'Тарасенко  А .С .  Иран  и  мировое  с о о б щ ест в о .  —  М инск,  2003.  —  с.  120-125

бір  бөлігі.  Мұндай  режимдер  М аркос  президент  болып  тұрған  кезде 

Филиппинде ( 1972-1985).  Тунисте,  Камерунде жэне т.б. елдерде өмір сүрді.

Айта  кету  керек.  олигархиялар кебіне,  кызметі формальды  саналатын 

биліктін өкілдік органдарынын калкасында бой  гасалайды.  ал накты билік 

компрадорлық буржуазиянын жеке басынын жэне олардын ортак мүдделерін 

білдіретін  бю рократиянын  колында  болады.  Зан  шығарушы  органдар 

“ жоғарыдан” кұрылғандыктан, соған орай, ол көпшіліктен колдау таппайды 

да, халык алдында зансыз болып көрінеді. Мүндай режимдердін экономикалык 

тиімділігі аса шектеулі. Ш икізат корларын экспортка шығаруға және шикізаг 

өндіруді дамытуға багытала отырып,  буржуазия іс жүзінде ұлттыкондірісті 

дамытуға кызығушылыктанытпайды. Когамдагы халыктын кайыршыланган 

көпш ілік пен тез арада байыган азшылыкка шапілан жіктелуі олигархиялык 

режим  саясатының әлеумеітік  нәтнжесі.  Халыктын  калын ж ігін  камтыган 

үлкен наразылык жүйеге карсы оппозииияны әскери-саяси және көтерілісші 

ұйымдардың  жетекшілігімен  бүкаранын  үкіметке  карсы  іс-әрекеттерін 

ны ғайтуда  ж а ксы   кы змет  аткарады. 

М үндай  козғалы старды н 

кездейсоктығынын  езі  сонда,  “ азшылыктың  демократиясына”  карсы 

багытталған  олар  бір  мезгілде  Батысга  демократиянын  (ен  алдымен 

парламенттерге карсы)ажырамайтынбөлігіболып табылатын инстигуттарына 

карсы шығады. Әскери төнкерістер немесе азаматсогыстары олигархиялык 

режимдердін түраксыздыгынын салдары болып табылады. Бүл режимдердін 

элитасы шіркеумен және әскери билеуші тогіпен тыгыз байланыскан.

Револю ииялы к-популистік  режимдер  халык  үнататын  және  кызу 

колдайтын бір адамнын косемшілдік-саяси жетекшілік етуімен ерекшеленеді. 

Режимнін  бұл  типіне  жалпы  үлттык  көшбасшыны  колдауға  багытталған 

бүкаранын  идеологиялык  жағынан  жүмылдырылуы  тән.  Сондагы  режим 

колданатын  б и л ік  занды лы ғы ны н  басты  кұралдары:  плебисиитпен 

манипуляция жасау;  бүкаралык манифестаииялар,  шерулер,  колдайтын 

митингілер аркылы халыкты саясатка тарту;  “ кішкентай адамдарды”  дәріптеу; 

когамнын  “ халыкаралык  империализм”   мен  космополиттік  капиталдын 

алдында б ірігуі болып табылады. Билік олигархияны үната бермейтін орта 

тапган колдау іздеуге бейім келеді.

Революциялык-популистік режимнің ерекшелік белгісі — ең көп бұкара 

халыктын патерналистік күтілісін көрсететін экономикалык,  әлеуметгік және 

рухани  өмірдін  этатистік  негізін  күшейту  .  Билеуші  күштердін әлеуметтік 

блогынын негізін  этатистік багытталған  гоптар жэне саяси бәсекелестіктін 

бір жагында — олигархия,  ал,  екінші жагында — либералдык-демократиялык

'Ә бсаттар ов   Р .Б .  Саяси  реж им дер:  ж үйел ік   тал дау  / /   Лбай  атыидагы  Қ азҮ П У  

Хабаршысы.  Ә леум еттік ж эн е  саясаттану гылымдар сериясы .  -   Алматы, 2005, № 2 . 

- 8 4  6.

Саяслі іаму жомс.омың проблемалары-12 

|7 7

күштер болып табылатын ірі өнеркәсіптік буржуазия кұрайды.

Баскарушы элитаның этатистік саясаты ерте ме,  кеш пе жоғары инфляция 

мен  экономиканын терең дағдарысына әкеліп соктырады.  Революциялык 

популизмнің  жаркын  мысалына  Бразилиядағы  Варгос,  Египеттегі  Насер. 

Ливиядага Каддафи режимдері жатады.

А в то р и та р л ы -б ю р о кр а ти я л ы к  режимдерде  манызды  шеш імдер 

кабылдауда  басты  рөлді  жоғары  мемлекеттік  ш енеуніктер  аткарады. 

Аткарушы  биліктін басшысын  сайлау  процедурасы  іс  жүзінде  болмайды. 

Аткаруш ы   б и л іктін   басшысын  сайлау  процедурасы  болмағандыктан, 

аткарушы биліктін легитимизациясынын механизмі де болмайды. Сондыктан 

бюрократия  әскерге сүйенуге,  сондай-ак партиялар  мен  кәсіподактарды 

айналып  етуде  мемлекет  пен  коғамды  байланыстыратын.  од  күрған 

корпорациялар желісіне сүйенуге мәжбүр болады.

Бюрократия билікке келгеннен кейін онын өз ішінде бір-бірімен бакталас 

бірнеше топтар күрылады. Олардын бірде-біреуі ездерінің лидерін аткарушы 

биліктін  басына  әкеле  алмаса,  онда  ө зінін  болмашылығымен  көпш ілік 

топтарды  канағаттандыратын  "‘формальды  лидер”   ұсынылуы  м үм кін. 

Фракциялардын  бірі  женіске  жеткен  жағдайда  онын  лидері  іс  жүзінде 

аткарушы билікгін басшысына айналады. Жауласкан фракпияларды ымыраға 

келтіруге  кабілетті  және  шешуші  кызмет  орындарына  өз  адамдарын 

тағайындайтын лидердін пайда болуы да мүмкін.

Осыған байланысты авторитарлы-бюрократиялык режимнін түрлері — 

бюрократиялык авторитаризм мен даму авторитаризм!  жеке карастыруды, 

зерттеуді талап ететіндігін айткан жон.

Кейбір саясатганушылар авторитарлык саяси режимдер типтерінін бірі 

ретінде -  авторитаризм мен демократиянын белгілерін үйлестіретін өтпелі 

(гибридті) режимдерді беліп көрсететінін ерекше атап айту керек. Олардын 

әртүрлілігіне,  менін көзкарасым бойынша, диктократияны,  демократураны 

және делегативті демократияны жаткызуға болады.

Диктократия либералдандыруды демократиясыз жүргізген жағдайда пайда 

болады. Бүл мұндай жағдайда баскарушы элитанын коғамға есеп бермейтін 

кейбір жеке жэне азаматтык күкыктарымен келісетіндігін білдіреді. Осындай 

режим  саяси  көпш ілікке  зиян  келтіретін  ресурстардын  манызды  болігін 

бакылайтын саяси азшылыкты жоғары бағалайды. Мүндай режим,  мысалы, 

Кения мен Котд'Ивуарде,  сондай-ак,  баска да африкалык мемлекеттерде 

калыптасты.

Демократура либералдандырусыздемократияландыруды топшылайды. 

Бүл баскарушы элитанын бил i ri не ешкандай кауіп төндірмейтіндей жағдайла 

гана сайлауға,  көппартиялыкка жэне саяси бәсекелестікке жол берілетіндігін 

білдіреді.  Іс  жүзінде,  кө пш іліктін  саясатка  катысуы  баскарушы  элитаға

178

тікелей колдау көрсету ретінде карастырылады. Мұндай режимдердің мысалы 

ретінде 80-жылдардын ортасынан бастап сайлаулар саяси жэне азаматтык, 

кұкыкгарды бұчумен жүргізілген Сальвадор мен Гватемаланы айтуға болады.

Делегативті  демократиянын  ө кіл д ік  демократиядан  ерекшелігі  бар 

екендігін айту керек. Ө кілдік демократияға карағандаделегативті режимде 

электоратка  о н ы н   ө к іл е т т іл ігі  мен  б и л ікп е н   кары м -каты насы   тек 

ко нституция л ы к  мерзіммен  шектелген  кұ кы кта р   мен  ө кіл е ттіл іктін  

аткарушы билікке  іелегат жіберу релі белгіленеді.  Президент сайлауында 

женіске жеткен лидер,  ол бүны кажетдеп есептегеніндей,  елді баскару үшін 

билікті  колына алады.  Бүкіл халы ксайлағнн  президент, өз түсініі іне орай, 

үлттык мүдделердін негічгі білдірушісіне айналады.

Отандык  және  шетелдік  саяси  ғылымда  казіргі  кездегі  Качакстанда 

калыптаскан саяси режимнің ерекшелігін аныктауга тырысып бағуда. Осыған 

сәйкес  режимді  посткоммунистік  немесе  посттоталитарлык  демократия 

ретінде аныктау айіарлықтай кен  гаралғанын айтуымыз керек.

Сірә,  Казакстандағы саяси режнмнін өзіндік ерекшеліктері болса керек 

ж эне   ол  д е м о кр а ти я ны н  кл а сси ка л ы к  баты сты к  ү л гіс ін е н   едәуір 

ерекшеленеді.  Өч  п ік ір ім   бойынша,  қазақстанды к  саяси  реж им нін 

ерекшеліктері  мыналар: біріншіден,  дамыган  және көп санды орта таптын 

жоктығы;  екіншіден,  негізгі  кұндылыктарбойынша коғамда консенсустын 

болмауы;  нарыктык катынастардын жетілмегендігі;  үшіншіден.  мемлекег 

гіен  б ю р о кр а тия   р ө л ін ің   артуы ;  тө р тін ш ід е н ,  б и л ік т ің   барлы к 

эшелондарындаіы  (сатыларындағы)  сыбайлас  жемкорлы кты н  болуы; 

бесіншіден,  б и л ікт ін   ө кіл д ік  органдарынын  катты  шектелген  және 

төмендетілген рөлінін болуы;  алтыншыдан,  билік органдарына іс жүчінде 

коғамнын бакылау жасамауы;  жетіншіден,  коғамда горизанталды (келбеу) 

билікке карсы эсер ететін патранажды-клиенталды типтегі катынастар мен 

байланыстардын  сакталуы  және  ұдайы  өндірілуі.  Сондыктан  да  казіргі 

Казакстанда  классикалы к  түрдегі  “ демократия”   ұғымы  іске  аспаған. 

Жоғарыдағы  айткандардан  барып  “ по стко м м уни стік”   жэне  “ постто­

талитарлык”   категориялары  казакстандык  демократиянын  классикалык 

үлгілерден едәуіререкшеленетіндігін көрсегеді.

Кейбір саясаттанушылар казакстандағы саяси режимнін авторитарлык 

сипаты бар екендігін дәлелдеуде. Алайда бұл даулы көзкарас.

Қазіргі  уакытта,  менін  менін  пайымдауымша,  казакстандык  саяси 

шындыкта делегативті демократия  режимінін  көптеген  сипатты  белгілері 

білінеді.  Казакстанда калыптаскан саяси режимді аныктауда оны гибридті- 

авторитарлы-демократиялык режим деп атауға болады.

Сондай-ак,  мүндай режим өтпелі сипатта болады жэне ол эртүрлі бағытта 

эволюция  жолымен  біртіндеп дами алады. Даму баламасын тандау  көбіне

179

казакстандык коғамның баскалардаі і саяси артык көрушілігімен аныкталады, 

соны н  ішінде,  коғамдык-саяси  өмірге  араласатын  жастардың  саяси 

позициясымен деайкындалады. 

a w .-

Жоғарыда баяндалғандардың негізінде: авторитарлык саяси режим — бул 

коғам  ө м ірінін  к ұ кы к ты к   және  өнегелілік  нормаларын  өрескел  аякка 

басатын,  бір адамның немесе адамдар тобынын шектеусіз билігі,  онда өте 

төмен денгейде халыктын катысуы барысында әлеуметтік мүдделерді білдіру 

үш ін  ішінара  мүмкіндіктер  жасалады,  мемлекет  пен  түлғанын  карым- 

катынасы кебіне сендіруге карағанда карулы күштеу кұралдарын колданбай- 

акмәжбүрлеумен кұрылады деп жалпы аныктама беруге болады.

Авторитарлык саяси режимді демократиялык немесе тоталитарлык режим 

бағытында  біртіндеп  дамитын  өтпелі  режим  ретінде  бағалаған  жөн.  XX  

ғасырдын сонғы он жылдыктарында авторитарлык саяси күрылым осындай 

өтпелі сипатка ие болды. Мәселен,  1959 ж.  Кубада Ф .Кастро орныктырған 

авторитарлык режим  кейін  тоталитаризмге  ұласты.  Баска да  мемлекеттер 

катарында — О нтүстік  Кореяда,  Чилиде,  Тайландта,  Гаитиде,  Панамада, 

Аргентинада жэне т.б. елдерде авторитаризм біртіндеп демократия бағытында 

эволюциялыкжолмендамыды. 

У

1. Демократиялык саяси режим

Демократиялык саяси режим саяси режимдердін ен күрделі типі болып 

саналады.  Белгілі  орыс  зангері  П.И.Новгородпевтін  сөзімен  айтканда, 

демократия -  әрқашан жол торабы,  жолдын белгісіз жактарында бір жерден 

шығатын  ашык  есіктер  жүйесі,  ол  өмірдін  мүлдем  катал  тепе-тендігін 

жасамайды,  баска формаларға Караганда ол іздену рухын оятады.

Демократиялык  саяси  режим  халыкты  б и ліктің  кайнар  козі  ретінде 

мойындаумен айкындалып,  азаматтардын когамдык өмірге жэне олардын 

саяси күкыктары мен бостандыктарын практикалык жүзеге асыру аркылы 

билік күрылымдарын калыптастыру проиесіне жаппай катысуын камтамасыз 

етуі тиіс.

Демократиялык  саяси  режим  әлемнін  когттеген  елдерінде  кеңінен 

таралған.  Шамамен  алғанда  50  елде  демократиялык  режим  өмір  сүруде. 

“ Демократия" деген сез(гр ектілінде — demos — халык,  cratos — билік) халык 

өкіметі,  халыкбилігі дегенді білдіреді. Дегенмен,  ерте замандардан бастап 

казіргі  уакытка  дейін  демократиянын  мазмұны  женінде  талас  токгалмай 

келеді. Әртүрлі авторлар демократиянын жекелеген күрамдас бөліктеріне, 

мысалы,  кө пш іліктінб илігіне,  оны шектеуге жэнеоган бакылау жасауга, 

азаматтардын  н е г із г і  к ұ кы к та р ы н а ,  к ү к ы к т ы к   ж әне  ә л е ум е ттік 

мемлекеттілікке,  биліктін бөлінуі,  жалпыга бірдей сайлау,  жариялылык, 

әр  түрлі  п ікір л е р   мен  козкарастардын  тайталасына,  плюрализмге,

ISO

азшылыктын  мүдделерін  корғау.  тендік.  бірге  катысу  және  т.б.  назар 

аударады. Бүл казіргі кезде демократиянын мағынасын түрлішетүсіндіруге 

себепші болып отыр.  Бір жағдайларда оны  инливидтің тір ш іл ік әрекетінін 

барлыктүрлерінінеріктілігіне негізделген  когамдык жүйе ретінде кенінен 

түсіндіреді.  Ал,  екінш і  бір  жағлайларда  ол  билікке  иелік  етуде  барлык 

азаматтар  тен  саналатын  мемлекеттін  формасы  ретінде  негүрлым  тар 

магынада түсіндіріледі. Осынысымен де ол билік бір адамга ғана тиісті болатын 

монархиядан жэне баскаруды адамдар тобы іскеасыратын аристократиядан 

ерекшеленеді.  Акырында,  демократия когамдык күрылыстын ен. жогаргы 

ү л гіс і.  бостанды кты н.  тец  кү кы кты л ы кты н ,  адам  күкы кта р ы ны н 

күндылықтарына негізделген белгілі бір көзкарас ретінде түсініледі. Аталган 

күндылыктарды насихагтай гын индишідтер,  топтаролардыи жүзегеасуына 

серпін  береді.  Осы  магынада  "демократия''  термині  .олеуметтік  козгалыс 

ретінде,  белгілі  бір партиялардын  бағдарламасында  іске асырылган  саяси 

бегалыстынтигіі ретінде түсіндіріледі.

Аітга кеткен жон.  "демократия” термині мағынасынын эволюииясы мен 

көп кырлылыгы адамзат когамынын дамуымен байланысты. Монархтар мен 

арнстократтардын  баскаруымен  садыстырганда  демократия  алгашкыда, 

азаматгардын тікелей баскаруы ретінде караетырыдаы.

Практпкалык өмірде шынайы,  “ таза” халыктык өкімет ен алдымен онын 

шкаласымен  накты акикат өлшенетін теориялык модель,  үлгі  ретінде алга 

шыгады.  Демократия  идеясы  кайсыбір  дәрежеде,  жаркын  болашакты 

армандаған көптеген ойшылдардын-  Аристотель,  Н.Макиавелли,  Т.Гоббс, 

Д .Л окк,  LJJ.Монтескье,  Ж -Ж .Руссо,  Т.Джефферсон,  А.деТоквилі>діңжәне 

тагы баскалардын енбектерінен орын алады.

Б.э.д. V гасырдағы Афины кала-мемлекеті демократиянын өмірге келген 

жері болып табылады. Б.э.д. V I-V  гг. Афиныда негізгі саяси институт Жиніиіыс 

болды,  оган әдетте,  5-6 мын катысушылар тартылды және еркек жынысты 

ересек азаматтардын барлығына есігі  ашык болды (әйелдер,  кұлдар және 

шетелдікгер катарга кіргізілм еді). Жиналыс карапайым көпш ілік дауыспен 

ешбір  күкы кты к  шектеусіз  кез  келген  іш кі  проблемаларды  шеше  алатын 

болды. Сотгы күрамы 501  азаматтан түратын антбергендер (присяжниктер) 

жүргізді,  сондай-ак,  оларадам кінәлі ма,  ж о кп а со ны  кө пш ілік дауыспен 

шешті.

Жиналыстын көшбасшысы сайланыгі койылмады,  жеребе тастау аркылы 

тағайындалды,  себебі,  афинылыктар  кез  келген  азамат  мемлекеттік 

кызмегпен  айналысуға  кабілетті деп  есептеді. Сонымен  катар,  сайланган 

баскарушылар түріндегі арнайы аткарушы институттарда өмір сүрді. Алайда, 

неғүрлым  манызды  шешімдерді  кабылдау  жауапкершілігі  Жиналыстын 

азамат-мүшелерініниығынажүктелді.  .  .. 

.  ..........................

181

Демократияны  түсінудік  жана  кезені  Жана  дәуірдегі  X V II-X V II1   ғғ. 

буржуазиялык,  революция  идеологтарынын  ыкпалымен  жэне  AK.LLI  пен 

Батыс Еуропа елдерінде демократиялык режимдер калыптасу тәжірибесінін 

ы кпалы м ен  о р н ы кты .  А талм ы ш   дем ократия  тұж ы ры м дам асы ны н 

калыптасуы  азаматтык  коғам  институттарынын  пайда  болуы,  автономия 

талаптары  жэне индивидтердін олеуметтік тендігі түрткі  болған  билік пен 

бағыныштылардын арасындағы карым-катынастын жана сипатын негіздеу 

кажеттілігімен байланысты болды. Демократия  идеологтары мемлекеттегі 

б и л ікгің  кайнар  кө й  ретінде  халык  егемендігігг  жариялады,  билікгін  зан 

шығарушы органдарын калыптастырудагы,  біілікті зан шығарушы,  аткарушы 

жэне  сот  билігіне  бөлудегі,  шешімдер  кабылдау  мен  олардын  орындалу 

барысындағы  азшылыктын  кепш ілікке  багынуындағы,  биліктін  неіізгі 

органдарын сайлаудағы азаматтардын тек кукыктылығы мойындалды.

Айта  кету  керек.  демократиялык  режим,  егер  зан  шыгарушы  бплікті 

халык сайлаган алкалык органдар  ұсынса,  егер.  зан  шыгарушы олардын 

жынысына,  нәсіліне,  ултына,  м үліктік жагдайына,  білім денгейіне  жоне 

дін устануына карамастан азаматтардын кен әлеуметтік-экономикалык жэне 

саяси кукыкгары мен бостандыктарын ныгайтатын болса,  сондаіі жаідагіда 

гана мүмкін болады.

Өкілдік демократия тұжырымдамасы саяси гылымда ерекше орын алады. 

Ө кілдік  демократия  тұжырымдамасы  биліктін  әрекегі  үшін  негіз  ретінде 

коғамда  халыктын  бірынгай  еркінд ігі  болуын  теріске  шыгарады.  Бүл 

тужырымдаманы  (концепиияны )  жактаушылардын  п ік ір і  бойынша. 

халыктын  бірыкгай  е р кінд ігінін  болуы  мүмкіп  смес,  өйткені  адамдар 

өздерінін іс-әрекетінде коғамдыкприниипке емес,  жеке пайдаға сүйенеді. 

Осыған байланысты когам өздерінін мүдделерін жүзеге асыруға үмтылатын 

әлеуметтіктоптардынжиынтығы ретінде карастырылады.  Бұл тогітарбилік 

органдарына  е зд е р інің   е кіл д е р ін   сайлайды.  Б и л ік  органда ры ны к 

калыптасуына жэне онын шешімдерінін жүзеге асуына барлык азаматтардын 

бірге  катысу  приниипі  аталмыш  тұжырымдамада  екінш і  орынға  шыгады, 

бірінші орында баскарудын жауапкершілігі мен компетенттілігі (күзырлығы) 

принципітұрады. Халыкөздерінінеркіндігінтікелей емес,  белгілібіруакытка 

ез өкілеттілігін өкілдерге беру аркылы жанаматүрде білдіретіндіктен халык 

биліктін  кайнар  көзі  ретінде  мойындалады.  Бұл  жағдайда,  бір  жагынан, 

баскару  ісімен  арнайы  дайындығы  бар  адамдар  айналысады,  ал,  екінші 

жағынан,  халыктын басым  бөлігінін  колдауына сүйенетіндіктен олардын 

кызметі тиімді болуы мүмкін.

Халык өкіметі проблемаларын теориялыктүрғыда уғынуда социалистік 

демократия  тұжырымдамасының  үлкен  манызы  бар.  Бұл  түжырымдама 

(концепция)  бойынша,  демократия  мемлекеттік-саяси  курылымнын

Ш2

формасы,  таптык үстемдіктін формасы болып есептеледі. Шындығында,  осы 

аталмыштүжырымдама  шенберінде ортодаксальдык(К.Маркс,  Ф.Энгельс, 

В.И.Ленин) жэне реформистік (Э.Бернштейн,  К.Каутский) деп аталатын екі 

дәстүр  дамыды  .  Ортадоксальдык  түсіндірудегі  демократия  парадоксы 

бойынша  бір  жағынан  тек  соииалмстік  демократия  ғана  халык  билігін 

орнатады.  ал,  екінші жағынан -  коммунизм тұсындадемократия мемлекеттін 

өмір сүруінін принципі ретінде түбінде мемлекетпен бірге жойылады.Өмірден 

алшак  тұрған  коммунизм  күрудын  идеологиялык  түргыдан  белгіленген 

максаты когамнын. мүктаждыктарын китапаныктайиы. Түлшнын күкыктары 

мен бостандыктары ‘'коғамдыкмүдде" үшін күрбан етіледі. Дегенмен,  жеке 

мүддеге негізделмеген “ коғамдыкмүдде"фикиияғаайналады.  Нәтижесінде 

әлеуметтік мүлделердіңкөптүрлілігін жоюжолымен жалгіыеркіндікті,  саяси 

б ір л ік ті  калыптастыруға  іс -то ж ір и б е л ік  әрекет  жасау  "сопиа л и стік 

демократиялык” режимдердін күйреу жолына алып келеді.

Социал-реформистер  демократияны  ымыраға  келудін,  әр  тектес 

әлеуметлік күиітердінкелісім жасауыныиформасы ретіплетүсінеді. Сокан 

сэйкес  когамнын  максаты  тұлға  өмірлік  жағдайларынын  өзгеріске  түсуі 

денгейіне орай езгеріп отырады.

Демократиялык  режим  түжырымдамасын  зерттеуде  ка зір іі  кездегі 

полиархия  геориясына көніл аударган жөн (Р.Даль,  Линдблом).  Бүл теория 

либералдык  демократиялык  теориянык  жалпы  бағыттыдығынан  келіп 

шығады.  Саясаттануға  "полиархия"  терминін  американ  саясатганушысы 

Р.Дальеніізді. Полиархия демократиялык теория сиякты оппозицияға деген

— яғни,  үкім еггін іс-әрекетіне  карсы  гұратындарға деген  біршама жоғары 

төзімділіктің  болуын,  сонымен  катар,  үкіметтін  жүріс-түрысына  ыкпал 

етуге  катысуда  және де  тіпті  әр түрлі  ресми  кызмет  адамдарынын  бейбіт 

жолмен орнынан алынуына катысуда біршама кең мүмкіндіктердін болуын 

үйғарады.  Ф ункциональды   түрде  полиархиялы к  демократия  ө з ін ің  

тиімділігін камтамасыз ететінәр түрлі институгтарға сүйенеді. Оған мыншіар 

жатады:  сайланған  лауазымды  адамдар;  халы к  сайлаған  өкілде р 

конституциялыктұрғыдан бекіткен ү к ім е п ін  шешімдеріне бакылау жасау; 

ешбір  күштеусіз  және  мәжбүрлеусіз  егетін  еркін  және  әділ  сайлаулар; 

сайлауларға  барлык  халыктың  катысуына  кү кы к   беруді  үйғаратын  және 

үкіметтегі  сайланбалы  кызмет  орнына  үмтылуға  кү кы к беруді  үйғаратын 

жалпыга  бірдей дауыс  беру;  сайлаушылар  мен  сайлаудың  нәтижелеріне 

үкіметтінбірш амасалыстырмалы жоғары денгейдегі тәуелділігі;  ездерінін 

пікірін еркін білдіру мүмкіндігін камтамасыз ететін сезбостандығы,  үкімегті. 

режимді,  коғамды,  үстемдік етіптүрған идеологияны сынауды косаалғанда; 

үкім ет  бакылау  жасамайтын  акпараттар  мен  п ік ір   көздері  арасында

'Махмудов Г.Х.  Социалистическая демократия.  — Казань, 2002.  — с.  76-80.

183

баламаныңжәне жиі бәсекеге түсудін болуы;  оппозициялыкпартияларды, 

мүдделі  топтарды  коса  алғанда,  өте  алуан  түрлі  жэне  салыстырмалы 

автономды (дербес) тәуелсіз үйымдар кұрудағы еркіндіктің жоғары деңгейі.

Казіргі Батыс саясаттануында плюралистік демократия түжырымдамасы 

(Р.Даль.  Д.Расмен),  элитарлык демократия теориясы (У.Домхофф,  Т.Дай, 

Г.Цайглер,  И.Шумпетер)  жэне  партисипаторлык  демократия  теориясы 

(Д.Макферсон жэне т.б.) кенінен колдау тауып отыр.

Демократиялык  жүйе  өзіне  манызды  екі  к о м п о н е н т   косатындығын 

мойындаған жөн: билікетудін демократиялык формалары мен әдістері жэне 

азаматтардын  саяси  шешімдер  кабылдауга  ыкпал  ету  жолымен  саясатка 

ш ы найы   ка ты суы н ы ң   кұралдары   мен  м ү м к ін д іг і.  С оға н  с ә й ке с, 

демократиялык режимнін кызмет етуі үшін саяси өміртәжірибесінде негізгі 

демократиялык принциптерді жүзеге асырудын зор маңызы бар.

Бір колға шоғырландыру аркылы билікті заңсыз иемденуге жол бермеу 

—демократия  калыптасуынын  негічгі  жэне  онын  кызмет  етуінін  басты 

принципі.  Сондыктан,  демократиялык  емес  режим ге 

К араганда 

билік 

құрылымдары  мен  катынастарынын  демократиялык  ұйымдастырылуы 

барысында  биліктін  орталыксыздануы,  онын  эр  түрлі  тармакгарга  (зан 

ш ы га р уш ы ,  аткаруш ы   ж эне   с о т т ы к )  б ө л ін у ін ін   іс ке   асы ры луы  

демократиялык  режимнін  негізгі  айырмашылыктарының  бірі.  Олардын 

әр ка й сы сы   өч  бетінш е  тә у е л с із  болганды ктан  оздеріне  тэ н , 

институционалдык жеке-жеке орналаскан функцияларды аткарады,  бірак, 

бүл  ©кіметсіздікті  немесе  көп  әкіметтілікті  білдірмейді.  Сонымен  катар, 

саяси  плюрализм;  азаматтардын  мүдаедерін  білдірудін  тікелей  окілдік 

формалары;  бостандык пен жауапкершіліктінөзарабайланысы;  кепш іліктін 

мүдделері мен азшылыктынөз позииияларынадеген қүкыктарын камтамасыз 

ету;  заңның үстемдігі;  жариялылык;  сайланган өкілдерді жэнет.б. шакырып 

алу  күкы гы   билікті  іске  асырудын  баска  да  демократиялык  принциптері 

болып табылады.

Демократиялык  жүйелерде  демократиялык  процедуралардын  үлкен 

манызы  бар.  Билік  институтгарынын  калыптасуы  мен  кызмет етуін  жэне 

шешімдер  кабылдау  процесін  демократиялык  процедурамен  камтамасыз 

етудің маңыздылыгы демократиялык принциптерді сактаудан кем түспейді.

Д е м о кр а ти я л ы к  реж им ді  сипаттайты н  негүрлы м   манызды 

процедуралардын ішінде  мыналарды беліп  көрсету кажет:  эділ,  сайысты, 

еркін  жүйелі  сайлау;  тікелей,  тен,  күпия  дауыс  беру;  жүргізілуінде 

мэселелердін дэл койылуы айырыкша аса манычдылыкка ие референдумдар, 

корытындысында — нэтижелерді міндетті түрде жүзеге асырудын механизмі 

шыгады;  өкілеттілігін  беру;  когамдык  пікірді  зерттеу  жэне  есепке  алу; 

манызды когамдык мәселелерді жалпыхалыктықнегіздеталкылау.

184

Демократиялык  дамудың  ка зір гі  кездегі  теориясы  мен  тәжірибесі 

демократиялык  режимдердін  негізгі  екі  типін  ажыратады:  элитарлы- 

демократия және әлеуметтік  демократия режимі. Элитарлы-демократиялык 

саяси  режим  ен  алдымен,  формальды  кұ кы кты к  бастамаларға,  нақты 

айтканда  демократиялык  инстигуттар  мен  билікті  ж ү р гізу   тәртібіне 

негізделеді.  Онда  азаматтар  б и л ікт ін   демократиялык  институттарын 

калыптастыруға катысады,  алайда мұнымен олардынбилік жүйесіне ыкпалы 

шекгеледі.  Азаматтардын  басым  кө п ш іл ігі  саяси  шешімдер  қабылдау 

проиесіне  эсер  етуден  шеттетіледі,  өйткені,  олар  саяси  процеске  жэне 

мемлекеттік билікке накгы ыкпа;і ететіндей жағдайда емес. Саяси режимнін 

осы  типіне  тән  саяси  плюрализм,  ен  алдымен,  саяси  элиталардын 

бәсекелестігіне  және  неғурлым  ыкпалды  нартиялардын  жарысына  океп 

саяды.  Азаматтардын саяси  өмірі е  катысуы  іс  жүзінде,  коғамның  саяси 

)литасына кіретін әртүрлі топтардын арасындағы сайлау мүмкіндігіне келігі 

тір е л е д і.  С о нд ы кта н  да  оларды н  формальды  к ұ кы к т а р ы   мен 

бостандыктарынын кен спектрі ж е ткілікті камтамасызетіледі.

Биліктің элитарлы-демократиялык жүйесі жағдайында элитарлы саяси 

күш тердін  бакталастығы  иіынайы  коғамды к  проблемалардын  шағын 

ортасына салыстырмалы түрде ко и -ay салады;  негізгі  мэселелер бойынша 

олардын бірлігі мен келісімі жеке cm іатгағы аиырмашылыктан басым болады. 

Белгілі біройынережесі шенберіндеәрекететеоіырын.  саяси элитагакіретін 

неғүрлым  ыкпалды  топтар кезектесіп саяси  шешімдер кабылдауға,  баска 

саяси  кү ш те р д ін   араласуына  жол  бермей,  манызды  м ем лекеттік 

фу нкцияларды іске асыра алады.

Элитарлы-демократиялык саяси режнмнін біршама тиімді кызмет етуінін 

мысалы A Қ Ш  бола алады.

Әлеуметтік  демократия  саяси  режимі  азаматтардын  қоғамдык  істерге 

формальды емес катысуын,  өте әртүрлі әлеуметтік жіктер мен топтардын 

жекелеген саяси партиялардын катан монополия орнатуынсыз жэне билік 

ресурстары  мен  б и л ікт ік  шешімдер  кабылдау  проиесіне  күш те уінсіз 

мүдделердің күрделі келісімін үйғарады.

Мүндай  саяси  режимнің  кызмет  етуі  әлеуметтік-саяси  мүдделердін 

кө п т ігін е ,  барлык  азаматтар  мен  коғам ды к  топтар  ү ш ін   не гізгі  тен 

м үм кінд іктерд і  үсыну  қаж еттіл ігіне,  сондай-ак,  “ аутсайдерлердін”  

ресурстарды әділетті кайта бәлу жолын үсынуымен әлеуметтік колдауына 

негізделеді.  Әлеуметтік  демократиянын  біріктіруш і  негізі  жария-саяси 

күралдарды жэне алуан түрлі топтык және партикуляр мүдделер келісуінін 

парламенттік техникасын  пайдалану  негізіндегі  әр түрлі  коғамдык-саяси 

күштердін ымырашылдығы мен консенсусы болып шығады.

Әлеуметтік демократия режимнін саяси жүйесі “ ашык”  сипатта болады,

185

ал,  заннын шенберінде әрекет етуші кез келген әлеуметтік-саяси күштердін 

дербес кимыл жасауға жэне саяси шешімдер кабылдау проиесіне ыкпал ету 

мүмкіндігіне  шынайы  кұкығы  бар.  Әлеумегтік  демократиянын  көптеген 

идеялары  мен  принииптері Дания,  Финляндия,  Швеция сиякты жэне т.б. 

біркатар  еуропалык  елдерде  жүзеге  асырылуда.  Казіргі  уакытта  Шығыс 

Еуропанын біркатар елдерінін жэне бүрынғы кецестік республикалардын 

саяси  лидерлері  элеуметтік  демократиялык  коғам  күруға  талпыныстары 

жөнінде мәлімдеуде.

Демократиялык режимдердін. накты түрін тандау көптеі ен факторларға 

байланысты. Олар: тарихи дэстүрлер мен тарихи тәжірибенін сипаты:  елдін 

материалдык жэне рухани  мүмкіндіктері.  саяси  күштердік ара катынасы, 

азаматтардын саяси санасынын жай-күйі мен коғамнын саяси мәдениетіғіін 

типі,  үстемдік етуші баскарушы элитанын максаты жэне т.б.

Осыған байланысты барлыкдемократиялыксаяси режимдсргетэн ортак 

ерекше белгілерді атап керсегкен жен. Демократиялык режимдер мынандай 

ортак  белі ілермеи  сипатгадады:  күиия  дауыс  беруді  папдаланып,  тен, 

жалпыға бірдей, тікелей сайлаулар аркылы мемлекеттік билік пен жергілікті 

әзін-езі баскарудын. екілдік органдарын сайлау;  жалпы мемлекеітік зандар 

шығаруға  деген  парламент! ін  ерекше  күкы ғы ны н  болуы;  биліктін  зан 

шыгарушы.  аткарушы жэне соттыктармактарға бөлінуі,  олардын арасында 

билік  пен  ө кіл е ттіл ігін   бөлуде  б ір -б ір ін  гоктату  жэне  карсы  салмак 

механизмінінболуы;  кеппартиялык,  партиялыкжүііедеөмірсүріптүрған 

күрылыстын негізі ретіндетүратын,  сондаіі-аконытерістейтін,  бірак,  әрекет 

етуші  ко н сти туц и я   шенйерінде  ғана,  саяси  партиялардын  болуы; 

азшылыктын мүдделері мен  күкыктарын  кадірлеу барысында көпш іліктін 

саяси шешімдер кабылдауы;  азаматтардын тек күкыктылығыны к кепілдігі. 

билік пен онын кез келген өкілін сынауға әрбір адамнын кұкығын мойындау; 

саяси партиялардын тікелей жария-биліктік өкілетгілігінінболмауы.

Атап  көрсетілген  демократиялык  саяси  режимдердін  ортак  белгілері 

демократиянын арман еткен бейнесін жасай алады. Эрине,  демократиянын, 

демек.  демократиялык саяси  режимнін  кұндылығы  акикат  жэне даусыз. 

Алайда,  демократиянын да осал тұстары мен кемшіліктері бар.

Мысалы,  демократия  саяси  шектердін  арасында  тербеліп  тұратын 

маятник сиякты,  тұраксыз режим болып есептеледі. Демократия кейде саяси 

дилетантизм  шарыктайтын,  орташалыктын  озбырлығы  орнатылатын 

“ коғамны н  кеп  б ө л ігін ін   жаксыларға  үстем дігі”  сиякты  аныкталады. 

Демократия мәдениеті жэне күлыктылығы төмен,  гіайдакүнем,  біракалгыр 

және погіулистіктэсілді адамдардын билікке келуіне кепілдік бермейді.

Эрине,  демократия  -   идеалды  күбы лы с  емес,  бірак,  барлык 

кемшіліктеріне карамастан ол осы уакыгка дейін белгілі болып огырған саяси

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: