Қазақстан республикасы қарақалпақтары арасындағы этно-мәдени үрдістер кіріспе

Егер некелесіп, отау құрғаннан соң әйелі өліп, ері тұл қалса, онда қайын жұртына әйелінің сәукелесі мен кейбір бағалы заттары қайтарылған. Жесір қалған әйел секілді ер адам аза тұтып, жылын (асын) күтіп отырмаған. Ал, жесір әйелдің жөні басқа. Күйеуі өлген қара жамылып, оның орнын бір жыл күткен. Азалау мерзімі бітіп, асы берілерде әйел ең соңғы рет жоқтау айтып қоштасқан.

Күйеуінің туған туыстарының арасында жесір әйелге сай келетін еркек кіндік табылмаса немесе әйел қандай жағдайда болмасын күеуге шыққанға қарсы болса онда өлген жұбайының дүние – мүмкін «тереке» яғни «иесіз, қожасыз қалған дүние – мүлік», деп жариялаған. Бұл мүліктің қажетті бөлігі өлікті жерлеуге жұмсалған, 1/8 – бөлігін жесір әйелдің тұрмысқа шығатын қызы болса, соған жасау ретінде беріліп, ал одан артылса, яғни қалған дүниені, жесір әйел өзі иемденетін болған екен.

Егер жесірдің балалары болса, әмеңгерлік салт (левират) міндетті түрде орындалған. Жесір басқа рудың адамына, марқұм күйеуінің ағасының рұқсатымен ғана тұрмысқа шыға алған. Оның өзінде балаларын күйеуінің ағайын – туысына тастап кетуі керек еді. Левирит – әйел үшін өте қиын салт болатын. Кейде әмеңгерлік салт бойынша жасы келген әйел кішкентай балаға тиюге мәжбүр болған. Ол үшін әйел жылдар бойы «күйеуінің» ер жеткенін күтумен, қартайып та кеткен.

Мысалы, қарақалпақтармен көршілес орналасқан, Ферғаналық өзбектерде В. Және М. Наливкиндердің айтуынша ХІХ ғ. аяғы ХХ ғ. басында левират болмаған: «Күйеуі қайтыс болса, әйелге толығымен еркіндік беріледі. Тек әйелге тез арада күйеуге шығуына жол берілмеген. Жесір әйел қалауынша күйеуінің атауының түтінін немесе бала-шағасымен басқа жаққа көшіп те кеткен. Күйеуінің ағайын туысы оған қарсылық білдірмеген» [55, 231 б].

Сөйтіп, қарақалпақтарда жесір әйелдің күйеуінің руластары балалардың сыртқа ктпеуіне, әйелді басқа руға жібермеуге шама-шарқыншатырысып баққан. («жесиримизди башкаға бермейміз») [82, 152 б].

Отбасылық - некелік қарым - қатынастағы тыйымдар.

Л.Я. Штернбергтің тұжырымдауынша отбасылық некелік тәртіптегі тыйым салулар мынадай екі мақсатты көздеген:

1.жұбайылар арсындағы қызғаныш сезімін әлсірету

2.бір - бірімен некелесуге тыйым салынған адамдар арасында жыныстық қатынасқа дейін баруына жол бермеу үшін;

Бірінші топтағы тыйымдар негізінен жынысы бір, бір тапқа жататын, мысалы туған ағайындылар арасында болды.

Екінші топтағы - тыйымдар барлығына бірдей еді [68, 95 б]. Қарақалпақтардың отбасылық некелік қарым - қатынастарындағы тыйымдарды үш үлкен топқа бөліп қарастыруға болады:

қалыңдық пен күйеу жігіт арасындағы тыйым

келін мен оның күйеуінің туыстар арсындағы тыйым.

күйеу бала мен қайын жұрты арасындағы тыйымдар.

Этнограф Н.П. Дыренкова тыйымдардың өзін мәні бойынша мынадай топтарға жіктеуді ұсынған:

бетпе - бет кездескенде бет - жүзін көрсетпеу;

дене мүшелерін жалаңаш күйде көрсетпеу (мысалы , келін жалаңаш балтырын көрсетпеген)

әдепсіз сөйлеуге тыйым салу

өз атымен атауға тыйым салу;

Орта Азия халықтарында болашақ жұбайлар арасындағы тыйымдар негізіне құдаласу кезінен басталған. Құдаласу кезінде, екі жасты атастырғанда, қалың мал туралы уәделескен кезде қалыңдықты күйеу жігітке көрсетпеген. Тіпті, үйлену тойында келіннің беті жамылғымен (чарсы) жабулы тұрған.

Алайда қалыңдық пен күйеу жігіт арасындағы мұндай тыйымдар - атастыру мен үйлену тойының аралығындағы кезеңде жігіттің ұрын келуіне бөгет болмаған. Мұндайда қыздың ата-анасы, әсіресе , әкесі білмеген кейіп танытқан.

Келін мен қайын жұртының арасындағы тыйымдар.

Келін мен қайын атасының арасындағы тыйым , әсіресе қатаң тыйым болып саналады.

Өзге босағаға алғаш түскен кезде келін қайын атасына мүлдем көрңнбеуге тырысқан. Егер жас жұбайлар жеке отауда тұрса, келіге қайын атасының отауына кіруге тыйым салынған. Қайын атасы жас жұбайлардың отына кірген жағдайда, келін сыртқа шығып кеткен. Егер екі жас күйеуінің ата-анасымен бірге тұрса қайын атасы бар кезде келін шымылдықтың астында отырған. Таң ертең келін қайын атасынан бұрын оянып, ертерек сыртқа шығып кеткен, кешкісін қайын атасы келгенше, ертерек шымылдығының астына кіріп кеткен.

Алайда, тыйым тек бірінші бала дүниеге келгенше ғана жасалған. Келін мен қайын атасының мұндай тыйымды тоқтату үшін «отқа кіргізу» рәсімі жасалған. Бетін жамылғымен жабылған келін қайын атасының отауына кіргізілген. Келіннің бетін , әдетте кішкене ұл бала ашқан. Келін отқа май құйып, қайын атасы өз тарапынан келінге батасын берген. Келін мен қайын атасының арасындағы келесі тыйымдар тұрақты болатын. Келін қайын атасының көзінше жалаң бас жүрмеген, ата-енесі тұратын үлкен үйдің төріне шықпаған.Қайын атасының төсегіне отырмаған; Бұл әдет ата-ене отырған үлкен үй ,қара шаңырақты сыйлау , құрметтеу,оған табынудың нышаны тәрізді.Қайын атасы да келініне тізесін көрсетпеген. Келіннің төсегіне отырмаған. Келін мен қайын атасы қалжыңдаспаған.//ⁱ Келін, сондай-ақ қайын атасының және қайын ағаларының атын атай алмаған. Тіпті, солардың атымен аттас заттың атын атамаған. Әдетте атасын ол кәсібі бойынша (ұста, молда). Немесе кейде есімін өзгертіп те атаған: мысалы, Өмірші орнына-«жаны ұзақ» т.б.деп [79, 175 б] .

Қарақалпақтарда (басқа түркітілдес халықтарда да, қазақтарда, қырғыздарда) кейін әзілге айналған мынадай аңыз тараған: «жас келіннің қайынағаларының есімдері Қамышбай, Өзенбай, Қасқырбай және Пышақбай екен. Бір күні күйеуі өзеннің жағасында қасқыр қойды жегелі жатқаның көріп, әйелін пышаққа жұмсайды. Сасқалақтаған әйел үйіне келіп былай деген «сарқыраманың ар жағында, сыбдырламаның арасында, ырылдаған маңырағанды жегелі жатыр, қайралғанды апаруым керек», – түсіндірген [59, 500 б]. Бұл қарапайым әзіл әңгімеден отбасылық – некелік қарым-қатынастардағы тыйымдардың рөлін айқын аңғаруға болады

Анологиялық жағдай да қазақтарда да кездеседі.Ол туралы Ы.Алтынсарин да атап өткен.

Жеңгесі қайнысын еркелетіп атаған. Мысалы, Нұр-Ата қарақалпақтарының үйлену тойының әні «Беташардан» үзіндіге назар аударсақ:

«Ана отырған қайын инің

Оған да бер бир салам

Атын-егер сұрасаң

Ол сен үшін-мырза аға
Бұдан байқайтынымыз, келін, тіпті жасы кіші қайын інісінің есімін атамаған. Ұқсас дәстүр қазақтарда да бар екенін Н.С.Сабитов те мәлімдейді: «Қазақтарда келін күйеуінің туыстарын есімімен емес, өзі ат қойып, еркелетіп атаған»[87, 59 б]. Күйеу жігіт пен қайын жұрты арасындағы тыйымдар. Т.А. Жданконың айтуынша күйеу жігіт те қалыңдығының туыстарына көрінбеуге тырысқан. Әдетте, ұллы тойдан кейін қайын жұрты күйеу баласын дәмге шақырған. Бұл рәсім «күйеуди уйге киргизиу» деп аталды [9;192].

Әйелдің «бет-жүзін көрсетпеу салты» тек ферғаналық қарақалпақтарда орын алған. Оларға, әрине өзбектердің белгілі бір дәрежеде ықпалы тиген. Ал хорезмдік, самарқандық, бұхарлық, түркістандық қарақалпақтарда мұндай салт болмаған [82, 110 б].

Баланың дүниеге келуі мен тәрбиесіне қатысты ырым -жоралғылар

Орта Азия халықтары үшін көп ұрпақ қалдыру – олардың ұлттық сипатын айқындайтын жекелеген ерекшеліктерінің бірі. Бұған себеп – біраз уақыт бұрын болған ру-тайпалық қатынастар. Ол бойынша қандас туыс көп болуы керек еді.Ағайынның көп болуы ел арасында беделдің артуына себепші болатын.Туысы жоқ адамға жек көрінішпен қарап, ал баласы жоқтарды-организмнің кемшілігі деп емес, “құдайдың қаһарына” ұшырағандар деп есептеді. Сондықтан көп балалы болып, ұрпақ қалдыру-әрбір адамның бақыты еді.Жоғарыда аталған үйлену тойында осыған байланысты көптеген ырым-жоралғылар жасалған.Қарақалпақтарда шымылдықты тігу міндетті түрде көп балалы,дені сау кәрі әйелге жүктелген.Үбірлі – шүбірлі болсын деген мақсатпен ,өзбектерде мысалы,үйлену тойындағы жасаулы арба үйге жақындағанда , келіннің тізесіне ұл баланы отырғызған.

Ұзату тойында, барлық Орта Азия халықтарында қалыңдыққа кигізілетін киімді дені сау, үбірлі – шүбірлі кәрі әйел кигізген [67, 77 б].

Алайда,үйлену тойында жасалатын ырым-жоралар жас-жұбайлардың болашақта тек үбірлі – шүбірлі болсын деген мақсатты көздеп қана қоймай, сонымен қатар бұл ырымдар келінге көз тиюден сақтады.

Мысалы, Хорезмде (қарақалпақтарда) үйлену тойының арбасында келінді әкеле жатқанда , кейбір көре алмаушылар бейіттен алынған бір уыс топырақ шашып жіберген.Егер арбадағы келінді қорғаушы шам өшіп қалса , ол бақытсыздыққа әкеледі деп санады [67, 91 б].

Отбасылық рәсімдердің ішінде , әсіресе маңызды орын алатыны баланың дүниеге келуі мен тәрбиесіне қатысты салт – дәстүрлер.

Үлкен патриархалды отбасында ұлдың дүниеге келуі , әсіресе , тұнғыш ұлдың , үлкен қуаныш , себебі ұл болашақ үйдің мұрагері , қамқоршысы деп ерекше қадірлеген.Екіншіден , ұлдың дүниеге келуі отбасына ер баланың керектігі жеке меншіктің шығуы , байлықтың жеке отбасыларының қолына шоғырлануы - өмір бойы жинап – терген мүлкі мен малдарын өз мұрагерлеріне қалдыру мақсаты да ескрілген. Үшіншіден , отбасына ер баланың керектігі үлкен патриархалды отбасының шығуынан бері , атадан балаға беріліп келе жатқан салт – дәстүр.

Бала шыр етіп дүниеге келгеннен – ақ оның өмірін сақтау үшін бірқатар ырым – жоралғылар жасалған.

Мұндай мақсатты көздеу – ертеректе Орта Азиядағы бала өлімінің деңгейінің жоғарылығымен түсіндіріледі. Мысалы 10-12 баласы бар жанұяда кемінде 2-3 баласы ғана тірі қалып отырған. Медициналық көмектің нашарлығы, халық емінің болмашы ғана әсер етуі – бала өлімінің көптігінің себебі болатын.

Қарақалпақтарда жаңа түскен келінге жайлы болған. Жас келіннің бойына бала біткенін сезген енесі, оны өз қамқорлығына алған. Абысынажын ауыл әйелдерін шақырып “құрсақ” тойын өткізген. Мұны “құрсақ шашу” деп атаған.

Егер аяғы ауыр кезде адамның жерігі қанбаса, анасының құрсағында сәби де дұрыс дамымайды деп түсінген. Тіпті, сәбидің аузынан сілекейдің тоқтамай ағуын да осымен байланыстырған.

Екі қабат келіншекті үйде жеке жатқызбаған. Түйе етін бермеген. Олардың түсінігі бойынша түйе етін жеген келін баласын 12 ай көтереді деген сенімде болған. Бұл ырым қазақ және түрікмен халықтарында да бар [89, 210 б]. Сәбидің ұйқысы шала болады деп келінге құс етін , нәрестенің аузы “қоян жырық”.деп қоян етін бермеген. Мұндай түсінік пен ырымдар қазақ, өзбек, тәжік , түрікмен халықтары арасында кең тараған. . Қарақалпақ әйелдері қазақ әйелдері секілді түйенің сакральді магиялық күшіне сенген. Сол халықтардың түсінігі бойынша, егерде аяғы ауыр әйел түйенің бауырынан не алдынан үш рет өтсе, онда баланың түсіп қалмауының алдын алады. Әрі уақытында босануға көмек етеді деп ырымдаған. Егерде ауылда түйе болмаса, онда түйе сияқты етіп маталардан, таяқтан түйе бейнесін жасап немесе жерге түйенің суретін салып, оның үстінен үш рет аттатқызған , кейде айналдырған. [89, 126 б].

Зороастризмнің көне жазбасы Авестада түйе өсіп – өнудің, ұрпақ өрбітудің негізгі күшінде бейнеленген [90, 142 б].

Егер аяғы ауыр кезде адамның жерігі қанбаса, анасының құрсағында сәби де дұрыс дамымайды деп түсінген. Тіпті, сәбидің аузынан сілекейдің тоқтамай ағуын да осымен байланыстырған.

Екі қабат әйелдің толғағы басталған кезде оны бөлменің сол жағына жатқызған. Орта Азия халықтарының көне наным–сенімдері бойынша босағаның оң жағы - әйелдердікі, сол – жағы қонақтарға арналған... Босағаның сол жағына негізінен ыдыс – аяқ, азық – түлік және үй шаруашылығына қажетті заттар қойылған. Ал, кіре- берісте ат әбзелдері, ер – тұрман, мылтық тұратын. Яғни, қарақалпақтар босағаның сол жағына “таза емес” заттарды қойған. Аяғы ауыр әйелді босағаның оң жағына сол себепті жатқызған. Толғатқан әйелдің шашын тарқату, үйдегі кебежелердің сандықтардың немесе аузы бұуылған қаптардың жібін шешіп босату әйелдің толғағын жеңілдетеді деп сенді. Қазақ халқының салт-дәстүрлері сияқты қарақалпақтарда да екіқабат жас келінге тіл-көз тимесін деп құраннан молдаға дұға жаздырып, бойтұмар жасауды дәстүрге айналдырған, осы дәстүр өзбектерде сақталған. Жас келін бойтұмарды былғарыға тігіп, бау тағып, мойнына салып жүрген немесе, жеті ұсақ тасты тұмарша етіп шүберекке тігіп камзолының желкесіне астыңғы жағынан көзге түспейтіндей жапсырып тігіп келіннің төсегінің іргесіне темір қару: балта, қамшы, қару-жарақ, бүркіттің тұмсығы салынған. Мұның бәрінен жын-шайтан, пері-албастылар сескенеді деп ырымдаған [91, 125 б].

Бала дүниеге келген күнен бастап 40 күн толғанша (чилля) анасы екеуі ерекше қорғалады. Себебі балалар өлімінің басым көпшілігі осы кезеңде болатын. Қарақалпақтарда бала туылған кезде алғашқы үш күнде, ұйықтамаған, жын – шайтандардан қорғаныш ретінде отты сөндірмей жағып қойған. себепті жатқызған себепті жатқызған Әйел босанған соң баланың жолдасы түсісімен оны тазалап жуып, бөтен біреулерге көрсетпей адам баспайтын таса жерге көмгізген. Ол үшін тереңдігі бір метрдей шұңқыр қаздырып, оның бір бүйірін үңгіп ақым жасайды. Сол ақымға бала жолдасының кіндігін жоғары қаратып салады да шұңқырға жолдас жуылған қанды суды төгіп, көміп тастаған. өзбектерде, мысалы, бала жолдасын жеміс ағашының астына көмген [83, 156 б].

Бала жолдасын көмуді бөтен көзден жасырып істеудің өзінше себебі болған. Қарақалпақтардың түсінігінше, туған баланың кіндігін (жолдаста қалған кіндіктің жартысын) бедеу әйел аяғымен басса, босанған әйел бұдан былай бала таппайды, оның бала табу қасиеті бедеу әйелге ауысып кетеді деген сенім болған.