Қазақстан республикасы 45minut kz – 45minut org

енген мемлекет қайраткері, жалынды публицист Джавахарлал Неру өзінің әйгілі "Индияны ашу" деген кітабында Бабырды
"жылы жүзді, батыл, іскер жан, өнер мен әдебиетті бағалай білген қайраткер" ретінде сипаттап, ол туралы зор құрметпен
сөйлейді. Ол Бабыр билеген дәуір жөнінде айта келіп, "бұл кезде Үндістанда үлкен игілікті өзгерістер өмірге  келді. Жаңа бір
леп есіп, мұның өзі өнер, сәулет, тағы басқа мәдениет салаларын құлпыртып, жасартып жіберген еді» деп жазады.
II. 3.Падишах Бабыр
Захиредден Мұхамед Бабыр  «Бабыр» есімінің парсы тілінен мағынасы «арыстан, қолбасшы, барыс»
[1]
 — моғол және үнді
ел билеушісі, сардары, Ұлы Моғол мемлекетінің негізін қалаушы, ақын және жазушы.
[2]
1483 ж. ақпанның
 
14 қазіргі Ферғана
 
уалаятында туған.
 
Оның
 
әкесі
 
Омар
 
Шайхы — Ақсақ
Темірдің шөбересі, Ферғананың әмірі   еді.   Ал   Бабырдың   шешесі —   Құтлық   Нигар   ханым Моғолстан ханы, Шыңғыс
хан әулеті   Жүністің  қызы  болатын.   Бабыр  және   қазақтың   тұңғыш   тарихшысы Мұхаммед   Хайдардың шешелері —  бірге
туған, апалы-сіңлілі адамдар болған. Демек, Бабыр мен Мұхаммед-Хайдар — бөле болып келеді.
1494 ж. Омар Шайхы қайтыс болады да, Ферғана әмірінің орны бос қалады.
 Осы кезде Омар Шайхының інісі, Самарқан әмірі Ахмет мырза осы орынға ауыз салып, Ферғана әмірінің тағына таласады.
Алайда, Омар Шайхының беделді бектері оған қарсы шығып, Омар Шайхының 11 жасар баласы Бабырды Ферғана әмірі деп
жариялап, асығыс таққа отырғызады. 
Бабыр үкімет басына келген кезде, Самарқан, Бұқар, Ташкент, Әндіжан,  Хисар,  Қабылды  билеуші Темір тұқымдары өзара
жауласып, бір кездегі аса қуаттыАқсақ Темір империясын әбден әлсіреткен еді. Міне, осындай аса ауыр жағдайда үкімет
басына келген бала Бабырдың көп майданда күрес жүргізуіне тура келді. 
Ол бір жағынан өзінің туған қаласы Әндіжанды өзінің немере ағасы Ахмет мырзаның шабуылынан сақтап қалуға тиіс болса,
екінші   жағынан,   өзі   отырған   тағына   өз   туысы Жиһангер мырзадан   қорғап   қалуға   тура   келді.   Өзін Шыңғыс
хандығының мұрагері, Әмір   Темірдің әулеті   санаған   Бабыр Мауреннахрда бір   орталыққа   бағынған   ірі   мемлекет   құрып,
Темір ұрпақтарының әр жерге шашырап жүрген әскери күштерін бір қолға топтастырмақ болды.
Осы   кезде   Самарқан   мен   Бұхара   әмірі   Сұлтан   Ахмет   мырза   қайтыс   болып,   оның   артында   ұрпақ   қалмады.   Осыған
байланыстыСамарқанда Темір   әулеттерінің   арасында   таққа   талас   басталды.   Осыны   пайдаланған   солтүстіктегі көшпелі
өзбектер ханы —  Шайбани   хан өзінің   қол   астындағы   адамдарын   жинап   алып,   дереу   Самарқанға   қарай   шеру   тартады.
Алайда   самарқандықтар   туған   қаласын   ерлікпер   қорғап   қалады.   Бірақ   ол   уақыт
өткізбей, Қаршы және Шахрисәбіз қалаларына   бет   алып,   оларды   жаулап   алады   да,   бірден Бұқарға беттейді.   Үш   күн
қоршауға шыдай алмаған Бұқар бектреі қаланы Шайбаниге беріп қояды.
II. 4.Бабырдың ұрпақтары
1507 ж. мамырда Шайбани   хан Әмудариядан өтіп, Хорасан жеріне   барады.   Темірдің   соңғы   әулеті   Сұлтан   Хұсайын
мырзаның   елордасы — Герат дұшпан   алдында   әлсіздік   көрсетеді.   Шайбани   Гератты   жаулап   алып,   өзінің   жаугершілік
жолында   Иран   шекарасына   жетеді…   Ал, Иран шахы   Исмаил   Шайбанидің   бұл   қылығын   ұнатпайды. 1510 ж.   Исмаил
Хорасан   жеріне   жорық   жасайды.   Осының   алдында   ғана, 1508 ж.   қазақтар   мен   моғұлдардың   бірігіп   күш   көрсетудің
нәтижесінде   Шайбани   бастаған   әскерлер Сырдария бойында   үлкен   жеңіліске   ұшыраған   еді.   Сондықтан   олар   Иран
әскерлеріне қарсы керісуге жарамайды. Мұны сезген Шайбани өзінің аз ғана адамдарымен Мерв қаласына барып тығылады.
Бірақ кейінгі бір ұрыста Шайбани қаза тауып, әскерлері талқандалды. Сөйтіп Гератты Иран шахы Исмаил басып алады.
Осы   кезде   Бабыр   өзінің   ең   қауіпті   дұшпаны   Шайбанидің   қаза   тапқанын   естіп,   өзінің   бұрынғы   патшалығын Шайбани
әулетінен қайта тартып алу үшін әрекет жасайды. Осы мақсатпен ол Иран шахына ұсыныс жасайды. Шах бұған келіседі.
Сөйтіп Бабыр Кабулдан қалың қолмен аттанып, Әмудариядан өтіп, Хисарға келеді. Қарсылық көрсеткен [[Шайбани әулеті|
Шайбани әулетініңъъ отрядтарын қиратып, Мауреннахрдың көптеген бөлігін (Хисарды, Кулыбты, Кундузды, Бадахшанды)
басып алады. Сөйтіп, Самарқанға қарай бет алады. Осы жорықта Бабырдың қасында жүрген оның туған бөлесі, «Тарихи-
Рашиди» кітабының авторы Мұхаммед-Хайдар Дулатидің айтуына қарағанда, қатал көшпеліліерді жеңіп шыққан Бабырды
Самарқан   халқы   қуанышпен   қарсы   алады.   Оның   жолына   жібек   кілем   төсейді.   Көшелер   қызыл   гүлге   бөленеді.
Сөйтіп 1511 ж.   Бабыр   Самарқанға   салтанатпен   кіреді.   Бірақ   Бабардың   Иран   шахы   Исмаилмен   одақтас   болуы
самарқандықтарды қатты мазасыздандырады.
Мешітке Хутба оқылып, онда Бабырды падишах деп дариялайды. 
II.5.Бабырнама
Тарихи шығарма, Орта Азия халықтарына ортақ құнды мұра. Авторы – Моғол империясының (1526–1258) негізін қалаған
Захир   әд-Дин   Мұхаммед   Бабыр.   Түркі   (шағатай)   тілінде   1526–1930   жылы   жазылған.   Кітап   –   Темір   әулеті   құрған
мемлекеттердің құрылымын, әдет-ғұрпын, салт-санасын және топонимикасын зерттейтін тарихшы, этнограф, географтар
үшін және орта ғасырда түркі тілінде жазылған әдеби, ғылыми шығармаларды зерттеумен айналысатын әдебиетшілер мен
тіл мамандарына қажетті құнды еңбек. «Бабаранамада» мәліметтердің молдығы, тілінің байлығы жағынан ерекше туынды.
Шығарма   Темір   әулетінің   билік   құрған   ұрпақтарына   тарихи   мінездеме   бере   отырып,   15–16   ғасырлардағы   Ферғана,
Хиндустан   аймағындағы   (бүгінгі   Орта   Азия   мемлекеттері,   Ауғанстан,   Пәкстан,   Үндістан)   елдерінің,   халықтарынының
тарихы, Темір әулеті мен Мұхаммед Шайбани арасындағы, Моғолстандағы тақ таласы, билік және жер үшін жүргізілген
соғыстар   жайлы   егжей-тегжейлі   сөз   етеді.   Үлкенді-кішілі   қалалардың   (Ақсикент,   Кабул,   Шаш,   Бұхара,   т.б.)   салынуы,
архитектурасы,   қирауы,   Сырдария,   Жетісу   бойындағы   елді   мекендер   туралы   жазады.   Орта   ғасырлардағы   Алмалық
(Жаркент түбінде), Алмату (Алматы), Янги (Таразкент) қалаларына тоқталып, бұлардың моңғолдар мен Шайбани әулеті
билеушілерінің кесірінен қирағаны айтылады. Бұл қалалар маңында бау-бақшалар, түрлі жабайы жемістер, Орта Азия мен
Үндістан тауында жан-жануарлардың ондаған түрлері болғандығы баяндалады. 
III. Қорытынды
Мемлекеттің   негізін   салушылардың   бірі   —   Мұсылман   Лигасының   басшысы   Икбал   ақын.   1930   жылы   Икбал   тәуелсіз
мұсылман мемлекетін құруды ұсынды. Жоспар бойынша оның құрамына Пенджаб, Синд, Белуджистан мен Пәкістанның
солтүстік-батыс шекаралық аймағы кіру керек еді. Мемлекеттің атауын 1933 жылы Кембриджде оқып жүрген мұсылман
студенті Чаудри Рехмат Али ұсынды. Пәкістан — «тазалар қаласы» дегенді білдіреді, атуы акроним болып табылады: «П»
— Пенджаб, «А» — шекарадағы ауғандықтар  (яғни СБША-ның пуштундары),  «К» —Кашмир, «С»  — Синд, «тан» —
Белуджистан. 
246

1947 жылы Британдық  Үндістанды бөлу уақытында  Мұсылман Лигасының  арқасында  Пәкістан мемлекеті  қалыптасты.
Оның құрамына Үндістанның мұсылман халқы басым солтүстік-шығыс және солтүстік-батыс аудандары кірді. Пәкістанның
бірінші   генерал-губернаторы   болып   Джинна,   ал   мемлекеттің   премьер-министрі   болып   Лиакат   Али   Хан   тағайындалды
[1;193]. 
1971   жылы   Шығыс   Пәкістан   тәуелсіз   Бангладешке   айналды.   1965,   1971жж.   Пәкістан   Үндістанмен   соғыс   қимылдарын
жүргізді. 1977 жылы елде әскери төңкеріс болды. 1988 жылы 17 тамызда әуе апатында қаза тапқан президент Зия-уль-
Хакадан кейін билік азаматтық үкіметтің қолына көшті.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. История Узбекистана в период с XVI по XIX вв — параграф 9
2. Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х
3. Кор-Оглы Х.Г., Узбекская литература, М., 1968; Полн. собр. русских летописей, в 30-ти т., т. 13, СПб. — Л. — М., 1841 —
1965; История Индии в средние  века, М., 1968; История Афганистана, т. 2, М., 1965; Захир ад-дин Мұхаммед Бабыр,
“Бабырнама”, А., 1993.
4. Қазақ Энциклопедиясы, 1 том
5.Отырар. Энциклопедия. – Алматы.«Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
* * * * * * * * *
ЖЫЛУ ҚОЗҒАЛТҚЫШТАРЫН ЖАСАУ ТАРИХЫ 
ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАДАҒЫ ӘСЕРІ
Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы,
Ақбастау ауылы 
№33 Н.Шойынбаев атындағы 
жалпы орта мектебі 
Орындаған: 10-сынып оқушысы  Ибинов Султан 
Жетекшісі:  Тлегенова Клара Салыбекқызы
Ғылыми зерттеу күнделігі : 
Зерттеу тақырыбы:  Жылу қозғалтқыштарын
жасау тарихы  және оның қоршаған ортадағы
әсері
Зерттеу   өзектілігі:    Жылу   қозғалтқыштарының
жасалу тарихы және біздің өмірімізге қажеттігіне  қазіргі өмірмен байланыстыра отырып,қасиеттерін насихаттау.
Зерттеу болжамы: Ғылыми оқулықтар мен интернет желісі
Зерттеу мақсаты: Жылу қозғалтқыштарының  жасалу тарихы туралы
мәліметтерді тереңдетіп тұрмыста   пайдаланып жатқан жаңалықтарды жеткізу, одан туындаған ойлардан пайдалы нәрселер
шығару, айналасындағы достарына ой салу
Зерттеу міндеттері: 
а) Жылу қозғалтқыштарының  тарихымен танысу
б) Жылу қозғалтқыштары туралы жан-жақты деректер
в) Жылу қозғалтқыштарын  пайдаланудың жолдары
Зерттеу кезеңдері:
1.Ұйымдастыру кезеңі
а) Аудандық,мектептік кітапханадағы түрлі кітаптарда  және де басқа    
деректерде кездесетін мәліметтер,фактілер,материалдарды жинақтау  және  зерттеу. Интернет желісімен тұрақты байланыс 
орната отырып,құнды деректер базасын жасау
ә)Зерттеу материалдар бойынша қорытындылар мен ой-тұжырымдар жасау
                                                             
ІІ. Практикалық кезең
а) Жылу қозғалтқыштарының  жасалу жолдарымен танысу
ә)Жылу қозғалтқыштарын  пайдалануы.б)Жылу қозғалтқыштарының  ерекшелігі туралы деректер жинақтау                            
ІІІ. Жалпы кезеңі
Зерттелген тақырып бойынша көрнекілік слайдтар жасау
Зертханалық бұрыш ұйымдастыру
Зертханалық тәжірибелер мен бейнежазбалары
№
Жұмыс мазмұны
Зерттеу әдістері
1
 Жылу қозғалтқыштарының  маңызы
Ұстаздарымен кеңесу
2
 Жылу қозғалтқыштарының  жасалу 
тарихы
Тарихи деректер
3
Түрлі ерекше түрлері
Зертханадағы зерттеулер
4
Қолдану әдістері
Медицинада өмірде
5
 Жылу қозғалтқыштарымен  байланысты
денелер
Оптикалық құралдар, көз
6
Қазіргі кездегі қолданыс
Салыстыру
7
Зерттеу нәтижесі
Қорытындылау
247

Кіріспе.    Алғашқы   поршенді   бу   машинасын     1690   жылы  Д.Папен   ойлап   тапқан   болатын.Одан   кейін,  1711-1712   жж
ағылшынның темір ұстасы Томас Ньюкомен алғаш рет поршенді бу машинасын ойлап тауып жасап шығарды.
 
 Т.Ньюкоменнің шахтадан су шығаратын бу машинасы 1763жылы сәуір айында  И. Ползунов өзінің бу қозғалтқышын завод 
жұмысында қолданып көрді .Дж. Уаттың бу қозғалтқышы-1782 ж И.И.Ползуновтың бу қозғалтқышы                                   
Н.Оттоның іштен жану қозғалтқышы 1863 жылы бензин мен ауаның қоспасымен жұмыс істейтін алғашқы поршенді қолдан 
тұтанатын авиациалық мотордың үлгісін жасады.
Алғашқы екі тактілі жылу қозғалтқышын жасаған– Рудольф Дизель    (1858 - 1913 )
«Карбюраторлы іштен жану қозғалтқышы»
Алғашқы іштен жану қозғалтқышын жасаған  - Жан Этьен Ленуар (1822 - 1900 )
Карбюраторлы іштен жану қозғалтқышының құрылысы
Төрт тактылы іштен жану қозғалтқышы автомобиль, жеңіл самолеттерде қолданылады. Суретте  қозғалтқыштың жұмыс
істеу принципінің төрт тактісі көрсетілген:: 
Сору -> Сығу -> Жұмыстық жүріс -> Шығару
ҚОРЕКТЕНДІРУ   ЖҮЙЕСІ  Қоршаған   ортаны   қорғау   мақсатында   мотордан   шыққан   газдағы   зиянды   заттарды   азайту
көбіне   қоректендіру   жүйесінің   жұмыс   істеуіне   байланысты.   Мысалы,   Еуропалық   стандартқа   сай   дүние   жүзінде
карбюраторлы бензинді моторларды пайдалануға тыйым салынған.
                         
Карбюраторлы іштен жану қозғалтқыш    
ҚОРЕКТЕНДІРУ   ЖҮЙЕСІ.  Қоршаған   ортаны   қорғау  мақсатында   мотордан   шыққан   газдағы   зиянды   заттарды   азайту
көбіне   қоректендіру   жүйесінің   жұмыс   істеуіне   байланысты.   Мысалы,   Еуропалық   стандартқа   сай   дүние   жүзінде
карбюраторлы   бензинді   моторларды   пайдалануға   тыйым   салынған   .   Қазіргі   автомобиль   моторларында   орталық   және
тікелей бүрку бензинді қоректендіру жүйелері пайдаланылады. Бүрку қоректендіру жүйелері осы кітаптың келесі бөлімінде
келтірілген (III бөлім. Моторлардың электронды қоректендіру жүйелері).Қазақстанда әлі де карбюраторлы моторлары бар
автомобильдер жұмыс істейді. Сондықтан кітапта осы моторлар жайында қысқаша мағлұматтар келтірілген. 
Карбюраторлы қозғалтқыш.
 
 
Жетістіктері
1.Массасы жеңіл;
2.Өте компактылы;
3.Пайдалы әсер коэффициенті  (25-30%) 
Кемшіліктері
1.Жоғары сапалы отын қажет етеді;
2.Құрылымы күрделі;
3.Иіннің айналу жылдамдығы жоғары;
4.Улы газдар;
5.Шу. 
                                  Карбюраторлы қоректендіру жүйесі
Карбюраторлы моторда отын сорғы арқылы бактан  тұндырғыш-сүзгі және отын өткізгіш арқылы сорғымен сорылады да
карбюраторға   жіберіледі.   Енгізу   тактісінде   атмосфера   ауасы   сүзгіден   (ауа   тазартқыштан)   өтіп   басқа   қоспалардан
тазартылады да карбюраторға келіп түседі. Мұнда ауа  тозақданған отынмен араласады және енгізу түтігіне (коллектор)
248

бағытталады. Жанғыш қоспаны дайындау енгізу түтігіне жалғасады, онда отын буланады және ауамен араласып кетеді. Бұл
процесс мотор цилиндрінде енгізу және сығылу тактісі кезінде аяқталады.                                                      
                                                               4-бет
Жұмыстық қоспа жанып болғаннан кейін пайдаланылған газ шығаратын түтік жүйесі және өшіргіш (глушитель) арқылы
сыртқа шығарылып тасталады.Карбюраторлы автомобиль моторлары негізінен бензинмен немесе газбен жұмыс істейді. 
                                 Төрт тактілі Дизель қозғалтқышы 
1897 жылы неміс инженері Рудольф ДИЗЕЛЬ (1858 – 1913) жасап шығарған. 
Сору немесе кіргізу тактісі 
Сығу тактісі ,Шығару тактісі, Сығу тактісі 
Поршень   жоғарғы   шеткі   орыннан   төмен   қарай   қозға-лады,оның   үстіндегі   көлемнің   үлғаюынан   ауа   сирейді   де,1
қақпақша ашылып, цилиндрдің ішіне ауа сорылады. 
 Екі тактілі Дизель қозғалтқышы 
Әрі қарай поршень жоғары қозғалып, ауа сығылады да цилиндрдің ішіндегі қысым 1,2*10
6
 Па-ға жетіп, ол температураның
500-700 
0
С-ға дейін жоғарылуын тудырады.
Бу турбинасы 
Поршень жоғары қарай көтеріліп шығару клапаны арқылы  газды сыртқа атмосфе-раға шығарады. 
Сығылған қызған ауаға сорғының және бүркігіштің көмегімен жанғыш қоспа бүркіледі.Жоғары температураның әсерінен
қоспа тұтанады.
  Оның жану уақыты бензиннің жану уақытынан ұзақ. Дизель қозғалтқышы
Мотордың   сенімді   және   үнемді   жұмысын   қамтамасыз   ету   үшін   бензиннің   жақсы   буланғыштық   және   жеткілікті
детонациялык; беріктілік қасиеттері болуы керек.
Бу турбинасы – бу немесе жоғары температураға дейін қыздырылған газ арқылы қозғалтқыш білігін поршеннің, 
шатунның және иінді біліктің жәрдемінсіз тікелей айналдыратын жылу қозғалтқышы
                                              Бу турбинасының құрылысы
Екі корпусты бу турбинасы (қақпағы алынған)
:  1 — 
жоғары қысым 
корпусы; 2 — 
 
 лабиринтті
 
    тығыздағыш
 
 ; 3 
— 
   Кертис
 
    доңғалағы
 
 ; 4 — 
 
 жоғарғы қысым 
 
 роторы; 5 — 
 
 жалғастырушы 
 
 муфта; 6 — 
 
 төменгі қысым 
роторы,7-төменгі қысым роторы
Жетістіктері
•
Жылдам айналғыштығы; 
•
Ықшамдылығы; 
•
Қуаттылығы; 
•
П.Ә.К.-нің жоғары-
•
лығы – 40 %. 
 Бу турбинасы 
   Кемшіліктері  Инерциялығы,  яғни турбинаны қосу немесе тоқтату үшін біршама  уақыт қажет;Айналу жылдамдығын
реттеу мүмкіншілігінің жоқтығы; Кері жүрістің жоқтығы. 
                       Реактивті қозғалтқыштар
Ашылу   тарихы.  Ғылымда   реактивті   қозғалыс   деп   дененің   бір   бөлігінің   одан   бөлінгенде   қалған   бөлігінің   қозғалысын
айтады.  Реактивті  қозғалтқыштар   қазіргі  таңда  космосты  игеру мақсатында  кеңінен қолданылуда.  Сонымен  қатар олар
метеорологиялық мақсатта және түрлі радиустағы әскери ракеталарда қолданылады. 
-Сұйық реактивті қозғалтқыштарда отын ретінде керосин,бензин, спирт, анилин, сұйық сутегі және т.б пайдаланылады. 
-Отын жану үшін тотықтырғыш ретінде сұйық оттегі, азот қышқылы,сұйық фтор, сутегі оксиді қолданылады. 
-Отын және тотықтырғыш арнайы бактарда сақталады, сорғының көмегімен жану камерасына беріледі, жану нәтижесінде
қысым 50 атм-ға, ал температура  3000С жетеді. 
-Жоғарғы қысым мен температурадағы газ жану камерасының алдыңғы қабырғасына сопло орналасқан артқы қабырғасына
қарағанда көп қысым күшін тудырады.
-Сондықтан олар сопло арқылы үлкен жылдамдықпен сыртқа шығарылады да, ракетаны алға қарай қозғалысқа келтіреді
Жылу қозғалтқышының пайдалы әсер коэффициенті және оны арттыру жолдары. 
            
 
Q 
1
A = Q 
1  
- Q
 2

жүктеу/скачать 8,73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: