Қазақстан Республикасы Білім ж әне Ғ ылым министрлігі

1. Саяси мэдениет туралы түсінік жэне онын кұрылымы

Саяси мэдениет күрделі әрі көп қырлы кұбылыс,  сондықтан да ол туралы 

барынша кеңүғым,  пікір,  позиция,  аныктамалар,  тұжырымдаржәнет.с.с. 

калыптаскан. Сондай-ак,  онынкұрылымдыкбөліктері,  мазмұны,  кызметі, 

т.с.с.  туралы  да  осылай  деуге  болады.  Саяси  мәдениетті  кейде  саяси  іс- 

әрекетке бағдар берудің,  саяси сананын,  психологиялык ерекшеліктін,  тарих 

пен саясатты субъективті түсінудің жиынтығы ретінде саяси жүйемен бірдей 

дәрежеде карастырады.  Көбінесе оны адамдардын білімі мен мәдениетіне, 

оның жұртшылықалдында өзін ұстау кабілетіне,  саяси позициясын накты 

және айқын баяндай білуінетендестіре қарастырады. Осыған байланысты 

ғы лы м и  әдебиетте  саяси  м эдениет  кө б ін е с е   бағы т-бағд арды ң , 

кұндылықтардың,  баға беруге деген наным-сенім мен міндетгердін жиынтығы 

ретінде де карастырылатынын атап айтқан жөн.

Ғылыми әдебиетте саяси мәдениетке 50-ден астам аныктама берілгенін 

айта кету керек. Бұл анықтамалардың қай-кайсысында болмасын ен бірінші 

о н ы ң   ж а н -ж а к т ы л ы ғы , 

а с п е к т іс і  ж эн е   сипаты  айтылады.  Бұл 

аныктамалардын  бәрінің де  өміршендік  негізі  бар.  Сонымен  катар  саяси 

мәдениеттің табиғатын  түсіну  үш ін  бүл  құбылыстардыц  барынша  толық 

сипатын да ұғыну қажет. Мұның өзі саяси жүйелердің юызметін,  адамдардын 

саяси мәдениетінін калыптасуы хсолындағы мақсаткерлік үмтылысын түсіну 

үшін кажет  .

“ Саяси мэдениет” терминін ғылыми айналымға Х Ү Ш  ғасырда немістің 

философ ағартушысы И.Гердер енгізген. Ал, саясиғылымда “ саяси мэдениет” 

түсінігін концепция ретінде X X  ғасырда америка саясаттанушысы Г. Алмонд 

енгізген.

Ғылыми әдебиетте “ саяси мэдениет”  түсінігі екі мағынада — кен жэне тар 

мағынада қолданылады.

К е ң   мағынадағы  “ саяси  м эдениет”   т ү с ін іг і  ол  қо ға м д ы к  саяси 

институттармен  жэне  саяси  процестермен,  саяси  дәстүрмен,  саяси 

п р а кти ка д а   колданы лып  ж ү р ге н   нормалармен, 

идеялармен, 

концепциялармен жэне пікірлерментүрлі когамдык саяси институттармен 

езара  қатынасы  туралы т.с.с.,  бүтіндей  алганда саяси  карым-катынаспен 

байланыстагы белгілі бір елдін рухани  мәдениетін  камтиды.  Мұнда ол сол 

кезендегі  бүтіндей  жүйеге  адамдардын  белгілі  бір  бағдарын  және 

үстанымдарын камтиды. Мүнда ол когамдык саяси институттар мен манызды 

ойын  ережелерінен,  жекелеген  адамдардын  езара  кары м -каты нас 

принциптерінен,  когам  мен  мемлекеттін  езара  катынас  принциптерінен 

кұралады.

'Сидоров А.С.  Политическая культура.  — М .,  2004.  -   с.  40.

332

“ Саяси  мэдениет”  тү с ін ігі  тар  мағынада  тек  кана  адамдардын  саяси 

тәжірибесі,  білімі,  ұстанымы,  көзқарасы,  стереотипі,  концепциясы, 

болмысы  ғана  емес,  сонымен  бірге  саяси  субъектілердін  іс-қимылы  мен 

қызметі;  саяси  құбылыстарға  баға  берудегі  азаматтардын  өресі  мен 

хабардарлығы,  жетебілуш ілігі;  адамдардын саяси этика,  мінез-құлық,  іс- 

әрекетінін формасы — топтастырылған жүйесі болып табылады.

Саяси  мэдениет  дегеніміз  —  билік  пен  азаматтардын  езара  карым- 

катынасына  катысты  позициясының  кұндылығының  жэне  мінез-күлык 

кодексінің жиынтығы болады. Сонымен катар,  саяси мэдениетке мыналарды 

жатқызуға  болады:  саяси  білім,  фактілер,  оған  ыкыласты  болуы;  саяси 

құбылыстарға баға беруі,  биліктің жүзеге асыруға тиіс оқиғаларға қатысты 

пайымдары;  саяси  позицияға  деген  кө н іл -күй і,  мәселен,  Отанға  деген 

сүйіспенш ілік,  дұшпанға деген жек  көруш ілік;  белгілі  бір коғамда калай 

әрекет етуді айкындайтын саяси іс-әрекеттін үлгісі.

Бүтіндей  алғанда  саяси  мэдениет  дегеніміз  саяси  саланын  сапалық 

сипаттамасы,  онын дамуыныңөлшемі болып табылады.

Саяси мэдениет дегеніміз қарым-катынастардың жүйесі жэне сонымен 

бір мезгілде ұрпақтардың бірін-бірі ауыстырудағы туындайтын және қайта 

туындап жататын процестер болыгі табылады. Бұл кұбылыс үнемі козғалыста 

болып,  дамып,  өзінінмазмұныментүрлері,  кұбылыстары аркылы тарихты 

тұрақты байытып отырады. Бұлар қоршаған әлемніңөзгерістеріне,  өндірістік 

революция болсын,  ғылыми техникалык,  компыотерлік,  ақпараттыкжэне 

өзгедей революциялар болсын,  олардын бәрін де тез сезінеді.

Саяси  мэдениет  дегеніміз  құндылықтардың  жэне  ұстанымдардың, 

білімнің және көзкарастың,  құралдар мен тәсілдердін,  керіністер мен емір 

нормаларының,  бағыт-бағдарлардын жэне олардын белгілерін  білдіретін 

жүйе  болып табылады.  М үны ң бәрі  жалпылама  кабылданған  жэне  саяси 

тэжірибемен реттелген,  коғамнын барлықмүшелерінінсаяси іс-кимылдарын 

реттеуші күбылыс болып табьшады. Саяси мэдениет жеке тұлғалар мен саяси 

биліктіц арақатынасының арналарына  кызмег етеді.  Онын негізгі  міндеті 

жүзеге асыру жолында ешқайсысын шеттетіп ығыстырмай,  қайта керісінше 

адамдарды саяси жүйе мен саяси іс-әрекетке тарту болып табылады. Саяси 

мэдениет  дегеніміз  саяси  институттардың  калыптасуы  мен  дамуына 

айтарлыктай ыкпал ететін коғамдыксана мен ортак мэдениет элементтерінін 

кешенді жиынтығы болып табылады. Ол бүтіндей алғанда саяси процестерге 

жэне халыктын саяси іс-әрекетіне мән беріп,  бағдар сілтейді.  Кез-келген 

накты коғамғаэзінетән,  езіндікерекшелігі бар саяси мәдениеттін негізінің 

үлгісі сэйкес келеді.

Саяси  мэдениет  дегеніміз  саяси  білімдердің,  саяси  сананың,  саяси 

кезкарастын жэне саяси  күндылыктардың,  сондай-ак саяси  іс-әрекеттің

333

бірлігі  болып табылады.  Адамдардын, саяси  білімі тәжірибеде тексерілген 

саяси санасын,  білімін калыптастырып,  оныңкөзкарасынаайналып,  саяси 

құндылыктардың белгілі  бір жүйесі  болады.  Адамдар осыны басшылыкка 

алып,  іс жүзінде саяси іс-әрекетімен өзін ің білімін іске жаратады.

Саяси мәдениетті құндылықгар мен ұстанымдар жүйесі ретінде сипатгауға 

болады.  Оны  халы кты н  басым  к ө п ш іл ігі  саяси  ы нты м ақтасты қты н 

субъектісінің сапасы  ретінде  кабылдайды.  Бұған  саяси  жүйесіне  катысты 

тү п кіл ікт і  көзкарас,  үстаным,  багыт-багдар,  белгілер  жатады.  Саяси 

мэдениет белгілі бір мағынада коғамның сол кезендегі баскару формасының 

зандылығы деп  кабылданған  таным -түсініктің деңгейі  болып  сол тұстағы 

ойындар ережесі әрекетіне мойынсұнған саяси әрекеттілікке бой ұрғандық 

шеңберінде ұғынылады.

Саяси  мәдениеттің  ұстанымы  мен  омірге  бейімділігінің  маңызды  бір 

факторы сол кезендегі жүйенің және белгілі бір саяси режим кезендерінің 

занды  болуы  ретінде  мойындалады.  Сонымен  катар  саяси  мәдениетті 

кұрайтын  кұндылықтар,  бағыт-бағдарлар,  ұстанымдар,  стереотиптер 

жүйесінде саяси жүйенін калыптасуы мен сақталуына қабілетті элементтер 

н е г із г і  оры н  алады.  К о ға м н ы ң   барл ы қ  м ү ш е л е р ін ің   ж ағы м ды  

кұн д ы л ы қта р ы ны ң  санын,  олардын  жекелеген  к о м п о н е н т те р ін ің  

арасындағы,  олардың тұрактылығын,  өмірге  бейімділігі  консенсусының 

деңгейі айкындайды.

Сонымен бірге біркатар саясаттанушылардың пайымдағанындай,  саяси 

м әдениетті  ко га м н ы н   к е ң ін е н   т ү с ін ге н ін д е й   кұ н д ы л ы қта р д ы ң , 

кезкарастардын және белгілердін ғана  жүйесі,  сол тұстағы  саяси  жүйеге 

катынасына “ жагымды”  үстаныммен ғана шектеліп карастыру занды бола 

коймайды. Озтұсындағы жағдайды өзгерту жөнінде талап білдіретін саяси 

танымды,  үстанымды  және  қүндылыктарды  жалпы  кө пш іл іктің  таным- 

түсінігі,  ұстанымы және баға беруі аркылы үзілді-кесілді ж о қка шығарудың 

соны зардапты болатынына айрықша мән беру кажет.  Көбінесе қоғамның 

к ө п ш іл ігін ін   пікірім ен  келісе  коймайтын  жағдаяттар  белгілі  бір  саяси 

мэдениет пен бүтіндей саяси ж үйенің манызды болмысы мен даму үрдісіне 

ықпал  етеді.  Мұндайды  мойындамаған  жағдайда  капиталистік  елдердің 

тарихында солшыл жэне оншыл радикализм түрлері казіргі кезенде ондағы 

жағдайды өзгерту талабын білдіріп отырғанын ұғыну мүлде м үм кін болмас 

еді.

Саяси мэдениет дегеніміз когамнын рухани мәдениетінін бір бөлігі болып 

табылады  да,  ол  өмірдін  баска  салаларымен  тығыз  байланыста  болады. 

Сонымен,  саяси  мэдениет  к ұ к ы к т ы к   мәдениетпен,  адам герш ілік 

мәдениетімен,  идеялогиямен  т.с.с. табиги байланыста болмак.

'Общество  и  политическая культура.  —  Минск,  2006.  — с.  190-198.

334

Сонымен саяси мэдениет дегенді белгілі бір елдің,  жекелеген таптардың, 

әлеуметтік топтардын,  жеке тұлғалардың саяси өмір салтынын интегралды 

сипаттамасы ретінде  ол  ондаған  жылдар бойы  ұрпақтардың саяси дәстүрі 

саяси  практиканын  сол  кезендегі  іс-кимыл  нормасы  деп  карастыруға да 

болады. Саяси мәдениетгің кұрамды элементтері ретінде ол ондаған жылдар 

бойы ұрпақтардың саяси дәстүрі,  саяси практиканың сол кезендегі дағдысы 

бола отырып түрлі  когамдык саяси институттар арасындағы өзара карым- 

катынас  жөнінде  идеясы,  концепииясы  және  пайымы  т.с.  сияктыларды 

камтиды. Ол жеке тұлғалардың саяси бағдарларын айкындап,  адамдардын 

коғамды к-саяси  кары м-каты насқа,  іс  ж үзінд егі  саясатка  араласуын 

камтамасыз ете отырып,  олардын саяси кұндылыктарын,  нормалары мен 

идеяларын,  сондай-акмемлекеттінсаясатынадеген,  саяси партияларгадеген 

кары м -каты насы н  калыптастырып  бұл  орайдагы  саясаттын  жузеге 

асырылуына катысуына негіз болады.

Саяси мәдениеттіңмазмүнын,  мәнін о н ы н қүрылымы аркылытүсінуге 

болады.  Саяси  мәдениеттің  кұрылымы  ерекше.  Бүтіндей  алганда,  саяси 

мәдениеттің кұрылымында танымдык,  адамгершілік бага берушілік жэне 

мінез-кұлыктык элементтерді беліп корсетуге болады.

Саяси мәдениеттін танымдыкэлементі саяси білім,  саяси білімділік,  саяси 

сана,  саяси  ойлау  тәсілі  болып  кұралады.  Саяси  мәдениеттің танымдык 

элем енті  азаматтардын  б іл ім і  мен  т ү с ін іг ін   бағдарлайды:  елдін 

К о нституц ия сы   мен  мұнан  езге  де  зандарын,  ірі  саяси  күш тердің 

багдарламалықжагдайын;  мемлекеттің,  партиянын жэне когамдык саяси 

органдар мен ұйымдардын кызметі мен күрылымын;  негізгі саяси нормалар 

мен проиедуралар,  “ саяси ойындардың ережесі” ;  елде калыптаскан саяси 

катынастар;  азаматтардын когам мен мемлекетгі баскаратын когамдык-саяси 

омірге  катысу жолдары  мен түрлері;  халыкаралык емірдің жетекші саяси 

процестері.

Саяси мәдениеттің адамгершілік баға берушілік элементі саяси нысандар 

жөнінде белгілі б ір т ү с ін ік пен пайымды багдарлайды. Бүл дегеніміз әдетте 

саяси нысандар мен оқигаларга катысты багалы өлшемдер колдануды талап 

етеді. Саяси мәдениеттін кұндылық катынасы кұрылымында жалпы мәдени 

багдар,  билікке деген  козкарас,  саяси  құбылыстарга деген  көзкарас  пен 

қарым-катынасатапкерсетіледі. Мұндасаясисезім,  дәстүрлер,  идеалдар, 

түсініктер,  накты  максаттар  манызды  роль  аткарады.  Когамнын  саяси 

мәдениеті мен онын эр мүшесінін саяси мәдениетінін дәрежесі идеялык — 

бага  берушілік  ұстанымы,  накты  саяси  іс-кимылынын  нормасы  аркылы 

аныкталады.

Саяси мәдениеттін мінез-кұлыктык элементі негізгі мынандай беліктерден 

түрады:  м е м л е ке ттік  кұж а тта р д ы н   жобаларын  та лкы лауга  ж әне

плебисциттер мен референдум өткізу шараларына қатысуын азаматтардын 

өздерінің үғынуы;  қоғамнынсаясиөміріне — жиындарға,  шерулерге,  саяси 

ереуілдерге,  пикеттерге  қатысуынын түрлері  мен дәрежесі;  мемлекеттік 

институттар мен қоғамдык ұйымдардын өзара карым-катынасынын түрлері 

мен дәрежесі,  сондай-ақ,  саяси партиялар мен қоғамдық саяси үйымдарға 

мүше болуы;  әртүрлі компаниялардағы,  қоғамдықсаяси іс-кимылдар мен 

және т.б. шараларға катысуы.

Сонымен  катар,  саяси мәдениеттің мінез-кұлыктык элементіне саяси 

ұстанымдар,  саясибелсенділіктүрлері,  қоғамдықсаяси қызметтіңтүрлері, 

ерекшелігі,  үлгісі,  бүтіндейалғандасаясидағдысы жатады.

Кез-келген саяси мәдениеттің маңызды  элементі оның саяси белгісі  — 

символы  болып  табылады.  Саяси  символ  дегеніміз  аса  манызды  саяси 

идеалдардың шартты бейнесі,  оларды  насихаттау мен  орнықтырудың аса 

манызды  кұралы.  Мемлекеттің  елтаңбасы,  саяси  партиянын эмблемасы, 

ұлттық жалаудың түсі,  ордендер жэне өзге де осы секілді белгілер міне,  нақ 

осындай  мәнге  ие  болады.  Символдардың  топтасты руш ы лы қ  жэне 

жұмылдырушылық  мәні  болады,  саяси  позициянын,  үгіт-насихатының 

кұралы  қызметін  атқарады.  Үлтты к мемлекет пайда болғаннан  бері саяси 

кесемдер ұлттыксимволдарды жасап пайдаланып келеді. Мұндай символдарға 

жалау,  әнұран,  Конституция,  мерекелер,  ресми сапарлар,  ресмишаралар 

жэне т.с.с. жатады. Мұның бәрі адамдардын көнілін баурай отырып,  олардың 

б ірін -бірі  түсін іп,  топтаса  отырып  белгілі  бір  әрекеттерге  қатысуына 

ынталандырады.

Саяси  мэдениет  кұр ы л ы м д ы қ  дәреже  ж а ғы нан  карасты рғанда 

айтарлыктай  күрделі  құбылыс  екенін  атап  айтқан  жән.  О ны ң  не гізгі 

кұрылымдық үш деңгейі  болады.  Олар:  дүниетанымдык,  азаматтык жэне 

саяси деңгейі.

Мұнын бэрін бір-бірімен саяси дүниетаным жымдастырып, орнықтырады. 

Ал,  саяси дүниетаным дегеніміз адамдардын,  жекелеген топтардын немесе 

әлеуметтік  топтардын ортак дүниетанымының  кұрамды  бір  болігі  болады. 

Адамдардын саяси бағдарының сипатына,  колдауына немесе қарсы шығуына 

басты себеп қоғамдатаным-түсінікті калыптастыратын жүйе ұстанымының 

(позициясының)  басым  болуы  және  оның  баға  берушілік  пен  нормативті 

ұстанымдарының,  адамдарға,  бүтіндей алғанда коғам мен бүкіл әлемге деген 

іргелі көзқарастыныкпалы күшті болады.

Саяси  мәдениетте дүниетанымдык деңгей  саяси  мәдениеттін  іргетасы 

болып табылады. Осындай деңгейде саяси әлемде адамдардын озіндік бағыт- 

бағдар ұстануы орнығып,  белгілі  бір саяси бағдар мен саяси  калыптаскан 

нормаларды  тандайды.  М ұндай  тандау  адамдардын  ем ірге  деген 

позициясынан,  жекелеген немесе ұжымдык кұндылыктарды мойындаудан

336

өрбіп,  Батыс  немесе  Ш ы ғы с   ө р ке н и е тін ің   нормаларына,  олардың 

идеологияларына,  зорлық-зомбылыққа,  катынасына орай калыптасады.

Саяси  мәдениеттің  азаматтык  денгейі  саяси  мәдениеттің  өзегін 

калыптастырады. Мұндай деңгей адамдардын жалпы билік етудің орталығы 

және мәжбүр етуш іліктіңтетігі ретінде билікке деген катынасын білдіреді. 

Адамдар саяси өмірмен араласканда билік пен өзінің катынасы және оқың 

м үм кін ш іл ігінен  мүндағы  орны  калыптасатыны  сәзсіз.  Міне,  осьГның 

негізінде ол езінің азаматтык кұкы  мен міндетін айкындайды. Н а қ осындай 

азаматтык денгейде азаматтардын билікке бағынышты болуының әділетті 

екені жөніндегі және билікке катысты азаматтардын кұкығының басымдығы 

(еркіндігі)  жөніндегі  сенімі  калыптасады.  Мүндай  іштей  сенім  көптеген 

адамдарда  олардың  партиялык  немесе  саяси  топтарға  деген  әуестілігіне 

Караганда барынша манызды.

Саяси  мәдениеттің  азаматтык  д е ң ге й ін ің   даму  процесінде  саяси 

мәдениеттің саяси деңгейі  калыптасады.  Осындай мазмұнда езіндік саяси 

кұбылыска деген — мемлекет пен мемлекетаралыкбайланыстан бастап,  азамат 

ретіндегі озіндік сезінуге дейін  адамдардын саясаттагы  субъекті  ретіндегі 

құндылыкбагдары калыптасады;  сейтіп,  адам мен саясаттын озара қатысы 

тү п кіл ікті  “ ұгынылады” ;  адам  өміріндегі  саясаттын  мәні  айкындалады. 

Кұндылык багдарлар саяси (немесе бейсаяси) болып орныгады. Адамдар саяси 

мәдениеттін саяси биігіне котерілген сон когамныңсаяси өміріне араласады 

немесе  саясаттан  мүлде  шеттеп  калады.  Мұнда  адамдардын  белгілі  бір 

топтары саясатты “ бакылаушы” болады. Мұндайлар ездерінің мәселелерін 

бәз біреулер бәзбір кезде шешеді деп үміттенеді.

Саяси  мәдениеттің  кұрылымдык деңгейі  мен  элементтері  өзара тыгыз 

байланыста болып,  біртүтас тұрақты және жүйелі іс-кимылга айналатынын 

айтудын  маңызы  зор.  Мұнда  саяси  мәдениеттін мәні  мен  маңызын  терең 

үгыну үшін саяси мәдениеттің типтері мен кызметінің ерекшелігін талдаудын 

манызы зор.

;  . 

- 

. . 

s ,(. 

,. 

.

.

.

.

.

.

 

.  ' 

v   -

у

:

  -  

•  ■ 

■; 

-

1. Саяси мәдениеттін типтері мен қызметі

Тарихта  саяси  мәдениеттің  өзгеру  процестерін,  белгілі  бір  саяси 

кауымдастыктын  саяси  мәдениетінін  ерекшелігін  бейнелеу  үшін  саяси 

мәдениеттіңтипі деген ұгым енгізілген. Саяси мәдениеттіңтипі дегеніміз -  

тарихи  уақыттын  белгілі  бір  кезендерінде,  белгілі  бір тарихи  ортада өмір 

сүрген  қалыпты дағдыға ие,  бір немесе бірнеше мемлекеттің шенберіндегі 

окигалар мен саяси өрлеуге деген козқарастары бірдей адамдардын барынша 

ортак  дағдылары  мен  саяси  санасы  болып  табылады.  Мұндай  типтердің 

ерекшеленіп бөлінуіне негіз болатын объективті және субъективті факторлар 

болуы мүмкін.

Саяси ғылымда саяси мәдениетгін көптеген типтері бар екенін айта кету 

ке р е к.  Саяси  м ә д ениеттің  ти п те р ін   т ұ ң ғы ш   рет  А м е р и ка н ы ң  

әлеуметтанушылары Г. Алмонд пен С.Вербтерендеп зерттеді.  1958 жылдан 

1962  жылға  дейін  олар  Ұлыбританияда,  Батыс  Германияда,  Италияда, 

Мексикада және А К Д І-та  саяси мәдениехті кең көлемде салыстыра зерттеу 

тәсілін колданды. Олардың зерттеулерінің нәтижелері мен оның негізінде 

жасалған  концепция  “ Азаматтык мэдениет”  деген  кітапка енгізілді.  Онда 

саяси мәдениетгінүштипі: патриархалдык,  басыбайлылык жэне белсенділік 

ерекше бөлінді.

Саяси  мәдениеттің патриархалдык типіне ж ергілікті  күндылыктарга — 

кауымдастықка,  руга,  рулык кауымға, деревняға,  тайпаға т.с.с. азаматтардын 

бағдар алуытән болып келеді. Сонымен патриархалдык мәдениетті ұстанған 

адамдар  белгілі  бір тұлғаға,  көсемге,  шаманға  бағдар  ұстанады.  Мұндай 

кауымдастык мүшелерінің саяси жүйе туралы білімнен хабары болмайды, 

олардын саяси  багдары  экономикалык жэне діни  бағдардан  ажырамаған. 

Сондыктан  патриархалдык  мәдениетті  үстанған  адамдар  саяси  жүйеден 

ештене күтпейді.  Мысалы,  Африкадағы тайпаларга патриархалдык саяси 

мэдениет тэн.  Оларда  аткаруга  тиіс  арнайы  саяси  роль  деген  болмайды. 

Ж ергілікті косемдер мен шамандардын орталык үкіметпен ешкандай катысы 

болмайды  да,  олармен  кары м -каты насы   белгілі  бір  нормалармен 

айқындалмайды.  Патриархалдык саяси  мэдениет  индустриальды дамушы 

елдерде де  сақталып  қалуы  мүмкін.  Мұндагы  азаматтардын  копш іл ігін ің 

көзкарасы өздерінінеңірлері,  түратын калаларыт.с.с. шеңберінен аспайды.

Саяси мэдениеттін басыбайлылык типі дегеніміз — мәдениеттіңтәуелді 

ж эне  багынышты  болуы.  Саяси  мәдениеттін  басыбайлы  ти пі  саяси 

институттары,  мекемелері  мен  үйымдары  жэне т.с.с.  бар когамдарга тэн. 

Алайда  мүндагы  саяси  билік  “ жогарыдан  теменге”  деген  саяси  нормага 

айналып,  игілікке  бөленемін  немесе жазалауга үшыраймын деген  оймен 

жогаргылардың  эмірін  орындаушылык саяси  дагды  болып  калыптасады. 

Мүндай  саяси  мэдениет азаматтардын саяси  белсенділігі  барынша томен 

дәрежедегі  когамда  орын  алады.  Ол  негізінен  бэсең  сипатка  ие  жэне 

адамдарды саяси жүйеге катысудан шеттетеді. Сойтіп,  адамдар мұнда саяси 

саналы бола түра тек калыптаскан дэстүрді гана багдарга алады.

Саяси мәдениеттің белсенділік типі дегеніміз индивидтердін саяси өмірге 

белсене катысуымен ерекшеленетін саяси мэдениет болып табылады. Мұнда 

азаматтар  сайлау  аркылы  ездерінін  мүддесін  біл гір л ікпе н  коргайды. 

Мүдделер тобы,  партиялар саясатты калыптастыру процесіне ыкпал етеді. 

С оны м ен  катар  олар  саяси  ж үй е ге   ө з д е р ін ің   адалдыгы н,  занга 

мойынсүнушылыгын жэне кабылданган шешімдерді күрметтеуін ангартып 

отырады.

338

Алайда,  саяси мәдениеттің мұндай типтері өмірде таза күйінде кездесе 

коймайды  . Олар кай уакытта болсын,  қай елде болсын бір-бірімен араласып, 

бірін  бірі  ығыстырып  жатады.  Сондыктан  да  Г.Алмонд  пен  С.Вербтін 

пайымдағанындай өмірде олар араласкан түрде көрініс береді. Мысалы,  накты 

өмірде саяси мәдениеттін патриархалдык жэне басыбайлылык типтерінің 

элементтері  патриархалды-басыбайлык  тип  болып,  саяси  мэдениеттің 

патриархалдык  жэне  белсенділік-патриархалды-белсенділік  тип  болып, 

саяси мәдениеттің басыбайлылык жэне белсенділік-басыбайлы-белсенділік 

типі болып калыптасады.

М а р кстік  әдебиетте,  ішінара  саяси  мэдениет  кобінесе  дәстүрлік, 

сословиелік,  буржуазиялык,  социалистік,  т.с.с. болып бөлінеді. Сонымен 

катар  эдебиетте  саяси  мэдениет  д е м о кр а ти ял ы к,  авторитарлы к, 

авторитарлык-патриархалдык,  тоталитарлык,  сондай-ак,  архаикалык, 

элитарлык,  өкілділік,  жоғары азаматтылыктын саяси мэдениеті т.с.с. болып 

өзге типтерге де бөлінеді.

Саяси  м эд е ни е ттің   барынш а  к е н   тараған  т ү р і  авторитарлы к, 

тоталитарлык жэне жаппай көпш ілік саяси мэдениет болып табылады. Саяси 

мэдениетте өзіндік ерекшелігі бола тұра авторитарлык жэне тоталитарлык 

саяси мәдениеттің кэптеген ортак белгілері болады. Сондыктан да эдебиетте 

олар  кобінесе  бірге  сипатталады.  Саяси  мәдениеттің  авторитарлык жэне 

тоталитарлык  түріне  бір  жагынан  когамдык  санага  үстемдік  жасайтын 

көріністер,  идеялар,  наным-сенім,  көсемдердін,  адамдар тобының,  т.с.с. 

ерекше кабілеті тэн болып келеді. Екінш і жагынан мұндай саяси мэдениет 

адамдардын ортак касиеттерінін ерекшелігі билік ететін кәсемге,  адамдар 

тобына,  партияга, т.с.с. адамдардын саяси іс-әрекетінде басым болып келеді. 

Мүндай  саяси  мәдениетке  бір  максатка  жетуге,  карым-катынастын 

біркалыпка түсуіне жэне оның іс-әрекетіне,  жеке тұлгалардың топтардын 

іш ін е   араласып  к е т у ін е ,  т.с.с.  қол  ж е т к із у   ү ш ін   материалды к, 

интеллектуальдык және озге ресурстарга багыныштылыгы тэн.

Жаппай  кө пш іл ік  саяси  мэдениет  жалпы  алганда  бұкара  халыктын 

пайдалануына есептелген мэдени құндылықтар ендірісі түрінде болатынын 

корсетеді.  Сонымен  катар,  жаппай  көпш ілік  саяси  мэдениет  дегеніміз 

адамдардын  саяси  іс -э р е ке тт і  тұты н уш ы л ы гы н  барынша  енжарлы 

калыптасатындай  болуға  жэне  нарык  заны  бойынша  калай  болса  солай 

пайдаланылатын идеологиялык “ рецепт”  болуга есептелген — бага берудін, 

құндылыктардын,  дагдылардың  үлгілерінің,  т.с.с.  жиы нты гы   болып 

табылады.  Жаппай  ко пш іл ік  саяси  мэдениет  көбінесе  когамнын  жогары 

тобына тэн  элитарлык саяси  мэдениетке  карама-карсы  (антикод)  ретінде 

карастырылады. Ш ын мэнінде мүндай мәдениеттердің ортак жагдаяттары аз

'Дмитриченко  И.П.  Структура политическо культуры. — Киев, 2002.  — с.  81.

339

емес.  Мұндай  саяси  мәдениетті  ұстанушылардың  тү с ін ігі  әдетте  өмір 

шындығын  бұрмалауға  саяды.  Бұл  екі  саяси  мэдениет  сән  үлгісі  мен 

жарнамадан ажырамайтын тұтынушылык идеясымен тікелей байланысты 

болып келеді.

Шынайы демократиялык саяси мэдениетке адамдардын камтамасыз етілуі 

мен құрметтелу кұкы жэне еріктілігі,  халыктын мемлекеттік жэне коғамдык 

істерді баскаруға шынайы катысуы,  шын мәніндегі халыкбилігінін орнығуы 

тән болып келеді.

Саяси өмірді қалыптастырудын басым механизмі бойынша саяси мэдениет 

нарыктык жэне этатистикалық(мемлекеттік-бюрократтық) болып бөлінеді.

Саяси  мәдениеттің  нарыктык типі  «саясат дегеніміз  —  бизнестің түр і” 

деген мәнде түзіледі. Онда саясаткер дегеніміз бизнесмен,  олардын максаты 

барынша пайда алуга кол  жеткізу болады. Саяси шешім дегеніміз ынталы 

жактардың  арасындағы  сауда  келісімі,  саяси  мэселелер  сату-сатып  алу 

тұрғысынан  карастырылады.  Ал,  барлык саяси  өмір өзара  міндет белісу 

жүйесіне  негізделіп,  саяси  партиялар  немесе  кысым  жасаушылар  тобы 

аркылы  жүзеге  асырылатын  жеке  мүдделердің  орныгуы  деген ге  саяды. 

Мемлекеттің  рөлі  мынандай  тұжырыммен  түсіндіріледі:  “ Ж аксы  үкімет 

дегеніміз — барынша аз молшерде билік ететін үкімет” . Осы түргыдан алганда 

нарықтык саяси  мәдениеттің  өзіндік  сипаты  бәсекелестік  күреске  күш ті 

багдар алу жэне барынша айкын керінетін индивидуализм болып табылады.

Этатистикалык саяси мәдениеттің шенберінде ен басты роль саяси емірді 

ұйы м дасты руга  ж эн е   оган  ж е ке л е ге н   адамдар  мен  м е м л е ке ттік 

институттардын,  ягни барлык саяси мәселелерді шешуге ен бірінші кезекте 

мемлекеттін іс-әрекеті байланысты болатын жагдайларды аныктауга саяды. 

Бұл өз кезегінде бәсекелестік күреске бакылау орнатып,  мүмкіндігінше оны 

шектеп,  саяси қактыгыстарды барынша азайтып,  жекелеген адамдар мен 

топтардын мүдделерінен мемлекеттік мүддені басым етуді орныктыру болады. 

Түтас алганда саясат “ жаксы когам”  іздестірудегі мемлекеттік кызметтің бір 

түрі ретінде карастырылады,  мұндагы максат — әлеуметтік эділетгілік. Саяси 

мәдениеттің  этатистикалык типі,  мәселен,  Швеция  мен  Германияга тэн 

болып келеді.

Жағрафиялық  жагдайға,  тарихи  дамуга  орай,  ірі  саяси  окигалардын 

ыкпалымен тек кана белгілі бір онірлердің немесе жекелеген елдердін саяси 

мәдениетіне  тэн  ө з ін д ік   ерекше  белгілер  калыптасады.  М эселен, 

американдықсаяси мәдениеттің сипатына саяси іс-әрекеттін накты максат 

багдары,  онын  рухани  сипаты,  саяси  іс-әрекетке  қатысушылардың 

прагматизмі,  бәсекелестіктін  тұракты  жагдаяттары  тән  болып  келеді. 

Жапонияның саяси мэдениетіне казіргі кезенде либералды-демократиялык 

үлгідегі дагдысы  бар дәстүрлі  кұндылык багдары  тән  екендігі  байкалады.

340

Ресейдің  саяси  мәдениеті  саяси  белсенділіктің  басым  көрініс  табуымен 

ерекш еленеді.  Ол  органда рды н,  саяси  р а д и ка л и зм н ің   ұ ж ы м д ы к 

ұйымдастырылуы аркылы көрінеді.

Елдін немесе коғамның саяси  мәдениеті  мүлде біркелкі  болуы  мүмкін 

емес екенін айта кеткен жөн. Түрлі кауымдастыктардың мүдделерінін алуан 

түрлілігі бір-біріне ұксамайтын саяси мәдениеттің үлгілерін туындатады -  

мүндай  үл гіл е р   ба р л ы қ  елдерде  болатын  субм әдениет  болмак. 

Субмәдениеттер дегеніміз — жекелеген  әлеуметтік жіктердің,  топтардын 

саяси мәдениеттері. Олардың саяси ұстанымдары,  идеялары,  кұндылыктары 

және дағдылары коғамда жетекші болып келе жатқандарынан айтарлыктай 

ерекшеленеді.  Сонымен  катар  әрбір саяси  субмәдениет  бүтіндей  алганда 

ко га м н ы н   саяси  мәдениетін  білдіреді.  Демек  когаммен  бірге  онын 

субмәдениетінің  де  ә зін д ік  ерекшелігі  болады.  Мәселен,  ірі  калалар 

т ұ р гы н д а р ы н ы н   саяси  с у б м ә д е н и е тін ің   ауыл  тұр гы н д а р ы н ы н  

субмәдениетінен айырмашылығы болады. Жастардың саяси субмәдениеті 

өзіндік ерекшелікпен айтарлыктай айырмашылықка ие. Жастарга олардын 

санасында мүмкіндігінше қарым-катынас жасау,  омір сапасы және озгеде 

кұндылықтардың басым болуы тән.

Саясаттануда барынша айқын керінетін мынандай саяси субмәдениеттің 

типтері болатынан айта кеткен жөн: аймақтык,  әлеуметтік-экономикалық, 

этнолингвистикалык,  діни,  жас молшеріне орай  .

Белгілі  бір аймақта озіндік саяси субмәдениет болады,  сәйтіп ол елдің 

түрлі  еңірлеріне түрліше  болыгі  орныгады.  Аймақтын  саяси  мәдениетіне 

мынандай жәйттер: ауа райы,  белгілі бір табиги ресурстар,  осы аймакка тән 

экономикалык кәсіптер,  олардын жалпы жүйедегі енбек бөлінісіндегі орны 

айтарлыктай  ыкпал  етеді.  М ұны ң  озі  адамдардын  өмір  салтына,  ортак 

мэдениет дәрежесіне және олардың саяси-мәдени дәрежесіне ықпал ететіндей 

экономикалык айырмашылықты туындагады.

Ә л е ум е ттік-э ко н о м и ка л ы к  саяси  субмәдениеттер  когамда  түрлі 

топтардын — әлеуметтік топтардын,  таптардын болуы аркылы  орныгады. 

Бұларда түрлі экономикалык деңгей мен омір салтыидагы айырмашылыктар 

болып,  олар саяси омірде ерекше маңызга ие болады. Мысалы,  кәсіпкерлік 

топтар үшін экономикалы к еркіндік,  тұрактылык,  мемлекетке азаматтык 

когам тарапынан бакылау,  қабылданган шешімдерге катысу барынша өзекті 

саяси құндылыктар болып табылады.

Этнолингвистикалык саяси  субмәдениеттер тілмен,  тиісті  әлеуметтік 

топтардын  этн икалы к  ерекшеліктерімен  байланысты  болады.  Саяси

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: