Қазақстан Республикасы Білім ж әне Ғ ылым министрлігі

көптеген проценті енбек жағдайына, жалпы түрмысына қанағатганбайды екен. 

Ал  республикада  нарыктык  катынастардың  белең  алуына  байланысты 

жұмыссыздықпроблемасының әлі де күшейе түсері анык- Сондыктан мұның 

өзі түптің-түбінде үлтгыкалауыздыкка ұрындырмауы үшін мәселенің мәніне 

барынша терең ендеуіміз керек.

Әңгіме жұмыссыздык дегеннен шығады, кайсыбір мәскеулік ғалымдар 

өндіріс  тиімділігін  ретке  келтіру  үш ін,  еңбек  өнімділігін  арттыру  үшін 

жұмыссыздардың кобейгені жаксы деп мәлімдей бастады. Мәселен, мәскеулік 

экономист Н.Шмелов ’’Новый мир”  журналына нак осылайдеп жазды. Мен 

өз  басым  бұл  пікірге  үзілді-кесілді  карсымын.  Өйткені,  жұмыссыздык  — 

адамгершілікке кореғар кұбылыс, ол әлеуметтік теңсіздікке үрындырады. 

Жұмыссыздық белен алса, жойылмаса, ол түптің-түбінде кызметкерлер мен 

жүмысшылар арасындағы теңсіздікке,  бір үлтты  екінш і  ұлттын  қанауына 

әкеліп үрындырады. Демек, біздің енбекке орналастыру жүйеміз барынша 

икемді болып, жұмыссыздарғадер кезінде кол ұшын беруі тиіс.

¥ л т  саясатындағы  ең  толғакты  проблема  —  тіл  мәселесі.  Тәуелсіз 

Казакстандатіл мәселесі демократиялык негізде шешілуде. Казірдің озінде 

казак халкы мен көптеген ұлтөкілдерінінөзара катынас кұралы ретінде  100 

тіл колданып, республикадағы басылымдар 8тілде шығарылады. Казак халкы, 

озге де үлт окілдері оздерінің мәдениеті мен тілдерін дамытуда'. Өйткені ұлт 

тілдері еркін дамымайынша үлт мәселесінің шешілуі де мүмкін емес.

Күллі  ұлттілдерінін дамуы — когамнын жанаруынын кепілі.  Мәселен, 

Казакстан  егеменді  елге  айналғанша  казак  тілін ің  жан-жақты  дамуына 

м үм кіндік болмап еді, ғалым тілшілердін пайымдауынша, халқымыздың 40 

проценті ана тілінен айырылып калды. Ал, Алматыда туған жастардыңтіпті, 

90  процентіне  дейіні  өз  т іл ін ің   айдынында  еркін  жүзе  алмайды  деп 

есептелінеді. Сойтіп, халкыныңсаны жөнінен әлемде 70-ші орын алатын ұлт 

тіл ін ін тағдыр-талайы әрі-сәрі күйде түр.

Ш ү к ір ,  казір  казак  тіліне  мемлекеттік  мәртебе  берілді.  Орыс  тілі 

ұлтаралык катынас кұралы ретінде пайдаланылуда. Казақтілі мен басқада 

ұлттілдеріндамытудыңбағдарламасы жасалынды. Алайда, казак тіліне деген 

козқарас бұрынғысынша калып отыр деуге болады. Айталык, ресми түрде 38 

аудан  іс  қағаздарын  казак тілінде жүргізеді деп  есептелінсе,  шын  мәнінде 

олардын  23-і ғана іс  қағаздарын  жергілікті  ұлттілінде  жүргізеді.  Басқаны 

былай  койғанда  Премьер-министрімізден  бастап  катардағы  депутаттарға, 

шағын  мекемелер басшыларына, шаруашылык жетекшілеріне дейін түрлі 

кенестерде, сессияларда, жиналыстар мен мәжілістерде мемлекеттік мәртебе 

берілген тілде  емес, орыс тілінде  сойлеп, баяндама жасауға  бейім түрады.

'Қараныз:  Ж абелова  Т.Қазакстандагы  гіл  саясаты  және  этносаралық  карым- 

катынастар.  —  Алматы,  2003.  —  68-169  б.

284

Бұл ретте, яки ана тілін ардақтауда біз өзімізбен көршілес өзбек, туркмен, 

кырғыз бауырларымыздан көп нәрсені үйренуіміз керек-ак-

Әлбетте,  үкімет  басшылары  казакша  сөйлесе,  түрлі  басқосулар  мен 

мәслихаттар  м е м л е ке ттік  тілде  ж ү р гіз іл е   бастаса,  жер-жерде 

ұйымдастырылған үйірмелер тұрақты жүмыс істесе, іс анағұрлым онға басқан 

болар еді. М інеки, мәселеге осылай жүрдім-бардым караудың нәтижесінде 

Костанайдағы ұлты казак емес басшылардын 90 проценті қазақтілін мүлде 

білмейді, 8 процентінінғанаоны-мұнысұрап.түсінерлік қана каукары бар, 

тек  1,5 проценті ғана мемлекетгік тілді айтарлықтай тәуір менгерген көрінеді. 

Ө кініш ке  карай,  Казакстаннын күллі теріскей,  орталык облыстарындағы 

казак тіліне катысты жағдайдың бұдан артып тұрған түрі де жок-

Асылы,  белгілі  акын  Расул  Гамзатов  айтқандай,  ’’Тілге тілдің жаулығы 

ж о к ” - Сондыктан біз — мемлекетіміздегі мемлекеттік тілден баска тілдердін 

бәрін  де  кұрметтейміз.  Осы  соңғы  жылдары  ғана  Абай  атындағы  Алматы 

мемлекеттік университетінде ұйғыр, кәріс, түрік тілдерін оқытатын мүғалімдер 

даярлануда.  Жалпы,  Казакстан  бойынша  мектептерде  сабак  12  үлттың ана 

тілінде жүргізіледі, теледидар мен радио оз хабарларын  10тілде таратады.

Казір Казакстанда кос тілділік бекітілді. Халықтардың өзінің ана тілін, 

баска да халыктар тілін  меңгеруіне ешбір  шек  койылмайды,  халыктар тіл 

ортактастығы  аркылы  бір-бірінін  мәдени  тарихын,  тұрмыс-салтын  терен 

білуіне  негіз каланған.  Осындай  шаралар қоғамды,  үлттык катынастарды 

нығайтуға, халыктардын туыстык-бауырластык кауымдастығын, үлтаралык 

келісімін дамытып, адамдардын жан-жакты дамуына кызмет етеді.

4. Ұлтаралык келісім -  ұлт мәселесі шешілуінің көрінісі

Қазіргі жағдайларда ұлтаралык келісім процестерінің шынайы мазмұнын 

онын барлыккүрделілігі мен карама-қайшылыктығында әлеуметтік-этникалық 

кауымдастықтардың дамуы түрғысында талдау ерекше рәлге ие болуда. Осы 

ретте мынадай парадоксальды жағдай қалыптасканын айта кеткен жон. Егер 

бүры ны ра қ  ғы лы м и  әдебиеттерде  және  т ә ж ір и б е л ік   қызметте  біз 

интернационалдыкка абстрактілі басымдык бере отырып,  қоғам еміріндегі 

ұлттықфактордың ролін жете бағаламаған болсак,  қазір,  керісінше үлттыкты 

ерекше әсірелейміз,  көбіне әлемдік дамудын заңдылықтарының бірі ретіндегі 

халыктардын бірлесуінін объективті үрдістерін  елемейміз немесе манызын 

кетіреміз. Сонымен бірге біздің коғамнын келешегі оларды дүрыс тану мен 

түсіндіруге және хаяыктар консолидациясындағы ұлтаралық келісімнің ролін 

біздінтүсінуімізге байланысты. Сондыктан да мен үлтаралык келісімнін жете 

зерттелмеген,  ерекше манызды,  күрделі,  кеп кырлы мәселелеріне деген жетік 

көзкарастыншұғылтүрдегі қажеттілігі туралы пікіргетолыктай косыламын. 

Ұлтаралык келісімнің калыптасуы мен дамуы ұлттык мәселені гылыми

285

түрде шешумен органикалық байланыста. Мұндай келісім ұлттык,  жалпы 

адамзаттықбірліктің негізінде мүмкін болады. Әлбетте,  әрбір ұлттын сана- 

сезімі,  өздері жасаған материалдык жэне рухани күндылыктарға деген ұлттық 

мактанышы  бар.  Яғни,  жалпы  адамзаттык  мазмұнға  ие  бола  отырып, 

үлтаралык келісім ұлттық негізде дамиды,  өйткені,  түпкі үлттық мүдделер, 

сонымен бір мезгілде түпкі жалпы адамзаттық мүдделер де болып табылады. 

Үлтаралык келісім тек әлеуметтік-этникалык кауымдастыктар дамуынын 

манызды факторы ғана емес,  сондай-ак,  қоғамның кемелділігі өлшемдерінін 

бірі де болып табылады. Ол -  коғамның консолидациясының басты бағыты 

жөне  тату-тәтті  т ір л ік   кеш кен  халықтар  арасындағы  қаж етті  берік 

байланыстардын тұракты болуының негізі.

Біздін тәжірибемізде “ үлтаралық келісімі”  деген ұғым жаңа күбылысты 

білдіреді. Бүл келешектіңтенденциясығанаемес,  сонымен біргебүгінгі күні 

Қазакстанның,  басқада елдердің омірінде іске асырылып жатқан шындық.

Үлтаралык келісімі көбіне жалпы түрғындардын ортақмәдениетін,  ын- 

тымағын камтиды. Қоғамныңжанарту жағдайында әртүрлі ұлтөкілдерінің 

саналы және біршама тығыз бірігуіне көш уі тездетіледі.  Қазакстанда және 

басқа  да  достас  елдерде  орнықкан  адамдар,  таптар,  әлеуметтік  топтар, 

халыктар арасындағы жаңа қарым-катынас шынайы қажеттіліктен туындаған 

ұлтаралык келісімін айкындайтын жағдайды туғызады.

Ғылыми-техникалық  революциянын,  коғамдық  прогрестін  әсерімен 

коғамдық  омірдегі  интернационализаииялаудын  терендеуі  ұлтаралық 

келісімінің осуін қамтамассыз етеді.  М ұны Қазакстаннын республикалык 

активінің әлеуметтік зерттеулерінің нәтижесі растайды. Сауал нәтижелері 

әр  түрлі  үлт  өкілдерінін  арасындағы  тұрақты  ж ақы нды к  байланысты 

корсетті.  Сонымен,  әрбір  респондент  бестен  кем  емес  әр  түрлі  ұлт 

окілдерініңкоршітұратындығын мәлімдеді,  сұралғандардың83,1 пайызынын 

әзге ұлт өкілдері  ішінен  жақын достары  бар,  50 пайызынан  кобісі  жақын 

туыстык қарым-қатынаста,  91,9 пайызы басқа ұлт окілдеріне конакка барып, 

оздері  де  оларды  конақка  шакырады.  Қоғамдык-саяси  жаңару  және 

реформалау,  модернизациялау тұрғындардың үлтаралык катынас мәдениетін 

калыптастыруғатүрткі болады. Ұлтаралык карым-катынас мәдениеті дамуы 

үшін халыктардын озара келісімі мен мэдени дамуынын манызы зор  .

Үлтаралык  келісімде  әділ  де  демократиялык  коғам ны н  бекуі  мен 

жетілуіне  копұлтты  түрғындардын  күш   біріктіруін  кажет  ететін,  ұлттар 

б ірлігінің шынайы осу пронесін айкындайтын сана қалпы  корініс табады. 

Бұл келісім мәдениеттінәлеуметтік кұндылығы,  ен алдымен,  практикалық

'Қараиыз:  М ұкажанова  А .Ж .  Үлтаралык  қарым-қатынас  мәдениетінін  моні  мен 

ұғымы.  / /   Абай  атындағы  ҚазҮГІУ-ніц  Хабаршыеы.  Әлеуметтану  ж эн е  саяси 

ғылымдар  сериясы.  — 2006.  — № 1.  —  19-20 б.

286

максатқа лайык болып табылады. Өмірдің барлык саласындағы іс жағдайын 

осы көзкарас тұрғысынан  карауымыз керек.  Практикалыкәрекет кана әр 

түрлі  ұлт  адамдарынын  карым-катынас  келісімін  калыптастыру  процесі 

кандай бағытта,  кандай карқынмен дамып келеді жәнедами бермек;  олардың 

көзқарастарында кандай нормалар,  принциптер жетекші болып калады және 

кайсысы қоғамдык мінез-кұлыкка сәйкес сұрактарға принципті түрде жауап 

береді.  Сонымен  бірге  мынаны  үмытуға  болмайды:  адамдар  карым- 

катынасының  интернационалдык  жетілу  деңгейі  оның  мәдени  келісім 

принциптерін  менгеруімен  ғана танылмайды,  сонымен  катар  өзінде  бұл 

п р и н ц и п те р д ің   “ с ің іп   к е т у ім е н ” , 

ке з-ке л ге н   жағдайда  ж о ғары  

интернационалдык  м інез-кұл ы кка  іш к і  ка ж еттіл ігін  тәрбиелеумен  де 

танылады.  Үлтаралык  қарым-каты нас  жоғары  мэдениет  к е л іс ім ін ін  

принциптерін меңгерген адам әлеуметтік өмірде белсендірек,  аса көреген, 

болашакка сенімдірек карайтын болады.

“ Кандай  ұлттың адамдарымен сізде өте тығыз,  достык карым-катынас 

орнады?”  деген сұракка алынған жауаптар ұлтаралык қатынас келісімінің 

жетілу денгейін аныктауда жэне мэдениет пен қарым-қатынасты дамытудың 

жолдарын  іздестіруде  кы зыкты  болды.  Абай  атындағы  Казак  ұлттык 

педагогикалык  университетінің  физика-математика  факультетінде  (305 

респондент),  филология  факультетінде  (380  респондент)  жэне  тарих 

факультетінде (286 респондент) жүргізілген әлеуметтік зерттеу жүмысының 

нәтижелерін келтірейік:

Казак ұлтының  өкілдерінде  өте  тығыз  қарым-катынас  орнаған,  %:  өз 

үлтынынадамдарымен — 80,7 респондент;  орыстармен — 67,3;  ұйғырлармен

—  35,4;  татарлармен —  15,2;  немістермен  —  10;  өзбектермен  —  18,4 және 

украиндыктармен —  13,9.

Орыс ұлты окілдерінде ете тығыз карым-қатынас орнаған, %: орыстармен

—  55,6;  казактармен  —  65,8;  немістермен  —  29,7;  украиндармен  -   39,4; 

үйғырлармен —  12,7;  татарлармен —  11,6;  озбектермен — 9,8.

Үйғыр ұлты экілдерінде мынадай қарым-катынас орнаған, %: казақтармен

—  69,6;  ұйғырлармен  —  47,2;  орыстармен  —  36,4;  озбектермен  —  12,2; 

немістермен -  8,1 ;  татарлармен — 6,1 ;  украиндыктармен -  5,7.

Украиндыктар  баска  үлт  окілдерімен  достык  карым-катынас  кобірек 

орнықтыдеп жауап берді, %: 70,1 -  орыстармен;  77; 2 — казактармен;  27,1  — 

ұйғырлармен;  31,9  —  украиндыктармен;  14,1  -   татарлармен;  25,2  -  

немістермен;  7,1 — эзбектермен.

Неміс  ұлты  окілдері  баска  ұлт  окілдерімен  достық  карым-катынас 

орныкты деп жауап берді, %: 72,6 — орыстармен;  84,5 — казактармен;  56,8 — 

немістермен;  20,1  —  үйғырлармен;  20,2  —  украиндыктармен,  10,8  — 

татарлармен;  6,2-озбектермен.

287

Көрініп тұрғанындай,  көз жүгіртіп карау аркылы да мекемедегі ұлтаралык 

қарым-катынас  жағдайын  және әр түрлі  ұлт адамдары  арасындағы  карым- 

қатынастың орнығу сипатын аныкгауға болады. Үлтаралык карым-катынасты 

аныктаудын копвариантгылығы коғамда карым-катынастын жоғарғы денгейге 

жеткендігін  корсетеді.  Осы  процестерді  реттеп отыру,  әсіресе,  ұлтаралык 

қарым-қатынастарды терендету және нығайту кажет,  ал түрлі экстремистік, 

діни,  шовинистік және ұлтшылдык ұрандармен халыктардын болінуіне жол 

бермеу  керек.  Осы  тенденциялардын  арнасына  шынайы  ұлттык  идея, 

Казакстан халыктарынын бірлігі мен жалпы ұлтаралык келісім кұру мәселесі 

кіреді. Олар копұлтты коғамдаозаратүсіністікке,  озара сыйластықка,  келісім 

мен бейбітшілікке ұмтылуға күш  біріктіруге шакырады.

К а за кста нд ы кта р д ы н   үлтаралы к  к е л іс ім ін ін .  ж о ға р ғы   д енгейін 

республикалык активтің нақты-әлеуметтік зерттеу нәтижелері де растайды. 

К а за кс т а н н ы н   р е с п у б л и ка л ы к  а к т и в ін ін   сауалға  жауап  берген 

кызметкерлерінің  кобі  тату  емес  ұжымдарға  карағанда  тату  ұжымдарды 

жиірек кездестірді:  1/3 тату үжымдарды сирек кездестірді,  2,9 пайызы тату 

ұжымдарды  кездестірмеді.  Респонденттердің  73,7  пайызы  олардын 

ұжы м дары нда  ұлтаралы к  н е гізд е   ж а нж ал д ы н  (ко н ф л и к т іл е р д ін ) 

болмағандығы туралы айтты.

Үлтты қ саясат теориялык та,  практикалык та  проблемалардын  орын 

алып отырғандығын болжайды.  Казакстандык копұлтты қоғамның казіргі 

дамусатысындаэкологиядағы,  экономикадағы,  әлеуметтік саладағы,  мораль, 

мәдениеттегі келенсіз кұбылыстарды жою проблемалары ен бірінші кезекте 

тұр.  Үлтты қ  шектеулікке  қарсы  күресу  қажеттілігі  күшейді,  үлт  өмірін 

демократизациялау,  қоғамды жаңарту,  әлеуметтік әділеттілік принциптерін 

іске  асыру,  іс  пен  создін  бірлігі,  тағы  баска  көптеген  шараларды  жүзеге 

асыру кезек күттірмейтін мәселеге айналды.

Ү за к жылдар бойы ұлтаралык катынастағы сәттілікті  біз партия,  совет, 

мемлекетгік органдар жэне республиканын қоғамдык мекемелеріндегі әр түрлі 

үлт  өкілдерінін  пайызымен  олшедік.  Мысалы,  әлеуметтік  зерттеулердің 

мәліметі бойынша Шымкент корғасын зауыгы жұмысшыларынын 18,2пайызы, 

Алматы облысыныңауыл еңбеккерлерінің  18 пайызыөздерінінтұрғылыкты 

жерлерінде үлтаралықкарым-катынас саласында басшылыкорынға немесе 

“ лауазымды”  кызметке ұлттык немесе туыстык белгілеріне қарай тағайындау 

сиякты келенсізкүбылыстардынорын алғандығын келтіреді. Сонымен катар 

біз бүл адамдар әз халқынын мүдцесін баска халыктардын мүддесімен тығыз 

бірлікте білдіруге,  мемлекет  пен  үкімет саясатын бір мезгілде жүргізу  мен 

корғап  калуға,  оз  сонынан  калын  көпш ілікті  ерте  білуге  каншалыкты 

кабілетті,  саяси  кошбасшы  болуға  лайык  па  деген  сұрақтар  тонірегінде 

ойланбадык. Бұл,  окініш ке орай,  ескерілмеді. Қоғамның жанартылуы және

реформалау,  модернизациялау жағдайында кадр саясатында мұндай маңызды 

аспектіні назарда ұстауымыз керек,  бұл — уақытталабы. 

ь 

Қоғамды  жаңарту,  реформалау,  модернизациялау  және  ғылыми- 

техникалыкреволюцияны күшейту жағдайында мемлекеттік органдардың, 

қоғамдык  мекемелердің  жэне  Казакстаннын  басшы  кызметкерлерінің 

манызды міндеті — елімізде ұлттык катынастарды дамыту және үлтаралық 

келісімді тәрбиелеуді  күш ейту бағытында жүйелі,  максатты жүмыстарды 

жолға кою. Үлтаралык карым-катынас мәдениетінінтабиғатын,  онын даму 

динамикасын,  онын ішінде жалпы үлттык,  интернационалдык және ұлттык 

аракаты насы н  терен  зерттеу  каж ет.  О н ы н   ж алпы   адамзаттық, 

интернационалдык негізде дамуын камтамасыз ету,  ұлттык карым-катынас 

саласында  ке л е н с із  күб ы л ы стар  мен  деф ормациялардын  ту у  

мүмкіншіліктерін болдырмау міндеті тұр. Ө кініш ке орай,  біз әлі ұлтаралык 

карым-катынас үйлесімділігіне ыкпал етуді үйренген жокпыз жэне жалпы 

ұлттык сезімдердің табиғатын,  ерекшеліктерін,  кызмет ету  механизмін, 

сондай-ак  ұлттык  сезімнің  келенсіз  бағыттарға  бастайтын  жағдайларын 

жаксы білмейміз. Үлтты к катынасты дамыту кезендерінде қиғаштыктар мен 

деформацияларды жібермеу маңызды.

Үлтаралык  карым-катынас  саласында  орын  алып  отырған  қарама- 

кайшылықтар мен гіроблемалар туралы айта отырып,  бұлардьщ кобісінің 

тамыры  отаршылдык  саясат  пен  жеке  баска  табыну  кезендеріне  барып 

тірелетінін ескеруіміз керек. Үл тты қ проблемалардың күш ею інің манызды 

себептерінің  бірі,  жоғарыда  көрсетілгендей,  жаппай  репрессия  болды, 

әсіресе  бүкіл  халыктардын  тұрған  мекендерінен  мындаған  шакырым 

кашыктықтағы Казакстанға жәнетуған жерлерінен баска республикаларға, 

аймактарға көшірілуі еді. Мысалы,  12 халык Казакстанға күшпен көшірілген. 

Себепсіз  үлтшыл деген айып тағылып,  көптеген  үлттык кадрлар  куғынға 

үшырады. Мысалы,  Казакстанда A .Байтұрсынов,  М.Жұмабаев,  М.Дулатов, 

Т.Рыскүлов,  Ж .Аймауытов өмірлері  киылды.  Бүл  жағдай  республикадан 

М.Әуезовтыңжераударылуына,  О.Сүлейменов,  О.ЬІсмағүлов кітаптарын 

айналымнан  шығарып тастауға,  М.Бегалин  кинофильміне тыйым салуға, 

Алматы жэне республиканын баска калаларында студент-жастардың бейбіт 

шерулерін  күшпен  басып-жаншуға  әкеліп соктырды.  Ж еке баска табыну 

дәуіріндегі  трагедиялык  қүрбандыктарды,  токырау  кезендерін  бұрынғы 

КСРО  халыктарынын  бәрі  басынан  кешірді.  Мұнымен  коса,  одактык, 

автономиялык,  ұлттык-аймактык  шекараларды  белгілеуде,  сондай-ақ 

олардын аймактарындағы әлеуметтік-экономикалык,  ғылыми-техникалык 

прогресс карқынында волюнтаризм мен кателіктер жіберілді  . Барлык осы

'Қараңыз: Абсаттаров Р.Б., Садыков Т.С. Воспитание культуры межнационального 

общения студентов: теория  и  практика.  — Алматы,  1999.  — с.  24-25.

G ific a rra m   ж .-щ еоици  п р о б л ем а л ар ы -19 

19-321

жэне баска да келеңсіз кұбылыстар адамдар санасында терең із калдырғаны 

сондай,  казір де бұлармен түйісуге тура келеді.

Азаматтык  зандар  әлі  де  ұлтаралык  карым-катынас  проблемаларына 

катысты  коғамдык  пікірталас  шеңберінде  емес  екендігін  мойындауымыз 

керек.  Алайда,  ұлттык прогрестердің баскару факторы болған  әкім ш ілік 

орнына кұкыкжәне ғылым 

келгендігі белгілі. 

, 

ю п 'п р . у у & ы т и

Бірак,  ұлтаралык  қарым-қатынас  жүйесі  дамуының  қазіргі  күрделі 

кезеңіне толық көлемде сәйкес келетін заң бүзушылыктар накты каралып, 

республика зандары бойынша кінәлілер катан жазаланатын азаматтык зандар 

жиы нты ғы   жасалынуы  керек.  Қазакстанды к  әділ  сот  механизміндегі 

олкылыктардан үлттык негіздегі көптеген кылмыстардың жазаланбай қалып 

жаткандығымен келісуге болмайды. Қазақстандағы шовинистік,  үлтшылдык 

жэне баска экстремистік пиғылдағы үйымдардың жұмысына соттәртібімен 

тыйым  салуға  және  олардың таралуын  тудыратын  жағдайлар  туралы  заң 

тілімен айтатын уақыт жетті;  кез-келген оркениетті және озін-озі сыйлайтын 

мемлекеттердің зандарына сәйкес кінәлілер қылмыстықжауапкершілікке 

тартылып,  жазалануы керек.

Бір ғана заңмен барлык проблемаларды шешу әсте мүмкін емес. Сондыктан 

ұлтаралык  келісімінің  қалыптасуында,  дамуында  істелетін  жұмыстардың 

кайнар козі халықтардың ұлттықмүдцесіне айрықша коңіл аудару және бір 

мезгілде  жалпы  адамзаттық  қүндылыктарды  қорғау,  яғни,  ұлттык  мүдде 

аркылы жалпы ұлттық,  жалпы адамзаттык мүдделерге ден кою болу керек.

Ұлтаралық келісімінің мазмүндық жағы жаңартуды созсіз кажет етеді. 

Ол кентүрде коғамдык катынас сипатына адам әрекеті сәйкес келетін заңға 

бағынады.  Қоғамдык  катынасты  жаңарту  адамдар  арасындағы  қарым- 

катынасты  жетілдіруге  және соған  сэйкес  халык,  ұлт оміріндегі  келеңсіз 

күбылыстарды жою жолындағы күреске шынайы түрде жетелейді.  Бүл оте 

қарама-қайшылықты  жэне  аса  қиы н  процесс,  ойткені  әділ  коғамның 

күбылыстарына  жат қылықтар  кездеседі.  Ұлттар мен  ұлыстардың достық 

катынасындағы  келенсіз  кұбылыстар  -   мәдениетсіздік,  әдепсіздік, 

менмендік түрғындардын үлтаралык  катынасын  жанартуға  үлкен  кедергі 

болып табылады. Сондықтан ұлтаралық келісімін котеру адамдардын жалпы 

мәдениетін котеруді талап етеді.

Үлтаралык  келісім  —  бүл  адамнын  онегелік  тәрбиелілігінін,  жоғары 

мәдениеттілігінін,  барлық  үлттардын  ортақ  мүдделерінің  денгейлерінің 

корсеткіші. Осыған байланысты әлеуметтік-этникалык кауымдастыктардың 

дамуынын кұрамдас бәлігі ретіндегі тәрбие процесін тікелей үйымдастыруға 

катысты біркатар проблемалар туындайды.

Біздің әркайсысымыз  іс  жүзінде  күн  сайын онымен  басқа адамдардын 

араласу  мәдениетінін  деңгейін  озі  бағалайтын  жэне  олар  оның  озін

290

бағалайтын тәрбие нысаныда,  тәрбиелеуші де боламыз. Біздіңбағалауымыз 

әділме,  әділемеспе,  тәрбиелік күш жұмсауымыз әсерлі ме,  әсерсізбе,  бұл 

тәжірибенің мазмұнына,  біздің пайымдауларымыздың күштілігіне,  олардын 

ғылыми негізділігіне және де олардың іс жүзінде пайдаланылу дәрежесіне 

байланысты. Өйткені,  менін козкарасым бойынша,  үлтаралык келісімнің 

күнделікті  өмірде  накты  тұлғалар  арасындағы  карым-катынаста  көрініс 

беретіндігінің жағдайы әрдайым ескеріле бермейді. Алайда,  бізде әлі де болса 

жүйелі тәрбие жұмысының шынайы адамға,  алуан түрлі  ұлттык ортадағы 

әрбір азаматтын қажетті катынас  мәдениетін  калыптастыруға бағытталуы 

нашар.  Бүл мәселе,  менің пікірім  бойынша,  арнайы зерттеуді талап етеді. 

Сонымен қатар адамдарға ұлтаралык келісім тәрбие беру ісін “ өмірдің накты 

мысалдарымен ж үргізудіңролі өте зор”  .

Үлтаралык  келісім  тәрбиесі  -   бүл  адамға  оның  бойында  интерна- 

ционалистік козқарастарды,  сенімдерді,  нормаларды,  принциптерді,  сондай- 

ак осы көзқарастар мен принциптерге сэйкес оның іс жүзіндегі мінез-құлкын 

бағытгауды қалыптастыру максатындағы ықпал ету жүйесі.

Сөйтіп,  ұлтаралык келісім  әлеуметтік-этникалық қауымдастыктардын 

жэне жана,  жалпы адамзаттык оркениеттің дамуын айқындайтын маңызды 

белгілердің бірі болып табылады. Сонымен катар үлтаралықкелісім — адамнын 

өнегелі  тәрбиелілігінің,  жоғары  мәдениеттілігінің  барлык  халыктардын 

мүддесімен ортактастык деңгейінің корсеткіші. Ол—демократиялык қоғамның 

баға жетпес байлығы. Сондыктан да біздінтәрбие жүмыстарымыздың бүгінгі 

міндеті — үлтаралык келісімді әрбір азаматтын өмірлік серігі ету.

Қорытындылай келе,  жоғарыдағы аталған сан-салалы теориялық және 

практикалык қағидалар мен түжырымдарды саралап,  мынадай түйін шығаруға 

болады:  адамдардын  әлеуметтік-этникалык  кауымдастыгынын  түрлері 

когам ды к  дамудың  белгілі  бір  сатыларында  туындап,  аса  маңызды 

категорияларға айналуында. өндіргіш күштер мен өндірістік катынастардын 

дамуына орайлас адамдар кауымдастыгынын әлеуметтік-этникалыктүрі де 

озгеріп отырды. Рулық-тайпалык қауымдык,  ұлыстар мен үлттардың пайда 

болу,  даму,  жетіліп,  өзгеріп  отыру  мысалы,  адамдардын  сана-сезімін 

байытып,  жалпы  ортак  игіліктерді  ойдағыдай  меңгеруіне  комектеседі. 

Сонымен катар адамдардын әлеуметтік-этникалық  кауымдастыгынын әрбір 

нақты  түрі  бір-бірінен  өзінің  материалдық-өндірістік  негізі,  әлеуметтік 

қүрылымы,  о зін д ік  ерекше  белгілері  аркылы  ажыратылады.  Барлык 

ә л е ум е ттік-этн и ка л ы к  кауымдастың  түріне  о ртақ  белгілер  ретінде 

территория,  тіл,  мэдениет,  эконом икалы көмірортантығытән қасиет.

Әлеуметтік-этникалық  кауымдастыктын  барлык  түрі,  үлт  саясатын

'Садыков Т.С. Тарих тағылымы (үлтаралык катынастар мәдениеті). — Алматы, 1992.

-   155 б.

291

дұрыс жүргізу,  үлтаралықкелісім  қоғамның дамуынын тарихи зандылығы 

болып  табылады.  Демократиялык  өркениеттің  мемлекеттегі  ұлтаралык 

келісімі  мен үлтаралык  карым -катынас  мәдениеті  — дос  халықтардың  ең 

манызды жетістіктерінін бірі және ұлтгык мәселелердің ғылыми шешімінін 

нәтижесі,  коғамның дамығандығынын корінісі. Сондыктан ұлт саясаты — 

омір саласында туындайтын проблемаларға дер кезінде үн катудың,  ұлттык 

карама-кайшылыктарды тиімді шешудіңмеханизмдерін табудың,  ұлттык- 

ө м ір л ік   процестердің  ш ы найы   д иалектикасы н  е с ке р у д ің   тұрақты  

творчествосы,  ептілігі.

О н  біріиші тақырып:

*

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: