Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі экология және ұлт денсаулығЫ

 

 

 

 

 

64 

пайдаланса,  АИТВ  өзінің  қан  тамырларына  жібереді.  Бірнеше  адамның 

жұқтырылған  қаны  бар  инені  пайдаланған  жағдайда,  олардың  әрқайсысына  

инфекция жұқтыру қаупі төнеді; 

•

 

АИТВ  жұқтырылған  донорлардан  қан  құю,  мүшелер  мен  оның 

жасушаларын ауыстыру кезінде АИТВ жұқтыруға болады; 

•

 

Қандай  да  бір  медициналық  қолданыстағы    стерильденбеген, 

өңделмеген  құралдарды және медициналық емес тағайындалудағы, құлақ тесу, 

татуировка, пирсинг жасау кезінде жұқтырылады.   

Қан  тапсыру  арқылы  АИТВ  жұқтырылмайды,  алайда,  жұқтырылған 

донорлық қан алғанда АИТВ жұғады.  

АИТВ жұқтырған анадан балаға берілу  («тікелей»жолмен): 

•

 

жүктілік кезінде 

•

 

босану кезінде 

•

 

емізген кезде 

АИТВ  жұқтырған  әйел  бала  туғысы  келген  жағдайда,  ол  біліктілігі  бар 

мамандардан  АИТВ  жұқтырған  баланы  туудың  қаншалықты  қауіпті  екені 

жөнінде мәлімет алуы қажет.  

АИТВ қандай жағдайда жұқтырылмайды? 

АИТВ  сыртқы  ортада  тұрақсыз  және  адам  организмінен  тыс  жылдам 

жойылады,  сондықтан  да,  ол  ауа,  топырақ,  айналадағы  заттар  арқылы  беріле 

алмайды.  Адамдар  күнделікті  өмірдегі  қарым-қатынаста  АИТВ  жұқтырудан 

үрейленеді.  Алайда, олардың қорқыныштары орынсыз. 

АИТВ мына жағдайларда жұқтырылмайды: 

•

 

достық қол алысу кезінде; 

•

 

сүйісу, құшақтасу кезінде; 

•

 

ортақ  кітаптарды,  қалам  мен  басқа  да  тұрмыстық  заттарды  қолдану 

кезінде; 

•

 

ортақ  дәретхана,  бассейнды  қолдану  кезінде,  себебі,  сілекей,  зәр 

арқылы берілмейді; 

•

 

ортақ автокөлікті пайдалану кезінде; 

•

 

маса, кене, тарақандар мен басқа да жәндіктердің шағуы кезінде; 

•

 

жөтелу, түшкіру кезінде (ауа арқылы) 

Жұқтыруға  жеткіліксіз  мөлшердегі  құрамында  АИТВ  бар  сұйықтықтар: 

сілекей, көз жасы, тер, зәр. 

1.

 

АИТВ білу үшін қай кезде тексерілуден өту қажет? 

АИТВ-дан  тексерілу  –  инфекцияны  ағзаның  жеткілікті  мөлшерде 

антителоларды  шығару    кезінде  тест-жүйенің  оны  анықтауы  үшін  жүргізу 

қажет.  Яғни,  «қауіпті»  жағдайдан  кейін  немесе  қорғанбаған  жыныстық 

қатынастардан кейін шамамен 1-3 айдан соң тексерілу қажет. 

Қауіп-қатер тудыратын белгілердің білінуі кезінде дәрігерлік тексерістен 

өту қажет.  

•

 

1 

ай бойы үнемі жөтел қысу; 

•

 

аз уақыттың ішінде  10% және одан да көп мөлшерде салмақ түсіру; 

 

 

 

 

 

65 

•

 

1 айдан артық уақытта температураның көтерілуі; 

•

 

1 айдан артық іш өту. 

2.

 

АИТВ анықтау үшін тест жүргізу 

АИТВ  бейімді  антиденелердің  болуын  анықтайтын  тесттер  бар.  Оларды 

анықтау  үшін  ЖИТС  алдын  алу  және  күресу  орталығына,  немесе  басқа  да 

осындай тексерулерді өткізетін медициналық мекемелерге қан тапсыру қажет. 

Сараптама  үшін  тамырдан  аз  мөлшерде  қан  алынады.  Сараптаманың 

қорытындысы  әдетте  келесі  күні  белгілі  болады.  Тексеріс  емделушінің 

қалауынша анонимдік түрде жүргізілуі мүмкін. 

Қазіргі  таңда  ИФА-ға  жылдам  тестілеуді  жіберу  мүмкіндіктері  бар  

(

жылдам тестілеудің қорытындысы 10-15 минутта шығарылады.) 

Бүгінгі  таңда  аурудың  бастапқы  сатысында  (алғашқы  2-3  апта)  қазіргі 

заманғы диагностика әдістері қол жетімді іске айналды. 

Осыған орай, сараптама вирустың өзін емес, сол вирусқа қатысты 

антиденелерді анықтайды, онда зерттеуді ағзаның жеткілікті мөлшерде 

антиденелерді шығарған кезде тест-жүйе нақты анықтау үшін жүргізу қажет. 

Антиденелерді өңдеу жұқтырудан кейін 3-4 аптадан соң жүзеге асады, бұл 

мерзім 3-6 айға дейін созылуы мүмкін. Вирустардың ағзада болуы кезінде, ал 

антиденелердің жеткілікті мөлшерде өңделмей, тест анықталмаған жағдайда 

жүйе деп «терезе кезеңі» аталады.  

Егер  тест  теріс  нәтиже  беріп,  АИТВ  байланысты  антиденелер  табылса, 

онда адам АИТВ жұқтырғаны белгілі болады. Бірақ диагнозды қою үшін басқа 

да тәсілдермен тексерілу қажет.  

Егер  тест  оң  нәтиже  беріп,  АИТВ  табылмаса,  онда  адам  ауруды 

жұқтырмаған  немесе  жұқтырса  да,  ағза  жеткілікті  мөлшерде  антиденелерді 

шығарып үлгермеген.  

Тесттің оң нәтижесіне көз жеткізу үшін қайтадан тексеріс жүргізу  қажет.  

Күдік тудыратын нәтиже – алынған нәтижені нақты талдауға 

мүмкіншіліктің болмауы. Бұл жағдайда зерттеуді бір айдан соң қайталау қажет.  

3.

 

Оппортунистік инфекциялар  

Егер  адам  АИТВ  жұқтырса,  вирус  ағзаны  аурулардан  қорғайтын 

иммундық жүйені бұза бастайды.  

          

Зақымданбаған  иммундық  жүйе  кезіндегі  инфекциялар  ағзаға  зиянын 

келтірмей,  алайда,  иммундық  тапшылық  жағдайында  ауру  тудыртса,  ол 

оппортунистік деп аталады.  

Оппортунистік  инфекциялар:  туберкулез,  қайталанатын  өкпе  қабынуы, 

кененің түсуі, Капоша саркомасы, таз аурулары және т.б.  

АИТВ қорғану жолдары 

•

 

Ең  тиімді  тәсіл – анағұрлым  ересек жасқа  толмағанша, жыныстық 

қатынастардан бас тарту;   

•

 

Бір  ғана  жұқтырылмаған  және  сенімді  адаммен  жыныстық 

қатынаста  болу.  Өткен  өмірінде  жыныстық  қатынасқа  түсер  алдында 

қорғанбаса, оған тексерілуден өту қажет;  

 

 

 

 

 

66 

•

 

Презервативті үнемі және дұрыс, яғни, әрбір жыныстық қатынасқа 

түсер  алдында  қолдану  қажет,  сонымен  қатар,  ережелерді  сақтап,  тек  сенімді 

адаммен ғана жыныстық қатынасқа түсу абзал; 

•

 

Жауапты іс-әрекет. 

ЖҚБИ (жыныстық қатынастар арқылы берілетін инфекциялар). 

ДДҰ бағалауы бойынша жыл сайын дүниежүзінде 300 миллионнан астам 

ЖҚБИ  жаңа  оқиғалары  тіркеледі.  111  миллионы  –  жасөспірімдер  арасында 

кездеседі.   

Дүниежүзілік  Денсаулық  сақтау  Ұйымының  мәліметі  бойынша  ЖҚБИ-

дан  емделмегендер  АИТВ  инфекцияларын  жұқтыру  қаупін  5-10  есеге  дейін  

арттырады. Оның неге байланысты екенін кейінірек қарастырамыз.  

Жиі кездесетін инфекциялардың тізімі: мерез, В және С гепатиттері,  

АИТВ  (жыныстық  қатынас  және  қан  арқылы  берілетін  инфекциялар),  соз 

ауруы,  папиллом  –  жұқпалы  ауру,  трихомониаз,  герпес,  хламидиоз  (тек  қана 

жыныстық  қатынастар  арқылы  берілетін  инфекциялар).  ЖҚБИ  20  астамы 

белгілі.   

1.

 

ЖҚБИ белгілері: 

•

 

Жыныстық  жолдарынан  шығатын  ерекше  көпірік  іріңдер  (сарғыш 

немесе жасыл түсті, кейде жағымсыз иісі болатын іріңді, шырышты-іріңді); 

•

 

Жыныстық  мүшелердің  сыртқы  жақтарының  қышуы,  ісуі  немесе 

ауруы;  

•

 

Зәр  шығару  жолдарының  бұзылуы  (жиі,  ауру  тудыратын  немесе 

күйдіру);  

•

 

Жыныстық мүшелерде жараның пайда болуы; 

•

 

Жыныстық мүшелерде көпірік тәрізді бөртпелердің болуы; 

•

 

Жыныстық мүшелерде артық заттың болуы (кондиломалар);  

•

 

Шап айналасындағы лимфа бездерінің ұлғаюы (дөңгелек немес овал 

тәрізді); 

•

 

Жыныстық қатынас кезінде қан кету; 

•

 

Дене температурасының артуы. 

Нәтижесінде, ЖҚБИ әр түрлі белгілері бойынша ұқсас келеді, алайда, әр 

түрлі  тәсілмен  емделеді.  Сондықтан  да,  осы  белгілердің  біреуі  анықталған 

жағдайда, дәрігерге қаралу қажет.  

Белгілердің көбісі ЖҚБИ таралуы кезінде адам ағзасындағы өзгерістерге 

байланысты  болады  және  бұл  өзгерістер  АИТВ  жұқтыру  қаупін  арттырады. 

Олар: 

•

 

Мерез және герпес аурулары кезінде пайда болатын жаралар   

•

 

Басқа  да  ЖҚБИ  кезіндегі  шырышты  қабықтардың  ісіп  қызару 

процесі  

•

 

 

2.

 

ЖҚБИ зардаптары: 

•

 

Әйел мен еркектің бедеулігі; 

•

 

Қатерлі ісіктің туындауы; 

 

 

 

 

 

67 

•

 

Белсіздік; 

•

 

Нерв жүйелерінің бұзылуы; 

•

 

АИТВ жұқтыру қаупі; 

•

 

«В», «С» гепатиттері кезінде бауыр циррозы пайда болады; 

•

 

Еттеккір кезіндегі қан кетулер; 

•

 

ЖИТС кезінде аурулардан қаза болу 

3.

 

ЖҚБИ қорғанудың жолдары   

Қауіпсіз жыныстық қатынастар:  

Ең тиімді тәсіл – анағұрлым ересек жасқа толмағанша жыныстық 

қатынастардан бас тарту.  

   

•

 

(A – Abstinence – 

ұстамдылық) 

Егер  сіз  жыныстық  қатынаста  белсенді  болсаңыз,  ең  қауіпсіз  тәсіл  – 

жалғыз  ғана  сенімді,  жұқтырылмаған  адаммен  жыныстық  қатынасқа  түсу. 

Өткен  өмірінде  жыныстық  қатынасқа  түсер  алдында  қорғанбаса,  оған 

тексерілуден өту қажет  

•

 

(B – be faithful – 

сенімді бол) 

 

Презервативті үнемі және дұрыс, яғни, әрбір жыныстық қатынасқа түсер 

алдында қолдану қажет, сонымен қатар, ережелерді сақтап, тек сенімді адаммен 

ғана жыныстық қатынасқа түсу абзал  

•

 

(

С – condom use –презервативті қолдан). 

Есірткіні  қолданбау.  Егер  адам  есірткі  қолданудан  бас  тартса, 

ЖҚБИ/АИТВ  жұқтыру  қаупін  төмендетеді.  Иньекцияларды  енгізу  үшін  жаңа 

инелер  немесе  шприцтарды  (қапталған  қораптағы)  пайдаланбаса,  адамдарға 

АИТВ жұқтыру, «В», «С» гепатиті мен мерезді жұқтыру қаупі төнеді. 

Қорытынды: 

Сыртқы бейнесіне қарап, адамның ауруға шалдыққанын анықтау мүмкін 

емес. ЖҚБИ көптеген жасырын кезеңдері болады (бірнеше күннен бірнеше айға 

дейін созылады) және әр түрлі, бірақ өзара ұқсас белгілер арқылы білінеді, оны 

тек  дәрігер-мамандар  ғана  анықтай  алады.  Сондықтан  да,  егер  адам  ЖҚБИ 

қандай да бір белгілерін байқаса, өзінің достары мен таныстарына емес, арнайы 

тексерістен өту үшін дәрігерлік көмекке жүгінуі қажет.  

Адамдар  арасында  ЖҚБИ  таралуы  адамның  іс-әрекетіне  байланысты, 

адамның әрекеті қаншалықты қауіпті болса, соншалықты ЖҚБИ жұқтыру қаупі 

жоғары болады.  

Қорғанудың  сенімді  тәсілдерін  қолдана  отырып,  әркім  өзін  және  өзінің 

жақын адамын ЖҚБИ-дан қорғай алады.  

 

Әдебиеттер тізімі: 

 

1. 

Руководство по подготовке тренеров. 2009 г. 

2. http://www.rcaids.kz/ru/aids/page359/ 

3. http://www.stopspid.ru/info/about_aids/ 

  

 

 

 

 

 

68 

Жастар арасындағы маскүнемдіктің алдын алу 

 

Қарағанды мемлекеттік 

 

техникалық университеті   

денсаулық сақтау  

пунктінің бас дәрігері        

                                          

О.В. Вернер 

 

 

 

Біздің  әрқайсымыз  маскүнем  адамдарды  көреміз.  Маскүнемдердің 

түрлері  қорқынышты, беттері ісінген, көздері алайған, аяқ-қолдары дір-дір етіп 

тұрғаны… Бұл трагедия!

 

Алкоголь.  Бұл  не?  Алкоголь  –  кез  келген  жанды  клетка  үшін  у!       

Ақылдан адастырады. 

Алкогольдің  бағасы  –  ағзаның  табиғи  «сүзгісін»  бұзу,  сосын  ағза  мен 

психикаға әсер етіп, бәрін жою. 

Алкогольдің  нысаны  –  адамның  «Мені»,  психикасы,  миы,  бауыры. 

Алкоголь  әсер  етпейтін  бірде  бір  орган  жоқ.  Адам  ағзасында  алкоголь  улы 

өнімдерге ыдырайды, ол өнімдер жиналып, ағзада 10-15 күн қалып қояды. 

Этил  спирті  өзіне  тән  иісі  бар,  түссіз  сұйықтықты  білдіреді.  Спирт 

ашытқы  саңырауқұлақтарының  тіршілік  әрекетінің  өнімі  болып  табылады. 

Спирт молекуласы жоғары емес, қанға тез сіңеді және қорытылады. 

Спирттік  ішімдіктердің  бірі  метил  спирті  болып  табылады  (Сіз  атом 

бомбасы – 100 грамм - өлімге әкелетін дозаны ішесіз). 

Таралуы   

Адамдар  спирттік  ішімдіктердің  мас  қылу  қасиеттерін біздің  дәуірімізге 

дейін  8000  жыл  бұрын  білген.  Спирттік  ішімдіктердің  күштілігі  біртіндеп  

артып, дүние жүзіне  тарады. 

Алкоголь  тараған  жерде  өз  ізін  қалдырады  –  бұл  адамзат  трагедиясы 

(

тәлкекке  ұшыраған  тағдырлар,  жеке  тұлғаның  құлдырауы,  қорқыныш, 

жалғыздық,  ағзаның  бұзылуы,  барлығын  жоғалту,  өзіндік  «Менін»  жоғалту). 

Қазақстанда  халықтың  30 %-ы  алкоголь  қолданады.  Алкоголь  қолданатын 

адамдардың 80%-ы тұрмыстық ішкіштікке ұшырағандар. 

Тұрмыстық ішушілік – бұл: 

- 

спиртті  ішімдіктердің  шағын  дозасын  тұрақты  күн  сайын  қабылдау  

(

мысалы,  жұмыс  күнінде  1 бөтелке сыра  және  демалыс  күні  екі бөтелке  сыра 

ішу); 

- 

алкогольдің  көп  мөлшерін  эпизодттық  қабылдау  (мысалы,  демалыс 

күндері және мейрам күндері); 

- 

спиртті ішімдіктердің үлкен мөлшерін тұрақты қабылдау. 

Тұрмыстық ішушіліктің сатысынан кейін келесі сатысы – алкоголизм. 

 

 

 

 

 

69 

Өзің  бірінші  бөтелкені  ашпас  бұрын  ішу  үшін  жүздеген  себептеріңнің 

бірін  қарастыр,  ал  ішпеу  үшін,  одан  бас  тарту  үшін  сондай  себептердің  бірін 

ойлап көр. Міне, барлығы осылай аздап ішуден басталады. 

Сыра  –  әлсіз  алкогольды  және  мүлдем  зиянсыз  ішімдік  деген  ой 

қалыптасқан. Бұл жаңсақ пікір. Сыра – толық мәндегі алкогольды ішімдік. Кез 

келген алкогольды ішімдікке құмарлық болғандай, сыраға деген тәуелділік де 

пайда  болады.  Екі  саптыаяқ  сыраның  құрамындағы  спирт  100  грамм  арақтың 

құрамындағы  спиртпен  тең.  Сыра  тез  сіңуіне  байланысты  араққа  қарағанда 

жылдам мас қылмайды. 

2010  жылы  қазан  айында  жүргізілген  сауалнама  деректері  бойынша 

ҚарМТУ  студенттерінің  39%-ы  сыра  ішеді  екен.  Сыраны  ішетін  қыздар  мен 

ұлдардың  саны  бірдей.  Сыра  ішетін  жастардың  26%-ы  сыраны  15  жасынан 

бастап ішкен, ал 13% -ы үнемі ішіп отырған. 

Басталуы… 

Адам  стаканның  шынысы  және  оның  ішіндегі  сұйықтық  арқылы  өзі 

сөйлескісі келген әлемді көргісі келеді, өзіне жайлы ортаны қалайды. Бірақ бұл 

әлемді стакан арқылы көру мүмкін емес, ал нақты өмірде барлығы керісінше. 

Алкоголь  ағзаға  түскенде  ағзаның  өмірлік  маңызды  мүшелерін  қармап 

алады, «сол мүшелерді лимон сияқты сорып алады», Сіз енді кіммен болса да 

кез  келген  тақырыпқа  сөйлесуге  дайынсыз,  бірақ  бұл  не?!  –  Сіздің  тіліңіз 

күрмеліп, не айтатыныңызды білмейсіз, «Ол не айтып отыр?» деп сізді ешкім де 

түсінбейді. 

Өзіңді-өзің алдау 

Қорытындысында – өмірі тас-талқан болған, денсаулығы бұзылған, жан-

дүниесі жаралы адам. Адамнан барлығын сығып алған, ол спирттелген өлікке 

айналады. 

Ішкілікке  салынудың  нәтижесі:  ТӘУЕЛДІ  БОЛУ,  ОРНЫ  ТОЛМАС 

ДЕНСАУЛЫҚ, ДЕПРЕССИЯ, БҰЗЫЛҒАН ПСИХИКА. 

Алкоголизм неліктен қауіпті? 

- 

«арақ ішсең – өмірің қысқа болады»: өмір сүру ұзақтығын 15 – 20 жылға 

қысқартады; 

-  

қылмыстың көбісі мас күйде жиі жасалады; 

- 

жыныс  жолы  арқылы  берілетін  инфекцияялар,  10  жағдайдың  9-ы  мас 

күйде жасалады; 

- 

ақыл-есі кем балалардың 40 – 60%-ы   – ішкіш ата-аналардың балалары; 

- 

алкоголь  есте  сақтауды  және  зер  салып  қарауды  азайтады,  қолайлы 

қозғалысты бұзады, жылдам әрекет етуге әсер етеді; 

- 

алкогольді бір реттік көп қолдану мида күрделі өзгерістер тудырады. 

СОҢЫ. 

Алкоголь  ағзаға  түскенде,  ол барлық ағзаға  қан  арқылы  тарайды,  ағзаға 

қолайсыз  әсер  етеді.  Әртүрлі  дәрежедегі  спиртті  ішімдіктердің  кез-келген 

мөлшері  жоғары  нерв  орталықтарына  әсер  етеді,  мидың  төменгі  бөліктерінің 

қызметіне де үлкен әсер етеді (адамның бет-бейнесі бұзылады, әрбір мөлшерін 

ішкен  сайын  одан  әрі  қарай  бұзылады).  Алкогольдің  шағын  мөлшері  жүйке 

 

 

 

 

 

70 

жүйесіне,  жүйке  импульстарының  берілісіне  әсер  етеді.  Бастағы  ми 

тамырларының  жұмысы  бір  уақытта  бұзылады:  тамыр  кеңейеді,  қанның  өтуі 

ұлғаяды, миға қан құйылып кетуі мүмкін. Алкоголь көру мен есту қабілетінде 

төмендетеді.  Алкогольді  ретсіз  қолдану  жас  ұрпақтың  психикасына  үмітін 

сөндіргендей  әсер  қалдырады  –  адам  интеллектуалды,  эмоциялық,  моральдың 

жағынан  да  «топастанады».  Алкоголь  бауыр  клеткаларының  құрылымын 

бұзады, ал бұл біраз уақыттан кейін бауырдың зақымдалуына әкелуі мүмкін – 

бауыр циррозы пайда болады.  

ЖАЛҒАН ПІКІРЛЕР: 

- 

алкоголь көңіл-күйде көтереді 

АЛЬТЕРНАТИВА: әңгімелесу, қызығушылық… 

- 

Ағзаны қыздырады 

АЛЬТЕРНАТИВА: дене белсенділігі және ыстық шай… 

- 

аурудың алдын алады және емдейді 

АЛЬТЕРНАТИВА: кәсіптік медициналық көмек 

- 

тәбетті арттырады 

АЛЬТЕРНАТИВА: еңбек ету, белсенділік, жақсы тағам мәзірі… 

- 

Энергетикалық құнды тағам 

АЛЬТЕРНАТИВА: сүт (қойытылған) және т.б… 

ҚОРҒАУ ЖӘНЕ КӨМЕК КӨРСЕТУ 

Сен  жалғыз  емессің,  соны  есіңде  сақта!  СЕН  АТА-АНАҢНАН, 

ТУЫСТАРЫҢНАН, ДОСТАРЫҢНАН, ПЕДАГОГТАРДАН, ПСИХОЛОГТАН, 

ПСИХОТЕРАПЕВТТЕН ЖӘНЕ ДӘРІГЕРЛЕРДЕН көмек сұрауыңа болады. 

Егер сені қандай да мәселелер толғандырып жүрсе, анонимді түрде сенім 

телефоны  арқылы  жастар  денсаулығы  орталығына  және  8-8000-8022-21 

телефоннан Кеңес беру Қызметіне көмек сұрауыңа болады. 

Ең  бірінші  өзің  қадам  жаса,  ашық  әрі  шыншыл  бол,  әңгімелесу 

барысында  мұның  барлығы  шешіледі.  Сөйлескен  адамдарыңа  құрмет  көрсет, 

кішіпейіл бол. 

ӨЗ ӨМІРІҢНІҢ ИЕСІ БОЛУ ҮШІН: 

- 

Спиртті  ішімдік  ішуден,  тіпті  сыраны  ішуден  бас  тарт,  сыра  ішкеннен 

барлығы басталады… 

- 

Дос  таңдауда  сақ  бол  және  арақ  ішуді  жақсы  көретін  адамдардан  аулақ 

жүр; 

- 

Спиртті ішімдіктер ішуге мәжбүрлейтін адамдарға табанды түрде қарсы 

тұра біл; 

- 

Спиртті ішімдіктер ішу үшін жиналатын кешкі сауықтарға жолама; 

- 

Өмірде сен үшін қызықты болатын істермен айналыс; 

Дене  шынықтырумен  және  спортпен  міндетті  түрде  айналыс,  салауатты 

өмір салтын ұстан. 

Әзіл-оспақты  түсіне  біл,  көңілді  жүр,  ішкі  өзіндік  бақылауды  дамытуға 

тырыс,  қоғамдық  нормаларды  түсіне  біл  және  қабылда,  айналаңдағы 

адамдармен талқыла, өзің үшін және басқалар үшін пайдалы маңызды істермен 

айналыс. 

 

 

 

 

 

71 

Әдебиеттер тізімі: 

 

1.

 

Должанская  Н.А  и  др.,  Роль  семейного  фактора  в  формировании 

здорового образа жизни подростков. Вопросы наркологии 2003г., № 4, стр. 51-

59.  

2.

 

Исмуков Н.Н., Программа предупреждения и преодоления наркотической 

и алкогольной зависимости. ФАИР-ПРЕСС 2001г., С. 384.  

3.

 

Проблемы  современной  наркологии  и  алкоголизма  в  России  и  за 

рубежом.  Теория  и  практика.  Обмен  опытом.  Республиканский  сборник 

научных трудов. Москва. РГМУ 1999г., С. 338.  

4.

 

Алкоголь  Предупрежден  –значит  защищен!  Карагандинский  областной 

центр формирования здорового образа жизни. 2008г., стр.7-12.  

жүктеу/скачать 0,93 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: