ДВЕ ИНТЕРПРЕТАЦИИ ПОНЯТИЯ ДЕНЕЖНОЙ КУЛЬТУРЫ

380 

 

деньгам, ценность денег в коллективных представлениях, роль денег в регулировании семейных 

отношений  и  т.д.  Эвристический  потенциал  данной  категории  трудно  переоценить,  и 

конкретные  эмпирические  исследования  с  привлечением  рассматриваемого  концепта  должны 

продемонстрировать  реальные  социокультурные  ограничения  и  стимуляции  денежного 

обращения. 

Более  широкое  понимание  денежной  культуры    характерно  для  философской  позиции. 

Родоначальником философско-культурологического подхода в анализе значения денег с полным 

основанием  можно  назвать  Г.  Зиммеля,  и,  если  выразить  его  позицию  кратко  и  ёмко,  то  она 

будет гласить, что денежная культура есть культура общества модерна[3]. «Философия денег», 

вышедшая первым изданием в 1900 г., по сути, оказалась развёрнутой философией культуры, в 

которой  обосновывалась  концепция  культуры  как  символической  системы.  Авторы  сборника 

«Аспекты  денежной  культуры»,  вышедшего  в  начале XXI в.  в  честь  столетия  «Философии 

денег»,  не  зря  в  этой  связи  указывают  на  принципиальное  значение  работы  Г.  Зиммеля  как 

произведения,  в  котором  тема  денег  создаёт  особую  парадигму  в  современной  философии 

культуры[4]. 

Денежная  культура  с  этой  точки  зрения  является  культурой  общества,  в  котором 

непосредственные социальные связи опосредуются в виде количественного символа. Деньги – 

это больше, чем товар, так как их можно увидеть во всех сферах культуры и жизни человека. 

Современная  экономика  ставит  деньги  во  главу  угла,  тем  самым  она  признаёт  свою 

собственную  зависимость  по  отношению  к  символу,  это  не  капиталистическая  или 

постиндустриальная  экономика,  а  именно  монетаристское  хозяйство,  в  котором  происходит 

подмена  реального  блага  на  его  стоимость.  Как  метафорично  выразился  С.  Московичи, 

комментируя труд Г. Зиммеля, - «Деньги – это наш Сократ. Платон говорил о философе, своем 

учителе: «Что  подумал  бы  Сократ  о  том  или  другом  вопросе?».  Точно  так  же,  как  только  мы 

видим предмет или слышим о нем, мы спрашиваем: "Сколько он стоит?"»[5, с. 371]. 

Стоимость  выстраивает  предметы  по  своей  шкале,  которая  не  имеет  отношения  к 

реальному  порядку.  Она  дистанцирует  предмет  от  человека  в  объективированной  форме, 

преодоление  которой  связано  с  практикой  обмена.  В  результате  каждый  предмет, 

предназначенный  для  удовлетворения  человеческих  потребностей,  оказывается  полностью 

принадлежащим  миру  стоимости.  Этот  процесс  расширяется  вширь  и  вглубь,  охватывая  не 

только  материальные  предметы,  но  и  сферу  идей,  знания,  чувств  и  эмоций,  всего  спектра 

существования  человека  и  мира.  Культура,  таким  образом,  теряет  качество,  приобретая 

количественную  форму.  Происходит  квантификация  культуры,  выраженная  в  превалировании 

количественных оценок и калькуляции социальных процессов. 

Растущий  рост  потоков  виртуальных  денег  в  современном  обществе  ещё  больше 

усиливает  значение  симулятивных  социокультурных  практик.  Происходит  это  ввиду  того,  что 

абстрагированный  денежный  «второй  мир»  приобретает  самостоятельное  существование  по 

отношению  к  реальному  бытию.  Дело  в  том,  что  когда  мы  определяем  ценность  вещи 

количественным  показателем  (ценой),  то  в  этом  квантитативном  акте  всё-таки  есть  какое-то 

содержание, есть некая субстанциональность, выраженная в числе и нами чётко осознаваемая. 

Виртуальные  деньги  же  не  обозначают  ничего,  кроме  самих  себя.  Источником  такой 

замкнутости  можно  считать  отказ  от  репрезентативности  валюты  золотым  стандартом. 

Свободное  печатание  банкнот,  финансовые  манипуляции,  биржевые  игры,  функционирование 

международных кредитных карт, - всё это отражает характерную для современного денежного 

обмена  симуляцию  своей  функции.  Самовоспроизводство  денег  никак  не  связано  с 

действительными  нуждами  хозяйства,  оно  имеет  единственную  цель – продолжение 

финансовой игры без правил до бесконечности. 

Указанные  тенденции  создают  уникальную  среду,  которую,  используя  термин 

постмодернизма,  можно  назвать  «гиперреальность».  Количественное  обозначение  какого-либо 

предмета  или  идеальных  объектов  становится  самостоятельным  по  отношению  к  самой 

реальности, более того, сама реальность оказывается излишней. Число становится замкнутым 

на самом себе. 

В  случае  признания  денежной  культуры  нашей  культурой  понятным  становится  и 

характер современного финансового кризиса. Этот кризис – результат ничем не обеспеченного 

денежного  обращения,  раздуваемого  кругооборота  симулякров.  Ж.  Бодрийяр  не  зря  отмечал, 

что  современная  экономика  движется  в  двух  направлениях:  с  одной  стороны,  отрыв 

производства  от  конкретных  потребностей  общества,  выраженный  в  стремлении  обеспечить 

381 

 

экономический  рост  как  таковой,  не  ориентированный  ни  на  потребности,  ни  на  прибыль;  с 

другой стороны, «отрыв денежного знака от всякого производства: деньги вступают в процесс 

неограниченной спекуляции и инфляции»[6, с. 75]. Являясь знаком меновой стоимости, деньги 

в  своём  развитии  становятся  неподвластными  и  ей: «Освободившись  от  самого  рынка,  они 

превращаются  в  автономный  симулякр,  не  отягощенный  никакими  сообщениями  и  никаким 

меновым значением, ставший сам по себе сообщением и обменивающийся сам в себе»[6, с. 76]. 

В этих условиях реальный сектор экономики оказывается в положении, отчуждённом от 

продукта и средства своей собственной деятельности, то есть от денег. Тот же С. Московичи не 

зря  сравнивает  деньги  с  сакральной  сущностью,  а  раз  они  берут  на  себя  божественную 

функцию, то выходов из сложившейся экономической ситуации может быть два. Первый путь: 

укрепление божественной силы путём полной дематериализации денег. Диалектика идеального 

и  материального  в  деньгах – это  история  постепенного  лишения  материальных  форм  и 

движение  к  всё  более  и  более  идеальным  формам,  апофеозом  которых  вряд  ли  стоит  считать 

электронную  систему  обслуживания  сделок.  Не  таким  уж  и  фантастическим  выглядит 

предположение,  в  соответствии  с  которым  деньги  как  таковые  исчезнут  вовсе, 

трансформировавшись  в  чистую  информацию  о  числе.  Иными  словами,  человек  перестанет 

использовать любой предметный способ существования денег и будет оперировать числовыми 

выражениями  для  проведения  финансовых  операций  любой  сложности  и  объёма.  В  таких 

условиях  скорость  перемещения  денег  и  их  информационная  эффективность  возрастёт  до 

своего максимума, в результате чего стоит ожидать новый экономический рост с ещё большей 

степенью симуляции. 

Второй  путь:  секуляризировать  экономическое  сознание  и  «вернуть  Бога  на  землю». 

Мировое  хозяйство,  в  этом  случае,  должно  признать  неэффективность  фидуциарных  денег,  и 

обеспечить  существование  валют  как  реально  обеспеченных  единиц.  Вариантов  здесь  много: 

это и возвращение к золотому стандарту, и привязка денег к трудовой деятельности (Итакский 

час),  и  организация  натурального  обмена,  и  т.д.  Осуществление  этого  пути  выглядит 

невозможным, поскольку представляется  определённым  шагом  назад. С  другой  стороны, если 

этого  не  сделать, и  выбрать  первый  путь (что, скорее всего,  и произойдёт), то мы окажемся в 

положении,  когда  придётся  задуматься  о  реальности  не  только  мировой  экономики,  но  и 

результатов своей деятельности, и самих себя. 

 

Список литературы: 

1.  Абрамова  С.Б.  Деньги  в  социальном  взаимодействии:  опыт  исследования  актуальной 

денежной культуры: Автореф. дис. … к-та социол. наук. - Екатеринбург, 2002. - 22 с.  

2.  Литвиненко  Д.В.  Монетарная  культура  населения  среднего  промышленного  города  в 

условиях формирования рыночных отношений в России: Автореф. дис. … к-та социол. наук. - 

Ростов н/Д., 2009. - 24 с. 

3. Simmel G. Philosophie des Geldes. - Berlin: Duncker&Humblot, 1987. - 585 s. 

4. Aspekte der Geldkultur. Neue Beiträge zu Georg Simmels «Philosophie des Geldes». - 

Magdeburg: Edition Humboldt, Scriptum Verlag, 2002. - 152 s. 

5. Московичи С. Машина, творящая богов. - М.: КСП+, 1998. - 560 с. 

6. Бодрийяр Ж. Символический обмен и смерть. М.: Добросвет, 2000. 387 с. 

 

 

ƏОК 331.5(574) 

 

ЖАСТАР ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ  

ТЕОРИЯЛЫҚ-ƏДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ 

 

Оразбекова М. 

Қазтұтынуодағы Қарағанды экономикалық университеті,  

Қ

араганды қ., Қазақстан Республикасы

 

 

Қазіргі  қоғамдағы  жастар  ролі,  жас  буынның  əлеуметтік  қызметтері,  оның  саяси 

позициясы  мен  көзқарасы,  білімі  мен  кəсіби  біліктілігі  деңгейі,  адамгершілігі  мен  мəдени 

қажеттіліктері  туралы  мəселелерді  зерттеудің  теориялық  жəне  практикалық  мəні  аса  зор. 

Қоғамдық  үрдістегі  жастар  рөлі,  оның  қызметінің  түрлері,  құндылықтары,  дүниетанымы, 

382 

 

қызығушылығы,  қажеттіліктері  мен  психологиялық  қасиеттері  əлеуметтік  жəне  геосаяси  даму 

сипаты, қоғамдық қатынастар, тарихи жағдайлар сипатымен шарттасылған. 

Халықтың  осы  тобын  зерттеудің  негізгі  мəселелерінің  біріне,  біздің  ойымызша,  жастар 

еңбегінің  пайдаланылуын  бағалау  жататын  сияқты.  Бұл  өз  негізінде  жастардың  еңбек 

ресурстарын,  жастардың  еңбек  нарығын  жəне  оның  жұмыспен  қамтылуы  мен  жұмыссыздық, 

көшіп-қону, табиғи өсу сияқты құрамдас бөліктерін əлеуметтік, экономикалық, демографиялық, 

саяси  жəне  басқа  проблемалар  мен  факторлар  аясында  теориялық  жəне  практикалық  зерттеу 

қажет екенін көрсетеді. 

Жастардың орнын əлеуметтік-экономикалық жүйеде талдау қажеттілігі ең аз дегенде екі 

маңызды  шартпен  негізднледі.  Біріншіден,  жастар  шамамен  Қазақстанда  еңбекке  жарамды 

халықтың 25% құрайды; екіншіден, бұл аса маңызды, олар – елдің болашағы, олардың қызметі 

оның əрі қарай дамуымен байланысты. Бүгінде жастар көбінесе қоғамның саяси, экономикалық 

жəне əлеуметтік құрылымын анықтайды. Сонымен бірге бұл дүние жүзіндегі еңбек нарығында, 

əсіресе  Қазақстанда  қатты  осал  топтардың  бірі  болып  табылады.  Аталған  мəселелердің 

маңыздылығына  қарамастан,  оларға  ғылыми  зерттеулерде,  бұқаралық  ақпарат  құралдарынды, 

үкіметтік құжаттарда аз көңіл бөлінеді. 

18-24 жас аралығындағы жастар, бұл – студенттер немесе кəсіптік дайындықты аяқтаған 

жастар. Олар еңбек нарығына кіріп жатқан, жеткілікті кəсіптік жəне əлеуметтік тəжірибесі жоқ, 

сонымен қоса төмен бəсеклестік мүмкіндігі бар осал топ болып табылады. 

25-29  жастағы  жастар,  негізінен,  кəсіптік  таңдау  жасайды,  қандай  да  бір  өмірлік  жəне 

кəсіптік тəжірибесі бар топқа  жатады. Олар не  қажет ететінін  біледі, көбінесе  өзінің  жанұясы 

бар жəне ұсынылатын жұмысқа үлкен талаптар қояды. 

Еңбек  нарығындағы  жағдайларда  маңызды  көрсеткіш  болып  жұмыссыздықтың  деңгей, 

сыйымдылығы  жəне  еңбек  нарығының  конъюнктурасы  болып  табылады.  Алайда  мұндай 

статистика  толығымен  еңбек  нарығындағы  толық  жағдайды  көрсетпейді.  Жастар  еңбек 

биржасында басқа жастағы адамдармен салыстырғанда сирек тіркеледі. Нəтижесінде нарықтық 

қатынастың  ерекшеліктерімен  байланысты,  жасырын  жұмыссыздық,  жұмыспен  қамтамасыз 

етудің  жаңа  құбылыстарының  барлығы  есепке  алынбайды.  Өндірістік  емес  салада  жұмыс 

күшіне  сұраныс  жылдам  өсу  үстінде,  əсіресе  жылдам  коммерциаланғандарда.  Егер  де  қазіргі 

кездегі  білікті  мамандарды  дайындау  жəне  оларға  деген  сұраныс  өзгермесе,  жақын  аралықта 

біліксіз мамандар халық арасында жұмыссыздықтың ұлғаюын алып келуі мүмкін, ең алдымен 

жалпы орта мектепті бітірген, əрі қарайғы оқуын жалғастырмаған, мамандығы немесе қажетті 

біліктілігі  жоқ – жастардың  арасында.  Сондықтан  да  жалпы  білім  беруін  жəне  жастарды 

кəсіптік оқытуды ұтымды ұйымдастыру қажет. 

Еңбек  нарығының  қажеттіліктері  жастардың  өмір  құндылықтарына  сəйкес  келмегені 

диссертацияда  көрсетілген,  сонымен  қатар  бұл  сəйкессіздік  жастардың  белсенді  түрде  жұмыс 

іздеуіне  кедергі  болады,  сондықтан  да  экономикалық  жүйедегі  жастарды  жұмыспен  қамту 

мəселесіне сəйкес келетін жүйені қалыптастыру керек. 

Бұл жүйе төмендегідей қалыптасу кажет: 

-кəсіпорында,  ұйымда  жəне  мемлекеттік  мекемелерде  конкурстық  сұрыптау  негізінде 

жастарды жұмыспен қамту жəне тəжірибелерді ұйымдастыру; 

-жастар  үшін  жұмыс  орындарын  үлестіру  мақсатымен  аудандық  арнайы  бюджеттік 

қорлар жасау; 

-білім беру мекемелерінің түлектерін жұмыспен қамтамасыз ететін жұмыс берушілердің 

ынталандыру жүйесін жетілдіру; 

-жастармен мамандыққа бағытталған ескертпелі жұмыс жүргізу; 

-жастар  жұмыссыздығын  алдын-ала  ескерту  жөнінде  іс-шараларда  қалыптастыру  жəне 

жүзеге асыру; 

-жастарды  баспа  жəне  электронды  ауқымда  ақпарат  құралдары  арқылы  ақпараттандыру, 

еңбек  нарығы  жəне  жастарды  қолдану  шаралары  туралы  анықтамалық  жəне  ақпараттық-

əдістемелік əдебиеттерді баспаға шығару; 

-жас  кəсіпкерлікті  жəне  жастар  кəсіпкерлігін  құру  тəжірибесін  дамыту,  жастардың 

бизнес-жоспарларын кеңеспен жəне эксперттермен қамтамасыз ету. 

Еңбек  ресурстарының  тобы  ретінде  жастарға  басты  назар  аудару,  бұл  елдің  маңызды 

ресурсы  екені  түсінікті  болған.  Бұл  Орал,  Сібір,  Қиыр  Шығыс  құрлыстарындағы  комсомол 

отрядтары,  тың  жəне  тыңайған  жерлерді  игеру,  өнеркəсіпті,  экономиканың  түрлі  салаларын 

дамытудағы жастар жұмыстарымен расталады. 

383 

 

Жас кезінде адам жеке тұлға ретінде қалыптасады, жəне дəл осы мерзімде оның өмірінде 

негізгі оқиғалар болады, оның еңбек жолы жəне ЖІӨ-ге қосқан үлесі əрі қарай көбінесе соларға 

байланысты болады. Оған білім алу, некеге тұру, балаларының дүниеге келуі жəне т.б. жатады. 

Осылардың барлығы көп адамның дəл осы жастық шағында болады. 

Адам  өміріндегі  кезеңдерінің  тізбекті  ауысуы  барысында  оның  дамуының  кері 

айналмайтын кезеңдері жүзеге асады: балалық шақ, жасөспірім жас, кемел жас жəне қарттық. 

Уақыт  өте  олар  бір-бірін  алмастырады.  Бір  қарағанда  адам  жасы  адам  ағзасының  өмірлік 

шектерін анықтаушы биологиялық индикатор ғана болып табылады. Бірақ та ол мүлдем бұрыс 

пікір.  Адам  ағзасындағы  антропометриялық,  физиологиялық  жəне  психологиялық  өзгерістер 

біркелкі  жүрмейді.  Осыған  байланысты  адамды  жəне  оның  іс-əрекетін  зерттеу  мəселелерімен 

айналысатын физиология, социология, статистика, экономика жəне демография сияқты ғылыми 

бағыттарда адамның жас шектерін анықтау кезінде сан алуан тəсілдемелер қолданылады. 

Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жастар саясаты 

жөніндегі»  заңына  сəйкес  жастар - бұл 16 жастан  бастап 29 жас  аралығындағы  Қазақстан 

Республикасының  азаматтары,  шет  мемлекеттердің  азаматтары  жəне  Қазақстан  Республикасы 

аумағында тұрақты өмір сүріп жатқан азаматтығы жоқ тұлғалар. 

Заңнамада  анықталған  еңбек  ресурстарының  төменгі  шекарасы  болып 16 жас 

есептелетіндігін,  сондай-ақ  осы  жасқа  қарай  жас  адамда  бұлшық  ет  пен  сүйек  жүйесі 

қалыптасатындығын  жəне  оның  белгіленген  жұмысты  орындай  алатындығын  назарға  ала 

отырып, осы жас жұмыс істеу кезеңінің заңды негізделген бастапқы сатысы болып табылады. 

Сонымен  қатар,  дəл  осы  жаста  жастардың  басым  көпшілігі  жалпы  білім  мектебін 

аяқтайды жəне əр түрлі себептерге байланысты ЖОО-ға немесе басқа білім мекемелеріне түсе 

алмағандары  өзінің  төмен  біліктілігімен  ерекшеленетін  белгілі  бір  еңбек  түрімен  айналыса 

бастайды. 

Қазақстан  Республикасында 1998 жылдан  бастап 2001 жыл  аралығында  Қазақстан 

Республикасының 1997 жылдың 20 маусымында  қабылданған  «Қазақстан  Республикасында 

зейнеткерлікті  қамтамасыз  ету  жөніндегі»  заңына  сəйкес  зейнеткерлік  жас  өзгертілді.  Қазіргі 

кезде олар əйелдер үшін 58 жас жəне ерлер үшін 63 жас деп қабылданған. 

Қазіргі  таңда  физиологтар  былай  деп  тұжырымдайды,  яғни  отыз  жастан  асқан  жас 

адамның  денесінің  өсуі,  бұлшық  еттерінің  ұлғаюы,  басы  мен  бас  миының  көлемінің  өсуі  өз 

жалғасын табады жəне осы процесс ер адамдарда əйел адамдарға қарағанда ұзағырақ созылады. 

Жоғарыдағы  барлық  айтылғандарды  жалпылай  отырып,  Қазақстан  Республикасында 

жастардың еңбек ресурстарының жоғарғы шектері əйелдер үшін 16-32 жасты, ал ерлерде 16-34 

жасты құрауы тиіс. 

Бұған сəйкес, заңнамада жəне тəжірибелік қызметте жастардың еңбек ресурстарының жас 

шектерінің  ұлғаюы  статистикалық  материалдарды  өте  объективті  түрде  өңдеуге  жəне  осы 

санаттағылар санын талдауға ғана ықпал етіп қоймай, сонымен бірге зор ғылыми нəтижелерге 

қол  жеткізу  мүмкіндігіне,  жастар  өмірінің  жағдайлары  мен  өмір  сапасын  жақсартуға,  оның 

кəсіби  жəне  шығармашылық  əлеуетін  дамытуға,  сондай-ақ  ұсынылатын  жас  аралығында  өте 

өнімді қызметті жүзеге асыруға ықпал етеді. 

Бұл  айтқанды  қорта  келе,  жастар  еңбек  ресурстарының  жастық  есептік  кезеңін  алтын 

кесік  əдісін  қолдана  отырып  дəлелдеуге  болады.  Леонардо  да  Винчи 8 жəне 13 сандарының 

қатынасын алтын бөлік, ал заңның өзін – «алтын кесік заңы» деп атаған. 

«Алтын  кесік»  заңына  сəйкес  жастардың  еңбек  ресурстарын  зерттеу 8 бөліктен  тұрады 

(немесе 38,1% 8:13 қатынасында), бұл орайда 13 бөлік (61,9%) – бұл қалған еңбек ресурстары. 

Соған сəйкес, барлық еңбек ресурстары 21 бөлікті, яғни 100%-ды құрайды. 

Жастардың  еңбек  ресурстарының  төменгі  жас  шегі 16 жасты  қабылдай  жəне  «алтын 

кесік»  əдістемесін  қолдана,  сондай-ақ  Қазақстан  Республикасында  ерлер  үшін  еңбек 

белсенділік  кезеңі 47 жасты  құрайтындығын,  яғни 63-16 жас  аралығын  ескере  отырып, 

келесідей əрекетті орындаймыз: 47 : 21 · 8 = 17,9 жас, бұл жастардың ерлер еңбек ресурстары 

үшін «алтын кесік» екенін анықтаймыз. 

Осылайша,  еңбек  ресурстарының  төменгі  шекарасы 16 жасты  құрайды,  яғни,  соған 

сəйкес, жас ерлердің еңбек ресурстары үшін жоғарғы шекара — 33,9 жас (16 + 17,9) немесе 34 

жас болады. 

Бұл  жағдайда  жастар  арасындағы  əйел  еңбек  ресурстарының  жоғарғы  шекарасы,  біздің 

есептеулерімізге  сəйкес,  ерлермен  салыстырғанда  басқаша  болады,  яғни  Қазақстан 

Республикасындағы  əйел  адамдардың  еңбек  ету  белсенділік  кезеңі  ерлерден  өзгеше  болады 

384 

 

жəне 42 жасты құрайды, яғни 58-16. Осындай есептеулерді жүргізгеннен соң, біз 32 жасқа тең 

жоғары шекараны анықтаймыз (42 : 21 · 8 + 16). 

Осы  есептеулер  жəне  қорытындылар  жастардың  еңбек  ресурстарының  жас 

шекараларының  негіздемесі  болып  табылады,  біздің  анықтауымыз  бойынша  əйелдер  үшін 16 

жастан 32 жасқа дейінгі жəне ерлер үшін 16 жастан 34 жасқа дейінгі аралықта болады. 

Дегенмен, еңбек ресурстарының жас тобы (16-34 жас) сан жағынан да, сапа жағынан да 

өмір  сүру  сипатына,  білім  деңгейіне,  өмірлік  қажеттіліктеріне  байланысты  əркелкі  болып 

келеді. Сондықтан да, біздің пікірімізше, оларды екі жастар тобына бөлу керек: 16-25 жас жəне 

26-34 жас аралығындағы, яғни əр түрлі бірдей кезеңдерге. 

26 жас жəне одан асқан кезде жастар 16-25 жас аралығындағы жастармен салыстырғанда, 

кəсіби тəжірибе алады жəне олардың басым бөлігі экономика саласында жұмыспен қамтылады. 

26-34  жастағы  жастар 16-25 жастағы  жастармен  салыстырғанда,  ересек  тұрғындарға 

жақынырақ 

болады, 

өйткені 

олардың 

қатарына 

еңбек 

қатынастарына 

түскен 

жұмысбастылықтың  белгіленген  мəртебесі  бар  еңбек  жасындағы  тұлғалар  жатады.  Оларда 

өздері  орындайтын  жұмыс  жөніндегі  көзқарас  қалыптасқан  жəне  белгілі  бір  кəсіби  жəне 

өмірлік  тəжірибе  жинақталған.  Осы  жасқа  қарай,  көптеген  жігіттер  мен  қыздарда  еңбек  жəне 

кəсіби жетілу, сондай-ақ өндіріс пен кəсіби қызметке бейімделу үдерісі аяқталады. 

Жоғарыда  аталғандарды  қорыта  отырып,  мынадай  қорытынды  жасауға  болады,  яғни 

жастардың  еңбек  ресурстары  құрамына  экономикалық  белсенді  жəне  экономикалық  белсенді 

емес жастар жатады. (1 кесте). 

Жоғарыда  айтылғандардың  негізінде  «жастардың  еңбек  ресурстары»  түсінігіне  келесі 

анықтама ұсынылады. 

Қазақстан  Республикасындағы  жастардың  еңбек  ресурстары – бұл  белгіленген  қызметті 

жүзеге  асыру  үшін  дене  күші,  білімі  мен  тəжірибесінің  жеткілікті  деңгейі  бар 16-32 жастағы 

(жастар арасындағы əйел жынысты еңбек ресурстары) жəне 16-34 жастағы (жастар арасындағы 

еркек жынысты еңбек ресурстары) еңбек ресурстары. 

 

Кесте 1 – Қазақстан Республикасының еңбек нарығының жағдайы 

 

 

2013 

2014

Экономикалық тұрғыдан белсенді халық,  мың адам

 

9041,3

 

62  007

өткен жылға пайызбен 

 

100,7

 

346,0

Жұмыспен қамтылған халық,  мың адам

 

8570,6

 

3603,0

өткен жылға пайызбен 

 

100,7

 

103,3

Жалдамалы қызметкерлер

 

 

 

мың адам

 

5949,7 

6109,7

өткен жылға пайызбен 

 

102,3 

102,8

Өз бетінше жұмыспен қамтылғандар,  мың адам

 

2620,9 

2400,4

өткен жылға пайызбен 

 

97,3 

91,6

Жұмыссыз, халық мың адам

 

470,7 

451,9

өткен жылға пайызбен 

 

99,1 

96,0

Экономикалық тұрғыдан белсенді халықтың ішіндегі жұмыссыз 

тіркелген  халықтың санынан үлесі, пайызбен 

 

0,3 

0,4

Жұмыссыз тіркелген  халықтың саны, мың адам 

 

30,

0

 

33,4

Жұмыссыздық деңгейі, пайызбен

 

5,2 

5,0

Жастар жұмыссыздығының деңгейі, % (15-24 жас)

 

3,9 

3,8

Жастар жұмыссыздығының деңгейі, % (15-28 жас)

 

5,5 

4,2

Ұзақ мерзімді жұмыссыздық деңгейі, %

 

2,5 

2,4

Е с к е р т у – ҚР статистика жөніндегі Агенттігінің мəліметтері

385 

 

Еңбек  нарығындағы  жастардың  жұмысбастылығы  мен  жұмыссыздығын  зерттеу  кезінде 

белгілі бір жастар тобының ерекшеліктерін ескеру керек, өйткені олар əр алуан болып келеді. 

Еңбек  нарығы  қазіргі  заманғы  экономиканы  дамытудың  негізгі  жəне  стратегиялық 

бағыттарының бірі болып табылады. Ондағы бар бос орындарды ескере отырып жұмыс күшіне 

деген  сұраныс  пен  ұсыныс  арасындағы  балансқа  жетумен  тұжырымдалатын  оның  басты 

міндетін шешу еңбек нарығын қалыптастыру факторларын айқындауды талап етеді. 

Жастардың  еңбек  нарығының  қалыптасу  факторларының  басқа  тобын  жұмыспен  қамту 

қызметімен байланысты ұйымдастырушылық фактор құрайды. 

Жастардың еңбек ресурстарының қалыптасуына ықпал етуші демографиялық факторлар 

жастардың еңбек ресурстарының сандық жəне сапалық сипатын көрсетеді. Сандық сипаттарын 

құрайтындарға мыналарды жатқызу керек: 

1) жастардың еңбек ресурстарының саны; 

2) жастардың еңбек ресурстарының икемділігі; 

Жастардың 

еңбек 

ресурстарының 

демографиялық 

факторларын 

сапалық 

құрастырушыларға келесілерді жатқызу керек: 

1)  жалпы  білім  беретін,  мəдени  жəне  кəсіптік-білікті  дайындық  деңгейі  тұрғысынан 

алғандағы еңбекке қабылетті жастардың сапасы; 

2) ой жəне дене еңбегімен айналысатын жастардың арақатынасы; 

3)  еңбекке  жарамды  жастардың  еңбекке  дене  күші  жағынан  қабілеттілігі  жəне 

денсаулығының жай-күйі; 

4) жастардың еңбек ресурстарының ұлттық-этникалық құрылымы жəне басқалар. 

Жастардың еңбек нарығын қалыптастырудың келесі демографиялық факторы – көші-қон 

болып табылады. 

Экономикалық факторлар есебінен жастардың ауылдық жерлерден қалаға, экономикалық 

хал-ахуалы  нашар  аймақтар  мен  елдерден  барынша  «бай»  жерлерге  көшуі  туындайды. 

Жергілікті көші-қон түрі бойынша, көшіп-қону легінде жастардың ауылдан қалаға кетуі басым, 

ал  кері  қайту  легі  жоқтың  қасы.  Жастар,  бұрынғысынша  ауылдан  қалаға  оқуға  кетеді,  олар 

оқуын аяқтаған соң, сонда орнығып қайта оралмауға тырысады. 

Мемлекет,  жұмыспен  қамту  саласында  түрлі  шешімдер  қабылдау  жəне  əр  түрлі  заңдар 

əзірлеу  арқылы  əлеуметтік-экономикалық  жəне  демографиялық  саясатты  жүргізе  отырып, 

тиімді  түрде  еңбек  ресурстарын  басқаруға  тырысуда.  Сондықтан  заманауи  еңбек  нарығын, 

оның ішінде жастарды қалыптастыру саяси факторлардың əсеріне де байланысты. 

Барлық ТМД мемлекеттерінің арасында шетел жұмыс күшін жалдау туралы келісімдерге 

қол  қойылған.  Сондықтан  интеграция  үрдісінің  факторлары  жəне  басқа  елдердегі  жастардың 

кəсіби қызметі жастардың еңбек нарығын қалыптастырудың саяси факторы болып табылады. 

Институционалдық  механизмнің  əрекеті  кезінде  түрлі  заңнамалық  актілер  мен  жастар 

бағдарламаларының  негізгі  ережелерін  жүзеге  асыру,  өз  кезегінде,  институционалдық  мақсат 

ретінде  болатын  жастардың  еңбек  нарығын  реттейтін  əлеуметтік  жəне  экономикалық 

механизмдердің тиімді жұмыс істеуіне ықпал етуі тиіс. 

Негізгі  əлеуметтік  механизмдердің  бірі,  жастарды  жұмыспен  тиімді  қамтамасыз  ету 

механизмі мен  оның жұмыссыздық  деңгейін  төмендету  болып табылады. Оның  тиімді  жұмыс 

істеуіне келесідей шараларды орындағанда жəне сақтағанда қол жеткізілуі мүмкін: 

-жастардың  еңбек  нарығы  проблемаларының  аймақтық  ерекшеліктерін  шешудегі 

жергілікті өзін-өзі басқару органдарының рөлін күшейту; 

-мемлекеттік  бюджет  құралдары  мен  əлеуметтік  бюджеттен  тыс  қорлар  есебінен  жастар 

жұмыссыздығының  жоғары  деңгейі  бар  аймақтарда  əлеуметтік  жəне  экономикалық 

бағдарламаларды басымдылықпен қаржыландыруды жүзеге асыру; 

-индустриялық  аудандарда,  сонымен  бірге  шағын  жəне  орташа  қалаларда, 

моноэкономикалық құрылымды  кенттерде  жастардың жаппай  жұмыссыз  болуының жағымсыз 

салдарын барынша азайту; 

-жас  қызметкерлердің  жаппай  жұмыстан  шығарылуының  алдын  алу,  жастар  үшін 

экономикалық  мақсатқа  сай  бар  жұмыс  орындарын  сақтап  қалу  жəне  жаңаларын  ашу,  жаңа 

прогерссивті өндіріс үшін жас мамандарды қайта даярлаудың озық тəжірибесін жүзеге асыру; 

-жастардың  дəрменсіз  ұйымдардағы  еңбек  құқығын  қорғауды,  жұмысынан  айрылған 

кезде жастарға тиімді қолдауды қамтамасыз ету;  

-əлеуметтік  қорғау  жəне  біліктілікті  арттыруды  қамтамасыз  ету  үшін  қажетті 

инфрақұрылым жасай отырып, ірі «жастар құрылыстарын» ұйымдастыру. 

386 

 

Жастарды  жұмыспен  қамтуға  жəрдемдесуге  байланысты  көрсетілетін  қызметтерді 

жұмыспен қамту қызмет органдары тегін ұсынуы тиіс. 

Жоғарыда  айтылғандардың  барлығын  қорытындылай  келе,  біз  берілген  болжау 

əдістерінің  жіктелімі  қалай  болғанмен  де,  еңбек  нарығында  жастардың  еңбек  ресурстарының 

санын болжауға деген бірыңғай көзқарасты анықтамайды деп есептейміз. Осыған байланысты, 

енді қолда бар деректерді, тəжірибені назарға ала отырып, аталған үдерісті əдістемелік əзірлеу 

жəне одан əрі зерттеу қажеттілігі туындайды. 

 

Əдебиеттер тізімі: 

1. Распоряжение Президента Республики Казахстан №73 «О Концепции государственной 

молодёжной политики Республики Казахстан». Астана, 28 августа 2014г 

2.Аналитический  доклад  «Молодёжь  Казахстана 2014: положение,  тенденции, 

перспективы». Республиканское социологическое исследование «Молодёжь Казахстана: 2014», 

Департамент молодёжной политики МКИОС РК, 2014г. 

3. ҚР статистика жөніндегі Агенттігінің мəліметтері 

 

 

УДК 338.24 

 

жүктеу/скачать 5,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: