДЕБИЕТТЕР 
1.  Калюта М.А. Словарь лингвистических терминов. – Стамбул: Multılıngual, 2004. – 118. 
2.  Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – 
     Алматы: Сөздік-Словарь, 2006. – 264. 
3.  Малбақов М. Бір тілді түсіндірме сөздіктің құрылымдық негіздері. – Алматы:  Ғылым,      
     2002. – 368.  
4.  Юлдашев А.А. Принципы составления тюркско-русских словарей. – М.: Наука, 1972. –   
     416.   
5.  Гузеев Ж.М. Семантическая разработка слова в толковых словарях тюркских языков. –     
     Нальчик: Эльбрус, 1985. – 194. 
6.  Қазақ әдеби тілінің сөздігі. /Он бес томдық / – Алматы: «Арыс» баспасы, 2006. 1-том. –                      
     А  – А. – 752. 
7.   Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2006. 2-том. –  
      А – Б. – 744 бет.  
8.  Байниязов А., Байниязова Ж. Түрікше-қазақша сөздік. Алматы: «Атамұра» баспасы,    
     2007.   – 744 бет. 
 
DİVANÜ LUGATİ-T-TÜRK TÜRK LEHÇELERİNİN İLK SÖZLÜĞÜ 
 
Yard.Doç.Dr. K. Sadıkbekov 
Süleyman Demirel Üniversitesi 
Türkoloji Bölümü 
JASAR DAULET 
SDÜ, Mühendislik Fakültesi, 1. Sınıf Öğrencisi 
 

Bütün Türk illerini dolaşıp, Türk toplulukları arasında yaşayarak onların sözvarlığını,  sözlü edebiyat 
ürünlerini  yazıya  geçirmekle  bin  yıl  öncesinden  binlerce  yıl  sonrasına  ulaşmasını  sağlayan  ilk 
derlemecimiz, Hakaniye lehçesi ile Uygur, Oğuz, Kıpçak, Türkmen, Kırgız, Çiğil, Yağma, Argu vediğer 
Türk  soylu  halkların  lehçelerini  Türk  adı  altında  toplayarak  eserine  Divanü  Lugati’t-Türk,  yani  Türk 
Lehçelerinin  Sözlüğü  adını  veren  ilk  Türklük  bilimcimiz  (Türkoloğumuz),  on  birinci  yüzyıl  Türk 
dünyasının  yorulma nedir bilmeyen araştırıcısı, Türklerin  yaşadığı  ülkeleri,  kentleri, kasabaları,  köyleri 
tanıtan, bu yerleşim birimleri hakkında bilgiler veren ve çizdiği haritayla ilk Türk coğrafyacısı unvanını 
da kazanan bilgin, Türklüğü ile övünen, ana dilini hakkını vererek en güzel bir biçimde konuşan, en iyi 
eğitimi  görmüş,  soyca  en  köklü  kişi  Kaşgarlı  Mahmud,  Doğu  Karahanlı  devletinin  hakanı  Muhammed 
Buğra Han’ın torunu ve veliahtı Hüseyin Çağrı Tigin’in oğludur. Karahanlı hanedanının şehzadesi olan 
Kâşgarlı  Mahmud’un  yaklaşık  yirmi  yılda  topladığı  malzeme  üzerinde  iki  yıl  çalışarak  kaleme  aldığı 
Divanü Lugati’t-Türk, Türk dilinin ilk sözlüğü, Türkçenin ilk dil bilgisi kitabı, bin yıl öncesi Türkçesinin 
ilk  veri  tabanı,  ilk  derlemi,  Türk  yazı  dillerinin,  Türk  lehçelerinin  tarihsel  köklerini  ve  yaşadığı 
gelişmeleri ortaya koyan bir kaynaktır. Ayrıca on birinci yüzyıl Türkçesinin ses bilgisi ve biçim bilgisi 
özellikleriyle  ilgili  bilgileri,  söz  varlığının  gücünü,  inceliklerini  yirmi  birinci  yüzyıla  ulaştıran  bir  bilgi 
hazinesidir. Kâşgarlı Mahmud’un 1072 yılında yazmaya başlayıp 1074 yılında tamamladığı Türk dilinin 
anıtsal  eseri  Divanü  Lugati’t-Türk,  yalnızca  bir  dil  bilgisi  kitabı,  bir  sözlük  değildir.  Tarihin  en  eski 
dönemlerine  kadar  uzanan  kültür  değerlerimizin  köklerini  ortaya  koyan,  yaklaşık  bin  yıl  öncesinin 
Türkistan’ında,  Kıpçak  bozkırlarında,  Karahanlı  devletinde,  Uygur  kağanlığında,  Oğuz  obalarında 
kısacası on birinci yüzyılın Türk dünyasında yaşayan Türk topluluklarının dilleri, gelenekleri, inanışları, 
yaşayışları konusunda bilgiler veren, sözcükleri tanımlarken Türk sözlü edebiyatının seçkin örnekleriyle 
anlatımını renklendiren, atasözlerimizin en eski biçimleriyle söz varlığımızın gücünü ortaya koyan eşsiz 
bir  başvuru  kaynağıdır.  Türkçenin  hafızasıdır.  Türklerin  ulusal  takviminin  tarihçesinden  türlü 
hastalıkların tedavisinde kullandıkları ilaçlara, Türk boylarının damgalarından dokuma ve el sanatlarına, 
atyetiştiriciliğinden tarıma, Türk hukuk düzeninden devlet yönetimine kadar yüzlerce konuda bilgi içeren 
ilk  Türk  ansiklopedisidir  [1].  Türklerin  yaşadığı  coğrafyaları  tanıtan;  şehirleriyle  ve  yerleşim 
birimleriyle,  dağları,  ovaları,  gölleri  ve  ırmaklarıyla  Türk  coğrafyasını  gözler  önüne  seren,  bugünkü 
bilgilerimize  göre  bir  Türkün  çizdiği  ilk  dünya  haritasını  bizlere  ulaştıran  ilk  Türk  atlasıdır.  Türk 
ulusunun, Türk dilinin yüceliğini anlatan… Türkçenin Arapça kadar zengin bir dil olduğunu göstermek 
ve  Araplara  Türkçeyi  öğretmek  amacıyla  kaleme  alınan  ilk  Türkçe  dil  öğretim  kitabıdır.  Pek  çok 
özelliğiyle  Türk  kültüründe  ilklerin  kitabıdır.  Türk’ün  dilidir,  edebiyatıdır,  kültürüdür,  tarihidir, 
coğrafyasıdır. Kısacası, Divanü Lugati’t-Türk, Türk’ün kendisidir.  
Neden  Divan-ı  Lügati-t-Türk?  Türk  yazı  dillerinin,  lehçelerinin  ve  ağızlarının  dil  özelliklerini 
belirleyen, söz varlığını derleyerek bir araya getiren Kâşgarlı Mahmud kendisine sonsuz bir ün, bitmez 
tükenmez bir kaynak sağlaması dileğiyle elde ettiği bu bilgileri yazıya geçirerek ortaya koyduğu eserine 
Dîvânu  Lugâti't-Türk  adını  vermiştir.  Döneminin  yazı  dilinin  dil  bilgisi  kurallarını  ve  söz  varlığını 
eserinde  toplayan  Kâşgarlı  Mahmud,  bu  ölçünlü  dil  çerçevesinde  diğer  Türk  topluluklarının  ağız 
özelliklerini hem ses hem de söz varlığı bakımından ayrıntılı biçimde ele almıştır. Zaman zaman biçim 
bilgisi  yönünden  belirlediği  farklılıklara  da  işaret  eden  Kâşgarlı  Mahmud  bu  nedenle  eserine  Türk 
Lehçeleri (veya Ağızları) Sözlüğü adını vermiştir []. Kâşgarlı Mahmud, eseriyle tam olarak bağdaşan bir 
ad seçmiştir. Gerçekten de Dîvânu Lugâti't-Türk, Türk soylu halkların dil özelliklerini ve o dönemin söz 
varlığını olabildiğince ayrıntısıyla ortaya koyan bir “divan”dır… 
Divan ne zaman yazmış? Eserini Bağdat’a gelmeden önce mi yoksa Bağdat’a geldikten sonra mı 
yazdığı konusunda farklı görüşler bulunsa da Kâşgarlı Mahmud’un Dîvânu Lugâti't-Türk’ü 1072 yılında 
yazmaya  başladığı,  dört  defa  düzelttikten  sonra  1074  yılında  tamamladığı  konusunda  kayıt 
bulunmaktadır.  Kitabı  el  yazısıyla  çoğaltan  Muhammed  bin  Ebu  Bekr  ibn  ebi’l-Feth,  Dîvânu  Lugâti't-
Türk’ün  son  sayfasındaki  ketebe  ‘yazılış’  bölümünde  Kâşgarlı  Mahmud’un  kaleminden  çıkan  nüshaya 
bakarak  yazdığı  bilgisini  vermektedir. Müstensih  Muhammed bin  ebî  Bekr ibn  ebi’l-Feth,  Kâşgarlı’nın 
kendi  el  yazısıyla  yazdığı  asıl  kitabı  şu  sözlerle  bitirdiğini  belirtir:  “Kitap  dört  yüz  altmış  dört  yılının 
Cümad-el-ula ayının ilk günü (25 Ocak 1072) yazılmaya başlayıp dört defa düzeltildikten sonra dört yüz 
altmış altı yılının Cümad-el-ahire ayının onuncu günü olan (10 Şubat 1074) Pazartesi bitirilmiştir. Güç ve 
kudret yüce ve büyük Allah’ındır. O bize yeter” [2]. Nag yılı ‘timsah yılı’ sözünün açıklandığı bölümde: 

“Biz  bu  kitabı  yazdığımız  469  yılı  nag  yılıdır.”  On  iki  hayvanlı  Türk  takviminin  anlatıldığı  bars 
maddesinde  de:  “Biz  şu  kitabı  yazdığımızda  dört  yüzaltmış  altı  yılının  Muharrem  ayı  idi,  yılan  yılı 
girmişti. Bu yıl geçip de dört yüz yetmiş yılı olunca yund yılı girecekti” diye farklı tarihler verilmiş. Bu 
konuda  farklı  görüşler  bulunsa  da  yaygın  görüş  Kâşgarlı  Mahmud’un  eserini  25  Ocak  1072  günü 
yazmaya  başladığı,  10  Şubat  1074  tarihinde  tamamladığı  yönündedir.  Dîvânu  Lugâti't-Türk’ün  Millet 
Kütüphanesindeki tek nüshası ise, Sava’dan gelerek Şam’a yerleşen Muhammed bin Ebî Bekr ibn ebi’l-
Feth tarafından Kâşgarlı’dan yaklaşık iki yüz yıl sonra, 1 Ağustos 1266’da el yazısıyla yazılmıştır. 
Neden  ve  nasil  yazildi?  Kâşgarlı  Mahmud,  Dîvânu  Lugâti't-Türk’ü  yazış  nedenini  ilk  sayfadaki 
Tanrı’ya  ve  Hz.  Muhammed’e  övgü  bölümünden  hemen  sonra  şöyle  açıklar:  “Ben  talih  güneşini  Türk 
burcunda  doğduğunu  ve  Tanrı’nın  Türk  kağanlığını  gökyüzünün  katmanları  arasına  yerleştirdiğini 
gördüm. Onlara Tanrı Türk adını ve egemenliği verdi. Çağın kağanlarını Tanrı Türkler arasından çıkardı 
ve  ulusları  yönetme  dizginlerini  Türklere  vererek  bütün  insanlığa  egemen  kıldı.  Türkleri  doğruluğa 
yönelten  Tanrı,  Türklerle  birlikte  olanları,  birlikte  çalışanları  ve  onlara  katılanları  aziz  kıldı.  Türkler 
sayesinde  onları  isteklerine  eriştirdi  ve  yağmacıların  kötülüklerinden  onları  korudu”  [3,  6-7]  diye 
Tanrının Türklere olan tevecühünü anlattıktan sonra: “Onun içindir ki Tanrı onlara at verip dünyanın en 
yüksek ve en verimli yerine yerleştirmiştir ve onları askeri yapmış. Türklerin oklarından korunmak için 
akıl sahibi olanların, Türklere katılmaları gerekir ve en doğrusunun Türklerin gönlünü almak ve derdini 
dinletebilmek  için  onların  diliyle  konuşmaktan  başka  çıkar  yol  yoktur”  der  [4,  12].  Bu  görüşlerini 
kanıtlamak  amacıyla  Buharalı  ve  Nişaburlu  iki  ayrı  imamdan  işittiği  bir  hadisi  tanık  gösterir.  Her  iki 
imam da Hz. Muhammed’in kıyamet belirtilerinden, ahir zamandaki azaplardan söz ederken “Türklerin 
dilini  öğreniniz,  çünkü  onların  egemenliği  uzun  sürecektir”  buyurduğunu  Kâşgarlı  Mahmud’a 
anlatmıştır.  Bu  bir  sahih  hadis  ise  Türk  dilini  öğrenmenin  Peygamber  buyruğu  ve  dinin  bir  gereği 
olduğunu  yazan Kâşgarlı Mahmud, hadisin sahih olmaması durumunda da aklın Türk dilini öğrenmeyi 
buyurduğunu  söyler.  Kâşgarlı  Mahmud,  Büyük  Selçuklu  Sultanı  Alparslan’ın  Malazgirt  zaferinden 
hemen  sonra  İslam  dünyasında  Türklerin,  Türklüğün  ve  Türk  dilinin  öneminin  daha  da  arttığı  bir 
dönemde  Araplara  Türkçeyi  öğretmek,  Türkçenin  Arapça  kadar  zengin  dil  olduğunu  ortaya  koymak 
amacıyla  Dîvânu  Lugâti't-Türk’ü  yazmıştır.  Hazırladığı  sözlük  ile  Türkçenin  söz  varlığının  gücünün 
ortaya konulmasını sağlayan Kâşgarlı Mahmud, böylece Türkçenin Arapça kadar zengin bir dil olduğunu 
da göstermiştir. Nitekim  Dîvânu  Lugâti't-Türk’ün giriş  bölümünde Türk  dilinin Arap dili  ile birlikte at 
başı  beraber  yürüdüklerini  ifade  eden  Kâşgarlı  Mahmud,  söz  varlığı  ile  birlikte  Türk  kültürünün  ve 
uygarlığının da zenginliğini gözler önüne sermiştir. Eserinin pek çok yerinde Türkleri ve Türklüğü öven 
Kâşgarlı Mahmud, sözü kendisine getirerek Türklerin en güzel ve en etkili dile sahip bir kişisi olarak en 
açık  anlatan,  en  akıllı,  en  iyi  eğitimli,  en  soylu  olmakla  övünür.  Çok  iyi  kargı  kullandığını  sözlerine 
ekleyen  Kâşgarlı  Mahmud,  bu  özellikleri  sayesinde  bütün  Türk  illerini  dolaşıp  Türk,  Türkmen,  Oğuz, 
Çiğil,  Yağma  ve  Kırgızların  dillerini,  sözlü  edebiyat  ürünlerini  öğrendiğini  belirttikten  sonra  bütün  bu 
bilgileri  kitabında  en  uygun  bir  biçimde  sıralayarak  düzenlediğini  anlatır  [4].  Yıllarca  birçok  güçlüğe 
göğüs gererek hazırladığını belirttiği Dîvânu Lugâti't-Türk’te sözleri arayanlar kolayca bulsun diye belirli 
bir düzene göre sıraladığını da belirten Kâşgarlı,  atasözü, deyim ve şiir  gibi edebî  ürünlerle Türkçenin 
anlatım derinliğini ortaya çıkardığını söyler.  Bunun için eserinin sözlük  bölümünde tanımladığı  hemen 
her sözün, içinde geçtiği örnek cümleleri, şiirleri, atasözleri ve deyimleri vermeye özen gösteren Kâşgarlı 
Mahmud:  “Türklerin  görgülerini,  bilgilerini  göstermek  için  söyledikleri  şiirlerden  örnekleri  kitaba 
serpiştirdim.  Sıkıntılı  veya  sevinçli  günlerde  yüksek  düşüncelerle  söylenmiş  olan  ve  ilk  söyleyenden 
sonra kuşaktan kuşağa aktarılan atasözlerini de kitaba aldım. Böylece kitap en üst düzeyde yetkinliğe ve 
mükemmel  arılığa  ulaştı.”  diyerek  örnekli  bir  sözlük  yazmasının  gerekçelerini  de  açıklamaktadır  [5]. 
Yaklaşık  bin  yıl  önce  yazılan  Dîvânu  Lugâti't-Türk’te  tanımları  örneklerle  pekiştiren  Kâşgarlı 
Mahmud’un  tuttuğu  bu  yol,  çağdaş  sözlük  biliminde  bugün  de  uygulanan  bir  yöntemdir.  Türk  sözlük 
biliminde açtığı bu çığır, Kâşgarlı Mahmud’a Türk sözlükçülüğünün atası unvanını kazandırmıştır. 

жүктеу/скачать 5,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: