Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі 4(32) шығарылым

 
242 
теориялық мәселелеріне арналған монографиялық еңбектерде 
де атап көрсетіледі. 
Мәдениет турасында пікірлер шоғыры әр алуан. Кейбір 
түйіндер  легі  төмендегіше:  «Қоғам  мүшесі  ретінде  адам 
баласының  бойына  құрамына  білім,  өнер,  заң,  морал,  салт-
дәстүрлерге орайлас қабілет, дағдыларды қамти жинақталған 
кешен»  (Э.  Тейлор);  «Адамның  өзіндік  еркіндікте  көрінуіне 
бірден-бір  әсер  етуші  тіл,  өнер,  дін,  ғылым  іспеттес  үдеріс, 
оның  алуан  қилы  сатылары»  (Э.  Кассирер);  «Адамзат 
баласының  биік  өлшемдерді  меже  тұтып,  оларды  зерде 
сүзгісінен  өткізе  жоғарғы  құндылықтарға  қол  жеткізуі» 
(М.Хайдеггер);  «Материалдық  рухани  құндылықтардың 
тұтастығы» 
(Г.Францев); 
«іс-әрекет 
технологиясы» 
(З.Файнбург);  «адам  іс-әрекетінің  амалдары»  (Э.  Маркарян); 
«өмір  сүру  салтының  бағдарламасы»  (В.Сагатовский); 
«тығыз  астаса  түйінделген  құндылықтар»  (Н.Чавчавадзе); 
«қоғамның  рухани  келбеті»  (Л.  Кертман);  «мәдениеттердің 
диалогы»  (В.Библер);  «Бұрынғы  және  қазіргі кездегі  мәдени 
құндылықтар  ретінде  айқындала  негізделген  адамның 
шығармашылық 
іс-әрекеті» 
(Н.Злобин); 
«Әлеуметтік             
іс-әрекет  барысында  адамға  тән  күш  –  жігердің  қалыптасуы 
мен дамуына бірден-бір септесер іс-шаралар мен амалдардың 
жүйесі»  (Л.Коган);  «Мәдениет  руханилық  өндіріс  жүйесі 
ретінде  өз  құрамына  рухани  құндылықтар  мен  білім-
бағдарларды  туындатуды,  сақтауды  және  қолдануды 
қалайды, ал бұның бәрі қоғам мен адамның рухани әлемінің 
құрамында қамтылмақ. Ендеше мәдениет іс-әрекеттің мақсат-
міндеттері,  ереже-уәждері  және  қағидаттары  қалыптасатын 
күллі іс-қимылдың рухани өлшемі іспеттес. Демек, мәдениет 
дегеніміз – адам өмірінің сан алуан қырын қамтамасыз етуші 
барлық іс-әрекет жүйесінің алғышарты және құрамдас бөлігі 
сияқты 
адамзат 
іс-қимылының 
рухани 
компоненті» 
(Б.Ерасов); «Мәдениет адамды қалыптастырушы тұрғысында 
танылмақ,  яғни  іс-әрекеттің  субъектісін  дамыту  шарттары, 
қоғамдық  өмірдің  түрлі  саласындағы  адам  іс-әрекетінің 
амалдарын  аталмыш  субьектінің  меңгеруінің  шарттары 
ретінде  көрінуі»  (В.Келле);  «Адам  іс-әрекетінің  барша 
салалары  арқылы  өтетін  бірден-бір  қайталанбас  өзек» 

 
243 
(М.Мамардашвили); «адамды биіктете отырып, оның өміріне 
құндылық  дарытар  құрылым»  (Р.Тшуми);  «мәдениеттегі 
бастысы  –  материалдық  жетістіктер  емес,  индивидтердің 
адами  биік  идеалдарға  қол  жеткізуі»  (А.Швейцер);  «адамды 
өзіндік  табиғи  шегінен  алып  шығатын  адами  дамудың 
біртұтастығы»  (И.Херман);  «өзіндік  жеке  жетілу,  өзіңді-өзің 
таныту  тұрғысындағы  жан-тәнімен  жасалған  іс-әрекет» 
(А.Лосев);  «адамның  рухани  тұрғыдан  жетілу  шарттары 
ретіндегі жүйе, адам баласының бірден-бір ұмтылар жарқын 
да  таза,  абсолютті  идеалды  тұрғыдан  жетілуі»  (В.Краус); 
«Мәдениет  –  қоғамдық-тарихи  дамудың  жай  ғана  үрлеп 
қойған  қорабы  емес,  қайта  оның  ішкі  жұмыс  жасаушы 
компоненті  және  бірден-бір  бөлінбес  алғышарты,  адам  өмір 
сүруінің 
нағыз 
сапалық 
қажеттілігі» 
(Л.Митрохин); 
«Мәдениет  дегеніміз  –  адамның  шынайылық,  әдемілік  және 
ізгілік  заңдылықтары  бойынша  өзіне  де,  өзгелерге  де 
байланысты  шығармашылық  іс-әрекеті,  бағалаушылық  
қарым-қатынасы» (В.Канке)... 
Қысқасы,  «мәдениет»  турасындағы  түрлі  көзқарастарға 
зер  сала  қарасақ,  жоғарыда  түйінделген  мәдениеттанушы 
ғалымдардың  ұстанымдарын  бір-біріне  мүлдем  кереғар, 
келіспестей  тұжырымдар  деуге  келмейді.  Зерттеушілердің 
мәселенің  қай  аспектісіне    басымдық  беруіне  қарап, 
ұсынылған  анықтамаларды  жалпылама  тұрғыда  бірер 
құрылымдық нұсқаларға топтауға әбден болар еді. Жинақтай 
айтсақ,  мәдениет  дегеніміз  –  рухани  әрі  материалдық 
тұрғыдағы құндылықтарды туындату және соған қол жеткізу 
бағытындағы  адамның  шығармашылық  іс-әрекеті.  Нәтижеде 
адам  жеке  тұлға  ретінде  де,  сондай-ақ  ешкімге  ұсамас, 
қайталанбас  индивид  ретінде  де  өзіндік  ашылу,  толымды 
тұрғыда  қалыптасу,  шымырлана  беку  үдерістерін  бастан 
кешеді.  Ал  бұлайша  өрілген  тұжырым  мәдениетті  феномен 
ретінде  біртұтас  ерекше  құбылыс  тұрғысында  түсінуге 
жетелейді.  Мәдениетті  осылайша  қабылдаудың  тағы  бір 
қыры  –  мәдениеттің  тұңғиық  мәні  адам  іс-әрекеті  арқылы 
ғана ашылатын  оның  философиялық-антропологиялық түсінік 
ретінде  тұжырымдалуы.  Яғни,  мәдениет  –  адам  дамуының, 
оның 
жеке 
тұлға 
және 
индивид 
ретінде  өзінше 

 
244 
қалыптасуының,  оның  қабілет-қарымының,  білім-
дағдыларының  ашылуы  мен  жетіле  түсуінің  тиімді 
алғышарты. 
Мәдениетті  философиялық-антропологиялық  тұрғыда 
талдау  оны  феномен  ретінде  танудың  өзіндік  белгілерін 
(мәдениеттің  адамның  ішкі  жан-дүниесіне  тән  екендігі, 
соның  негізінде  адамның  ішкі  сарайы  айқындалатындығы; 
мәдениеттің  толғаныс  актілерінде  туындайтындығы;  диалог 
үстінде  туындап,  жүзеге  асатындығы;  өте  жоғары,  биік 
құндылықтар екендігі; жоғары да биік құндылық ретінде кез-
келген тәжірибеде көрінетіндігі; өзіндік тылсым құпия мәнге 
ие  екендігі,  ал  адамдар  оларды  тану,  ашу  арқылы  дамып, 
жетілетіндігі)  айқындауға  мүмкіндік  туғызады.  Ал  мәдениет 
турасындағы  бұл  белгілер  адам  ұғымын  біртұтас  жүйе 
қалпында  танытады.  Адам  өзінің  біртұтастығын  мейлінше 
толық  әрі  терең  тұрғыда  тек  шығармашылық  іс-әрекет 
үрдісінде  ғана,  құндылықтарды  туындатуда,  нақтылап 
анықтауда  ғана,  яғни  мәдениет  кеңістігінде  ғана  ашып 
көрсете алады. 
«Мәдениет»  турасындағы  жалпы  көзқарастар  бізді 
риторикалық  мәдениет  жөніндегі  пайымдауға  жетелейді. 
Риторикалық  мәдениет  бағалау-бағдарлау  бағытындағы 
ойлана  сөйлеу  іс-әрекетін  айқындайды.  Риторикалық 
мәдениетті өз бойына ұялата білген адам рухани тұлға және 
айқын да жарқын индивидтік қалыпта көрінбек. 
Біздіңше, риторикалық мәдениеттің жүзеге асуы қазіргі 
таңда бірден-бір ерекше мәнге ие. Бұл іспеттес рухани өзін-
өзі  жетілдірудің  материалдық  жағын  қанағаттандыру  мен 
өндірістің  өсу  қарқынының  адамзат  санасында  жаңаша 
көрініс  табуы,  қоғам  мен  жеке  тұлға  турасында  берілер 
әлеуметтік  бағаның  өзгеруі  күн  тәртібіндегі  риторикалық 
мәдениеттің  қалыптасу  ерекшелігін  де  айқындайды.  Бұл 
бағыттағы  мәселенің  оң  шешім  табуы  адамдардың  тұрмыси 
құндылықтардан  рухани  құндылықтарға  қайта  бағдар 
ұстануы  негізінде  адамзаттың  ішкі  жан  дүниесінің  қайта 
жаңғыруы  жолымен  жүзеге  асады.  Демек,  қазіргі  заманның 
ғаламдық  проблемасы  –  бұл  таза  экономикалық,  саяси  не 
ғылыми проблемалар емес, ең алдымен адамгершілік-рухани 

 
245 
проблемалар. Ал мұндай жағдайда риторикалық мәдениеттің 
қалыптасуы,  біздің  пайымдауымызша,  адамды  өзгертудің, 
оның  рухани  тұрғыда  қайта  жаңғыруы  мен  ілгері  дамып 
жетілуінің тиімді жолдарының бірегейі. 
Ал студент атаулының бойына риторикалық мәдениетке 
қатысты  білік,  дағдыларды  қалай  жұғысты  етпекпіз.  Басты 
жолы  –  жоғары  оқу  орындарында  шешендіктану  ғылымын 
игерту  арқылы.  Біздіңше,  шешендіктану  курсын  оқытуды 
қазақ  халқының  салт-дәстүрлері  мен  мәдениет  және  ұлттық 
менталитетімізбен  байланысты  шынайылыққа,  ізгілік  пен 
әдемілікке  ұмтылуға  бағытталған  студенттердің  ойлана 
сөйлей  білу  білік-дағдыларын,  қабілет-қарымын  дамытуды 
көздейтін  аталмыш  саланың  (риториканың)  кешенді 
қалыптағы  интеграцияланған  пән  екендігі  туралы  түсініктен 
туындата білген дұрыс. Сондай-ақ, риторикалық мәдениетті, 
риторикалық біліктілікті қалыптастыру – бұл тек оқытудағы 
бір ғана бағыт емес, сонымен бірге, өзге де оқыту пәндеріне 
әсер  ету  құралы  да,  интеллектуалдық  және  эмоционалдық 
тұрғыда жетіле дамытудың тиімділігін қамтамасыз ететін, әлі 
де  тереңірек  айтсақ,  студенттің  әлеуметтік  тұрғыда 
бейімделуінің тиімді жүруіне бірден-бір қажетті алғы шарт та. 
Қазіргі 
таңда 
жоғары 
оқу 
орындарында 
шешендіктануды  оқытуда  риторикалық  білімнің  негізі 
ретінде  логос,  пафос  және  этнос  үштік  тұғырының  өзара 
үйлесе  сәйкес  келу  идеясы  да  ескерілуі  тиіс.  Ендеше 
шешендіктану  тұңғиығына  терең  бойлау,  шешендік  өнерге 
баулу  жай  ғана  риторикалық  технологияны  меңгеріп  қана 
қою емес, сондай-ақ бұл – бізге ата-бабамыздан мұра ретінде 
қалдырылған жоғары адамгершілік тұрғысындағы құндылық 
ретіндегі  ұлттық  мәдениетті  маңызды  танып-білу.  Демек, 
шешендіктануды  ұлттық  риторикалық  идеалды  бөлінбес 
бөлігі ретінде қабылдай білуіміз керек. 
Ал  жоғары  оқу  орындарында  шешендіктануды  оқыту 
арқылы  риторикалық  мәдениетке  қатысты  білік-дағдыларды 
жұғысты  етуге  септесер  шешендік  өнер  дәрістеріндегі  бірер 
ой тезистері төмендегіше: 
–  Кез  келген  затты,  құбылысты,  іс-әрекетті  әр  қилы 
анықтауға, сипаттауға болады. Сол сияқты шешендіктану да 

 
246 
әртүрлі  сипатта  айқындалады.  Мәселен,    шешендік  – 
дидарласушымыздың  жүрегі  мен  ақыл-ойын  баурап  алуға, 
оны не нәрсе болса да сендіруге, иландыруға септесетін бізге 
берілген  сый  /Жан  Лабрюйер  (1645-1696)  –  француз 
жазушысы.  Шешендік  –  сөйлеген  сөзге  тыңдаушылардың 
ешбір  қиналыссыз  құлақ    қоюы  ғана  емес,  сондай-ақ 
айтылған  мәселеге  ерекше  ынта-ықылас  танытып,  тақырып 
байыбына  терең  бойлауға  ұмтылысының  оянуына  түрткі 
боларлықтай сөз екшей білу өнері / Блез Паскаль (1623-1662) 
–  француз  ғалымы,  философ;  Шешендік  дегеніміз  –  кез 
келген  нақтылы  зат  туралы  шебер  сөйлеу  өнері  және 
сонысымен  өзгелерді  өз  ойына  ойыстыра  білу  /Ломоносов 
Михаил  Васильевич  (1711-1765)  -  әйгілі  орыс  оқымыстысы, 
орыс шешендіктану ғылымының негізін салушы; Шешендік – 
сөзбен  жүзеге  асырылатын  әрі  сөзбен  барша  жетістіктерге 
жеткізетін  өнер  саласы.  Демек,  барлығының  тізгінін  өз 
қолына  алған,  күллі  өнердің  қасиет  -  күшін  өз  бойына 
жинақтаған деуге болады /Платон (б.з.д.. (427-347) – ежелгі 
грек  философы;  Шешендіктану  –  шаршы  топ  алды  сөз 
сөйлеу  арқылы  әсер  ету  жөніндегі  ғылым.  /  И.А.Стернин  /; 
Шешендіктану 
– 
көпшілікке 
ерекше 
әсер 
ететін 
айғақтамаларды 
әзірлеу 
және 
жинақтау 
амалдарын 
зерделейтін  филологиялық  пән.  Не  болмаса,  ежелгі  грек 
философы  Аристотель  шешендіктануды  /риторика/  бақыт 
тұрғысында  түйіндеген,  себебі  ол  адамдардың  өзгеге 
түсінікті  болуына  көмектеседі.  Десек  те,  шешендіктанудың 
ғылым ретінде пайда болуын бәрі бірдей мойындамаған. 
– Шешендіктанудың негізгі нысаны – сөз, шебер сөйлеу 
дағдысы.  Бұл  секілді  орасан  күшті  сөзге  ие  болу  (сөйлей 
білу) – тыңдаушыларға әсер ете білу, өз сезім-толғанысыңды, 
ой-көзқарасыңды  жарқын  да  айқын  әрі  толық  жеткізе  білу, 
көпшілікке  өзіңнің  адал  екендігіңді  айқын  сездіре,  сендіре 
білу  деген  сөз.  Бірақ  та  шешендік  сөз  –  бұл  кез  келген  сөз 
емес,  аузыңа  келгенді  айту  да  емес,  бұл  –жан-дүниеңді 
толғата өрілген, ой энергиясы арқылы толғанта көрінген сөз. 
Шешендіктану нысаны – белгілі бір коммуникативтік мақсат 
көздеген  ерекше  сөз.  Демек,  шешендік  –айрықша  қуатқа  ие 

 
247 
теңдесі  жоқ  қару.  Шешендіктанудағы  сөйлеуші  мақсаты  – 
аудиторияға  өзіндік  ұмтылысын,  қызығушылығы  мен 
қажеттіліктерін ұғыну, түсінуге көмектесу, оларға танымның 
бір көзі іспеттес осы бағыттағы белгілі бір әдісті аңғарту. 
– 
Шешендіктану 
өзіндік 
ерекшеліктерге 
ие. 
Шешендіктану –  тарихи құбылыс,  яғни  белгілі  бір  уақытқа, 
қоғамға  сәйкес  өзгеріп  отырады.  Шешендіктану  күрделі 
синтетикалық  қалыпқа  ие.  Ол  қазақ  тілі,  қазақ  әдебиеті, 
сөйлеу мәдениеті, философия, психология, педагогика, этика 
және т.б. өзге де ғылым салаларымен байланысты. Әрине, әр 
түрлі  саладағы  мамандар  шешендікті  қилы  тұрғыда 
қарастырады.  Мәселен,  лингвистика  ауызша  сөйлеу 
мәдениетінің  теориясын  қарастырады,  шешендерге  шаршы 
топ алды сөйлеуде туған тіліміздің байлығын қалай қолдану 
турасында кеңестер  береді;  Психология  ауызша  сөз  сөйлеуді 
қабылдау,  сөйленген  сөздің  ұжымдық  санаға  әсерінен 
туындар  мәселелерді  қарастырады,  адамдарға  тән  шешендік 
тұлға  және  аудитория  психологиясын  зерделейді;  Логика 
шешендерді  өз  ойын  үйлесімді  де  жүйелі  баяндау,  ұсынып 
отырған  мәселенің  шынайылығын  дәлелдеу  мен  жалған 
түйінді жоққа шығару бағытындағы дұрыс ойлау амалдарына 
үйретеді. 
–  Адамның  кім  екендігін  айқындайтын  сан  алуан 
сапалық қасиеттердің   ішінде шешенге аса қажетті сапалық 
белгілер  бары  даусыз.  Қандай  адамды  шешен  дейміз?  Бұл 
орайдағы  пікірлер  де  әр  түрлі:  бірі  қалай  сөйлегеніне 
байланыссыз, әйтеуір көпшілік алдында сөз сөйлеуші адамды 
шешен деп есептейді, бірі шын мәнінде шебер сөйлей білетін 
адамды  шешен  деп  таниды.  Сөздерге  жүгінсек,  «шешен» 
/«оратор»/  сөзі  орыс  тілінде  XVIII  ғасыр  басында  пайда 
болған.  Ал  қазақтарда  тым  әріден  бары  байқалады.  Шешен 
(шежіре, ділмар,  сөзшең,  сөзуар). Ол  латын  тіліндегі  «orare»  
/«говорить»  -  «сөйлейді»/  сөзінен  шыққан.  В.И.Даль  бұл 
сөзге  түсінік  бере  келіп,  «вития»,  «краснослов»,  «сөзшең 
адам»,  «шебер  сөйлейді»  деген  синонимдерін  келтіреді. 
Бақсақ, бұл ұғымдардың қай-қайсысында да «шешен сөйлеу», 

 
248 
яғни  әдемі,  бейнелі,  мәнерлі  сөйлеу  сапасына  акцент 
беріледі; 
–    Антикалық  дәуірден  бергі  шешен  тұлғаның  келбетін 
танытар  негізгі  үш  тірек  тұғырлар  сапынан  этос,  логос, 
пафосты  атаймыз.Этос  (грекше  ethos  –  салт-дәстүр,  адами 
қалып, мінез). Ежелгі гректердің пікірінше, егер де шешен өзі 
өмір  сүріп  отырған  қоғамда  беделді,  ақылды  да  адал, 
адамгершілігі  мол  адам  ретінде  танымал  болса,  оның  сөзі 
қашан да сенімді шықпақ. «Этос» пен «этика» - бір түбірден 
өрбіген сөздер. Логос (грекше logos – түсінік, ой). Сөйленер 
сөздің  күллі  өрілу  барысы,  құрылымы,  айғақтамасы, 
түйіндері  айқындалар  логика  заңдары  негізінде  құрылуы. 
«Логос»  және  «логика»  -  бір  түбірлі  сөздер.  Пафос  (грекше 
pathos  –  сезім,  жұлқыныс).  Серпінді  сілкініс,  ілгерілеу, 
эмоцияның  көрінуі.  Пафоспен  сөйлеу  дегеніміз  –  дауыс 
тонын  тиімді  пайдалана  отырып,  интонацияны  құбылта, 
пантомимикамен  анық  та  әсерлі,  эмоционалды  тұрғыда 
жеріне жеткізе айту; 
–  Шешендіктің  аксиомалары  бар.  Олардың  бірқатары 
төмендегіше:  1).  Ешкімді  зорлап  оқыта  алмайсың,  тек 
танымдық  тереңдікке  ұмтылысты  оятуға,  ілім-білімге 
құлшынысты еселеп туындатуға болады; 2). Этика заңдарына 
сүйене  келе,  өзіңді  құрметтей  отырып,  тек  өз  ой    -пікіріңді 
ғана дұрыс деуден аулақ болған жөн. Сәйкесінше өз ойыңды 
ғана  ұсынып  қоймай,  дидарласушының  да  пікірін  електен 
өткізе  ескеру  абзал;  3).  Қашан  да  дидарласушының  білім, 
білік-дағдыларының деңгейін ескере отырып, оның өз тілінде 
сөйлесуге  ұмтылған  жөн.  4).  Сөйлеу  мәдениетіңді  еселеп 
көтеріп  отыру  мақсатында  сөздік,  анықтағыштарға  сүйеніп, 
сөйлеу тіліндегі қателіктерден арылу жөн, т.б [7]. 
–  Сөз  сөйлеуге  даярлану  алгоритмі  туралы  ойлану. 
Шешендік  өнерді  жаңадан  бастап  үйренушілерге  сөз 
сөйлеуге  мұқият  даярлану  –  міндетті  іс.  Ең  алдымен  сөз 
сөйлеудің  қажеттілігін  айқындап  алған  жөн,  яғни  сені  сөз 
сөйлеуге  мәжбүр  еткен  қандай  себеп  екендігін,  сөйленер 
сөзіңнің мақсатын айқындап алуды ойлау дұрыс; Бұдан әрі өз 
мүмкіндігің  мен  алғы  мақсатыңа  орай  инвенция  сатысына 

 
249 
(сөйленер 
сөзіңізге  қажетті  материалдарды  даярлау) 
кіріскейсің; Сөйлеу мақсатының толық жүзеге асуы үшін, ой 
жүйесінің 
тиімділігін 
ескере 
келе, 
жинақталған 
материалдарды  топтастыру  дұрыс  /диспозиция/;  Элокуция 
кезеңінде  сөйленер  сөздің  жоспары  мен  құрылымын 
әзірлегейсің.  Бұл  тұста  тілмен  жұмыс  жасаудың  тынымсыз 
машақаты  жүрмек;  Еске  сақтау  амалына  сүйеніп, 
редакцияланған, жазылған сөйленер сөзіңіздің мәтінін жаттап 
алуға кеңес берер едік [7]. 
–  „Тыңдалмаса  ықыласпен,  Ұқпасқа  айтқан  сөз  жетім” 
/Төле  би/.    „Көп  адам  жақсы  нәрселер  айта  алады,  бірақ 
тыңдай  білетіндер  тым  аз,  өйткені  бұл  үшін  ақылдың  күші 
қажет”/Э.Хоу/.  Адамдармен  дидарласа  келіп,  егер  де  біз               
бір-бірімізді  тек  тыңдап  қана  қоймай,  айтылған  сөздердің 
байыбына  терең  бойлай  білсек,  кез  келген  іс  атаулыны                
оп-оңай, жеп-жеңіл әрі айқын да нақты шешкен болар едік-ау 
деген риторикалық сауалды өз-өзімізге жиірек қою [7].  
 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 
1.
 
Аристотель. Риторика. М., Лабиринт, 2007.-256 с 
2.
 
Байтұрсынов  А.  Шығармалары:  Өлеңдер,  аудармалар,  зерттеулер. 
/Құраст. Шәріпов Ә., Дәуітов С./.-А., Жазушы, 1989.-137-298-б.б. 
3.
 
Маметова  Ә.  Қазақ  билерінің  шешендік  сөздері  және  оның 
әдебиеттегі  тарихи  орны.  Филология  ғыл.канд.  ...диссертациясы, 
А.,1945. 
4.
 
Адамбаев Б. Шешендік өнер. А., Ғылым, 1999.-204 б. 
5.
 
Негимов С. Шешендік өнер. А., Ана тілі, 1997.-209 б. 
6.
 
Қосымова Г. Қазақ шешендік өнерінің негіздері. А., Білім, 2003.-260 
б. 
7.
 
Қыдыршаев А.С. Кестелі шешендіктану. Орал, 2008.-84 б. 
 
* * * 
В  данной  статье  дается  определение  понятия  риторической 
культуры  ,  рассматриваются  проблемы  формирования  у  студентов 
риторической культуры через преподавание риторики в вузах.  
 
* * * 
In this article is given the determination of rhetorical culture notion, are 
looked the matters of forming the rhetorical culture of students through teaching 
the rhetoric in high school. 
 

 
250 
  УДК 028                                                                
 
Даришева Т.М.  
Кандидат педагогических наук  
Коленко И.М. 
Ст.преподаватель,  
ЗКГУ им.М.Утемисова, г.Уральск 
 
К ПРОБЛЕМЕ АКМЕОЛОГИИ ЧТЕНИЯ 
 
В  Республике  Казахстан  разработана  и  начала 
внедряться  первая  государственная  программа  «Читающий 
Казахстан».  Главная  цель    программы  –  приобщение 
населения  к  чтению  как  необходимому  инструменту 
духовного  и  интеллектуального  прорыва  нации.  Программа 
разработана  Министерством  культуры  и  информации 
Республики  Казахстан  и  Национальной  библиотекой 
Республики Казахстан на 2007-2010 годы [14]. 
Чтение  определяется  главным  элементом  постижения 
культурных  и  национальных  ценностей,  инструментом 
познания и повышения интеллектуального потенциала нации, 
творческой    и  социальной  активности  личности,  фактором 
воспитания  гражданской  позиции  и  патриотизма  членов 
общества. 
Чтение  формирует  сознание  человека,  закладывает 
основы 
мировоззрения, 
образования 
и 
получения 
профессиональных навыков.   
Исследования  последних  лет  показывают,  что  в 
современном  Казахстане,  как  и  во  всем  мире,  наблюдается 
кризис  чтения.  Проблемы  чтения  стали  в  один  ряд  с 
важнейшими  государственными  задачами  сохранения  и 
развития  национальной  культуры.  Их  решение  требует 
объединения  усилий  органов  государственной  власти  и 
управления,  библиотек,  издательств,  редакций  средств 
массовой  информации,  различных  общественных  организаций, 
фондов, структур по распространению печатных изданий для 

 
251 
молодёжи,  для  поддержки  читательской  культуры  с  целью 
сохранения духовного наследия.  
Программа  «Читающий  Казахстан»  разработана  в 
соответствии с Посланием Президента Республики Казахстан 
Н.А.Назарбаева  народу  Казахстана  «Стратегия  вхождения 
Казахстана  в  число  пятидесяти  конкурентоспособных  стран 
мира» (март 2006 г.) и в соответствии с разделом 4 «Развитие 
современной  системы  образования,  процветания культуры  и 
развития  духовного  потенциала  народа»  Программы 
Правительства  Республики  Казахстан  на  2006-2008  годы, 
утвержденной  Указом  Президента  Республики  Казахстан         
(30 марта 2006г. №80) [11]. 
Разработанная Программа направлена на углубленное и 
действенное  культивирование  чтения  в  целях  духовного 
просвещения  нации.  Реализация  Программы  предусматривает 
осмысленное,  целенаправленное,  глубокое  чтение,  которое 
ведет к культурной безопасности и состоятельности нации. В 
методике  воспитательной  работы  в  становлении  и  развитии 
личности  немаловажную  роль  играет  расширение  кругозора 
воспитуемого.  На  передний  план  выдвигается  проблема 
воспитания культуры чтения молодого поколения.   
Чтение как научная проблема не только имеет место, но 
и  становится  актуальной  для  научного  познания.  Тема  мало 
изучена, 
поскольку 
ощущается 
недостаточность 
фундаментальных  исследований  по  данной  проблеме. 
Программа  «Читающий  Казахстан»  предусматривает 
научные  исследования  по  проблемам  социологии, 
философии, психологии, педагогики чтения. 
Для  реализации  Программы  объединены  усилия 
государственных органов, библиотек, издательств, редакций, 
средств 
массовой 
информации, 
образовательных 
учреждений,  общественных  фондов  с  целью  привлечения  к 
чтению  широких  слоев  населения,  обеспечения  доступа  к 
печатным изданиям каждому гражданину, поощрения чтения, 
поддержки  читательской  культуры  с  целью  сохранения 
духовного наследия [6]. 
Среди задач Программы: возрождение традиций чтения 
в  производственных  коллективах,  развитие  традиций 

 
252 
семейного  чтения,  пропаганда  чтения  среди  детей  и 
юношества, 
использование 
новых 
технологий 
в 
популяризации  чтения,  расширение  репертуара  чтения  и 
другие. 
 Предполагается  развитие  сети  детских  библиотек  по 
типу  досугово-познавательных  центров  и    организация  
салонов детского чтения в крупных торгово-развлекательных 
комплексах;  вовлечение  средств  массовой  информации  в 
процесс  создания  привлекательности  чтения;  широкое 
использование  и  внедрение  мультимедийных  технологий; 
проведение  республиканских  и  международных  акций, 
фестивалей по чтению. 
Целенаправленная работа в  области  политики развития 
чтения  в  общенациональном  масштабе  направлена  на 
поддержку  устойчивого  вкуса  к  чтению,  особенно 
подрастающего поколения казахстанцев.  
Проблема  детского  и  юношеского  «нечтения»  - 
общемировая. 
Многие 
страны, 
соприкоснувшись 
с 
«вторичной  неграмотностью»,  приступили  к  решению 
проблемы,  при  этом  акцент  ставится  на  внедрение  програм 
«Детское  чтение»,  «Выключи  компьютер  (телевизор)», 
«Летнее  чтение»  и  т.п.  Принимаются  государственные 
программы  чтения  в  Канаде,  США,  благополучной  в 
отношении  читательской  культуры  -  Франции.  В  США, 
например,  курс  литературы  и  мировой  культуры  введен  в 
технических  вузах,  для  студентов  и  старшеклассников 
организуются  летние  лагеря  чтения.  В  России  реализуется 
«Национальная программа поддержки и развития чтение». 
Сегодня  чтение  поставлено  в  один  ряд  с  важнейшими 
государственными 
задачами 
защиты 
и 
обеспечения 
безопасности  культуры.  Изыскать  возможность  исключения 
кризиса  чтения,  защита  его  ценности,  поднятие  его  статуса, 
привитие  вкуса,  поддержка  положительного  отношения  к 
чтению у молодежи – общая задача государства.  
Отдельная  статистика,  выведенная  по  анализу  чтения, 
показывает,  что  у  12  %  опрошенных  в  круг  чтения  входят 
классические  произведения,  более    36  %  респондентов          
(в  основном  учащиеся  и  студенты)  указали,  что  посещают 

 
253 
библиотеки по необходимости, в частности, чтобы получить 
художественную  литературу.  Чтение  в  современном 
обществе    выполняет  в  основном  лишь  две  социальные 
функции  –  образовательную  и  развлекательную.  Чтение 
утрачивает  статус  высоко  духовного  занятия,  равно  как  и 
статус престижного времяпрепровождения [8,9]. 
Вопросы,  затрагивающие  проблему  чтения  в  нашей 
стране поднимаются на заседаниях Министерства культуры и 
информации  Республики  Казахстан;  на  международном 
конгрессе 
чтения 
«Читающее 
общество 
– 
основа 
конкурентоспособности  страна»  (Астана,  2007г.);  на 
заседаниях  республиканской  конференции  «Чтение  – 
национальный  приоритет  Казахстана»,  (Актобе,  2006г.);  на 
конференции «Чтение молодежи – духовный ресурс развития 
общества»  (2  ноября  2006  года);  на  заседаниях  издателей, 
книготоргующих фирм; на международной книжной ярмарке 
«По Великому Шелковому пути»; на библиотечных форумах 
и в профессиональных периодических изданиях [15]. 
В  октябре  2007  года  в  г.Шымкенте  состоялась 
международная  научная  конференция  «Книга  и  Великий 
Шелковый  путь»,  где  были  обсуждены  перспективы 
возрождения традиций чтения. 
Проблема  развития  чтения  интенсивно  изучается  во 
всех 
развитых 
странах 
мира. 
На 
международной 
конференции  «Чтение  в  культуре  III-его  тысячелетия»  
представлены доклад специалистов разных областей знания – 
педагогов, 
библиотекарей, 
психологов, 
социологов, 
нейролингвистов.  Всех  их  объединяет  идея  акмеологии 
чтения, то есть повышения его качества, совершенствования 
читательской 
деятельности, 
развития 
способности 
полноценного  восприятия  текста,  что  в  конечном    итоге 
обуславливает продуктивность чтения [12]. 
«Акмеология»  происходит  от  греческого  «akme»,  что 
означает – вершина. Вторая часть – соответствует  значению 
слов  «наука»,  «знание».  Таким    образом,  акмеология 
представляется  как  наука  о  закономерностях  достижения 
вершин 
развития 
человека 
в 
любых 
видах 
жизнедеятельности. 

 
254 
Акмеология чтения – новое междисциплинарное знание. 
Чтение  –  объект  для  научных  исследований.  Акмеология 
чтения – сравнительно молодая наука. Акмеология включена 
в  реестр  наук,  по  которым  присуждаются  учёные  степени. 
Создана  Международная  академия  акмеологических  наук, 
открыты  кафедры  акмеологии  в  вузах,  издаётся  журнал 
«Акмеология»,  проводятся  международные  и  региональные 
конференции.  Акмеология  выходит  на  ведущие  научные 
позиции в системе знаний о человеке, фокусирующей в себе 
то,    что  помогает  личности  достигать  высокого  уровня 
развития.  
Акмеология  чтения  отражает  интегративный  подход  к 
человеку читающему, объясняет суть читательского развития 
человека  как  путь  к  вершинам  чтения  во  всей  его 
многогранности 
и 
многоступенчатости. 
Это 
– 
междисциплинарная  область  знаний  о  закономерностях 
развития  читателя  –  субъекта    читательской  деятельности, 
включающей разные её уровни и аспекты анализа, на основе 
принципа  единства  сознания  личности,  деятельности  и 
общения.  Акмеология  чтения  –  научная  дисциплина  о 
закономерностях  достижения  вершин  на  каждом  этапе 
читательского развития человека [3]. 
Рассмотрим  некоторые  вопросы  изучения  чтения  в 
контексте  акмеологии  чтения.  В  ней  читатель  рассматри-
вается  в  единстве  индивидуума,  личности  и  субъекта 
деятельности.  Человек  сам  творит  свою  читательскую 
судьбу.  «Читатель  выступает  не  пассивным  субъектом 
управляющего  воздействия  педагога,  библиотекаря,  а 
активным  участником,  имеющим  собственную  цель 
обращения к литературе» Культура чтения отражает уровень 
читательского    развития,  его  количественно-качественные 
изменения 
в 
сознании, 
деятельности 
и 
общении, 
одновременно  являясь  продуктом  и  фактором  развития 
личности [7]. 
Читатель  находится  на  пересечении  видеокультур: 
книжной,  компьютерной.  Снижение  основных  показателей 
культуры чтения фиксируют социологи, психологи, педагоги, 
библиотековеды. 
Отмечается 
увеличение 
количества 

 
255 
нечитателей,  изменение  круга  чтения  в  сторону  «чтива»  и 
прагматических  целей,  снизижение  продуктивности  чтения. 
Возникает  необходимость  анализа  чтения  на  основе 
концепций 
системного 
типа, 
среди 
которых 
и 
акмеологическая.  
Цель  акмеологии  чтения  –  разработка  теоретико-
методологических  и  технологических  основ  читательской 
социализации,  читательского  развития  личности.  Её 
достижение  возможно  через  комплекс  задач  системного 
характера,  включающего  разные  аспекты  исследования  и 
практической  реализации.  Одной  из  них  является 
институциализация  и  профессионализация    читательского 
развития  личности.  Это  означает  создание  организаций 
государственного  характера,  отвечающих  за  научную, 
образовательную  и  практическую  деятельность  в  области 
читательской  социализации.  Необходимо  осознать,  что  без 
специальной  подготовки  кадров  -  акмеологов  чтения  с 
высоким  уровнем  профессиональной  компетентности, 
кризисные явления в области чтения не преодолеть. 
Термин  «акмеология  информационной  культуры» 
введен наряду с термином «акмеология чтения». Акмеология 
информационной  культуры  –  научная  дисциплина,  изучающая 
закономерности  достижения  вершин  информационного 
развития  личности  на  каждом  возрастном  этапе  ее 
жизнедеятельности  в  соответствии  с  достигнутым  уровнем 
информационной социализации человечества [4]. 
Основой формирования информационной культуры является 
теория информационного развития личности.  
XXI  век  отмечен  быстрым  развитием  электронных 
средств  хранения,  распространения  и  предоставления 
информации,  что  резко  меняет  сложившуюся  систему 
коммуникаций.  Нынешнюю  ситуацию  сравнивают  с 
периодом  появления  книгопечатания.  Компьютер  бросает 
вызов книгам и институтам их хранения и распространения.  
Исследователи утверждают, что в ходе информатизации 
общества,  роль  книжной  культуры  объективно  снижается, 
книга  вытесняется  электронными  носителями  информации. 
Однако, мировой опыт, статистика книгоиздания показывает, 

 
256 
что число выпускаемых и читаемых книг с распространением 
компьютеров  увеличилось.  Необходимо  отметить,  что 
стремительное  развитие  информационных  систем, 
компьютерных  технологий  влияет  на  формирование 
интересов читателя.  
Основные  преимущества  электронной  формы  хранения 
и  распространения  информации  -  компактность,  высокая 
сохранность,  быстрота  распространения  в  пространстве. 
Чтение  нередко  приобретает  интерактивный  характер, 
превращаясь  в  диалог,  который  ориентируется  на 
удовлетворение  информационно-прагматических    потребностей. 
Несмотря  на  развитие  информационных  технологий  следует 
учесть,  что  предпосылкой  в  овладении  электронными 
средствами информации, является умение читать.  
 Век 
новых 
технологий 
требует 
гибкости 
от 
пользователей  информации,  в  частности,  компьютерная 
грамотность  не  может  существовать  без  традиционных 
навыков грамотности. Книги остаются не только источником 
информации,  но  и    предметом  жизненной  необходимости, 
ибо  они  выполняют  роль  эмоциональной,  интеллектуальной 
и социальной поддержки.  
Ряд  исследователей  считают,  что  только  читающее 
общество  является  мыслящим.  Ученые  прогнозируют 
снижение 
уровня 
грамотности 
и 
распространение 
функциональной  неграмотности  тех,  кого  учили,  но  не 
научили читать, не сделали настоящим читателем [5,13]. 
Считаем, 
что 
молодое 
поколение 
необходимо 
воспитывать  в  направлении  по  осознанию  значения  книг, 
газет,  журналов  в  жизни  человека.  Доступность  и 
мобильность  в  использовании  электронными  средствами 
информации не должно их отчуждать от чтения. 
Конкуренция  различных  источников  информации  с 
печатной  продукцией,  стала  почвой  для  прогнозирования 
кризиса книжной культуры, особенно, среди представителей 
молодого поколения, широко увлекающегося аудиовизуальными 
источниками 
информации. 
Однако, 
многочисленные 
исследования  социологов,  психологов,  библиотековедов, 
педагогов  говорят  об  обратном.  Чтение  продолжает  играть 

 
257 
ведущую роль не только в образовательном процессе, но и в 
личностном саморазвитии на протяжении всей жизни людей. 
Перспективы  читательской  социализации  во  многом 
будут  зависеть  от  решения  задачи  профессионализации 
акмеологии  чтения  –  самостоятельного  вида  научной, 
образовательной  и  практической  деятельности,  важное 
значение которой уделяется и в Казахстане. 
Уникальная  роль  в  пропаганде  чтения,  читательском 
развитии  и  формировании  информационной  культуры 
личности принадлежит библиотеке - основному социальному 
институту, реализующему права человека на свободу чтения, 
что  отражено  в  Законе  Республики  Казахстан    «О 
культуре»[10]. 
Многофункциональная  библиотека  на  современном 
этапе – это огромный мир социальных коммуникаций, место, 
где  встречаются  друг  с  другом,  ищут  ответы  на  самые 
насущные  вопросы  жизни.  Будущее  за  теми  библиотеками, 
которые  объединяют  традиционную  культуру  общения  с 
книгой с новыми информационными технологиями [1,2]. 
Развитие  читателя  –  процесс  длительный,  касающийся  
многих  сфер  человеческой  деятельности.  На  наш  взгляд, 
обучение  стратегии  чтения  должно  быть  интегрировано  в 
учебные  предметы,    в  проведение  практических  занятий,  во 
внеаудиторные  мероприятия,  проводимые  библиотеками 
учебных заведений, культурными центрами. 
Учитывая,  что  библиотеки  играют  неоценимую  роль  в 
формировании у детей умений и навыков чтения, сохранении 
общего  уровня  грамотности,  необходимо  определить 
соответствующее  место  библиотекам  в  стратегических 
программах  при  бюджетном  планировании.  Библиотека  – 
одна  из  важнейших  систем  воспитания  и  обучения, 
представляющая  доступ  к  духовным  ценностям, 
следовательно,  необходимо  направить  значительную  часть 
целевых  программ  для  развития  библиотек.  Например,  в 
Северном  Казахстане,  с  2005  года  действует  программа 
«Открытая  книга»,    Центр  чтения  «Книга  без  границ»,            
в 
Восточно-Казахстанской 
областной 
библиотеке 
им.А.С.Пушкина реализуется программа «Читающая семья». 

 
258 
В  Западно-Казахстанской    области  библиотека  для  детей  и 
юношества  им.  А.П.Гайдара  пристальное  внимание  уделяет 
комплексным  программам  по  чтению  детей,  юношества  и 
родителей,  обслуживанию  инвалидов-детей,  воспитанию 
экологической, 
информационной 
культуры, 
внедрены 
программы:  «Радостное  чтение»,  программа  работы 
образовательного  и  культурного  центра  ПТШ  и  колледжей 
«Молодежь и XXI век», «Материнское чтение», «Библиотека 
как центр экологической культуры».  
В  Западно-Казахстанском  государственном  университете  
им.М.Утемисова  разработана  и  внедрена  целевая  программа 
«Книга  и  чтение  студента  ЗКГУ».  В  рамках  программы 
проводятся  литературные  вечера, презентации книг,  встречи 
с  писателями  и  поэтами  Казахстана,  книжные  выставки, 
конкурсы  чтецов  и  другие  формы  пропаганды  книги  и 
чтения. 
Такие программы позволяют скоординировать действие 
различных  структур,  поощряют  сотрудничество  разных 
партнеров,  позволяют  государству  действовать  в  русле 
позиций  Манифеста  ЮНЕСКО:  «Создание  и  закрепление 
навыков чтения у детей с самого раннего возраста».  
Эффективной 
формой 
привития 
у 
студентов 
университета  интереса  к  чтению  являются  творческие 
объединения.  Успешно  осуществляют  свою    деятельность 
молодежные  объединения:  «Ақиқат»,  «Жас  экономист»;  
студенческие  театры  «Дауылпаз»,  «Эхо»,  «Парадигма»; 
литературное  объединение  им.К.Жумалиева;  Театр  книги, 
литературный 
салон 
«Свеча», 
экологический 
клуб 
«Бумеранг» и другие. 
Программы  деятельности  творческих  объединений 
различны.  Например,  в  процессе  проведения  дебатных 
турниров,  студенты  практикуются  в  умении  грамотного 
построения  своего  выступления  и  привлечения  внимания  и 
поддержки аудитории, овладевают навыками культуры речи. 
Молодежное  объединение  «Студенческий  союз  ЗКГУ»  
привлекает  студентов,  увлеченных  научными  открытиями, 
спортом,  видами  искусств.  Театр  книги  ставит  целью 
презентацию новых произведений казахстанской литературы, 

 
259 
проводит  юбилеи  книг,  мероприятия  в  рамках  Всемирного 
Дня  Книги.  Литературное  объединение  им.К.Жумалиева, 
литературный  салон  «Свеча»  проводят  для  студентов 
поэтические, прозаические вечера, посвященные литературному 
творчеству классиков, писателей – современников. Участие в 
творческих 
объединениях 
расширяет 
познавательную 
активность 
студентов, 
повышает 
информационную 
грамотность,  расширяет  круг  чтения  и  формирует  его 
культуру. 
Одним из инструментов изучения роли чтения в жизни 
населения 
являются 
социологические 
исследования. 
Сотрудники  областной  библиотеки  для  детей  и  юношества 
им.  А.П.Гайдара  областной  универсальной  научной 
библиотеки  им.Ж.Молдагалиева  проводят  постоянное  и 
целенаправленное  изучение  читательских  потребностей, 
интересов,  мотивов  чтения.  Среди  них:  «Лето  -  2003»,          
«С  любимой  книгой  в  ХХI  век»,  «Современное  чтиво», 
«Расскажи  о  себе»  и  другие.  В  Западно-Казахстанском 
государственном  университете  им.М.Утемисова  проведено 
социологическое 
исследование 
«Студент- 
читатель». 
Результаты исследования активно используются на практике. 
Среди  основных  мотивов  чтения  выделены:  учебно-
образовательный  процесс,  повышение  профессионального 
уровня, реализация увлечений, психологическая разгрузка. 
Исследования также показывают: 
-  в  структуре  читательских  предпочтений  сохраняется 
высокий  интерес  к  книге,  способной  дать  человеку 
необходимые знания и практические советы, быть полезной в 
решении конкретных проблем; 
-  высокий  интерес  к чтению  не  зависит  от  социального 
статуса личности; 
-  в  чтении  национальной  литературы  лидирующее 
положение  занимает  художественная  литература  на 
казахском языке; 
- 
литературные 
интересы 
читателей 
Западно-
Казахстанской 
области 
во 
многом 
совпадают 
с 
литературными  пристрастиями  читателей  стран  СНГ,  в 

 
260 
списках 
литературы 
преобладают 
детективно-
приключенческие и сентиментальные романы.  
Молодое  поколение  в  любой  стране  –  это  активная  и 
перспективная  часть  общества,  восприимчивая  ко  всему 
новому,  готовая  на  перемены  и  новации,  переживающая 
период становления социальной зрелости. В Казахстане уже 
сформировалось  поколение  молодых  людей,  выросших  в 
условиях  независимого  государства,  демократических 
преобразований.    Именно  молодежи  вместе  со  старшим 
поколением  предстоит  решать  важную  стратегическую 
задачу, поставленную Президентом Республики Казахстан  – 
вхождение нашего государства в число пятидесяти наиболее 
конкурентоспособных  стран  мира.  Успех  проводимых 
реформ  во  многом  зависит  от  уровня  образованности, 
информированности,  интеллектуального  и  физического 
потенциала 
молодого 
поколения, 
являющегося 
стратегическим ресурсом страны. Сейчас, когда формируется 
общество  знаний,  особенно  важна  роль  чтения  как  основы 
умения  непрерывно  учиться,  осваивать  новое.  В  этой  связи 
акмеология  чтения  сродни  лестнице,  ведущей  к  успеху  в 
образовании  в  иных  сферах  деятельности  и  в  общей 
психоэлевации 
– 
возвышении 
личности 
[12].   
Распространенность  чтения  –  непременный  фактор  жизни 
любого  общества  и  человека,  показатель  духовной, 
образовательной, культурной состоятельности государства.  
 

жүктеу/скачать 1,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: