Қазақстан республикасы бiлiм және ғылым министрлiгi еуразия гуманитарлық институты

 

117 

1)  На  первых  порах  знакомства  с  какими-либо  понятием,  определением  или  же 

аксиомами вводить все это на интуитивной основе для того, чтобы учащиеся сами могли 

прочувствовать  и  понять  суть  вводимого  нового  определения,  какого-то  понятия, 

аксиомы.  

2)  Развитие  пространственного  воображения  по  принципу  материально-

ориентированного образования, т.е. освоение действий и предметов материального мира и 

переноса  этих  действий  и  этих  предметов  в  пространственное  воображение.  К  данному 

принципу можно отнести графы, узлы, многогранники, паркеты и т.п. 

3)  Применение  в  младших  классах  различных  игр,  таких  как  “Геометрическая 

мозайка”,  “Танграм”,  “Составь  картинку”,  “Колумбово  яйцо”,  "Волшебный  круг", 

"Головоломка Пифагора", "Вьетнамская игра", "Пентамино" и др. А также головоломки и 

геометрические конструкторы, которые применимы и в старших классах. 

4)  Применение  прикладной  и  практической  направленности  геометрии.  То  есть  в 

старших  классах  связать  урок  черчения  и  геометрии,  в  младших  классах  урок  труда  и 

математики. На уроке черчения оперируют основными методами, которые закладываются 

в  геометрии  –  метод  переноса,  деление  окружности  на  пять  и  шесть  частей,  деление 

отрезков  и  углов  на  равные  части  и  т.д.  Особенно  данная  взаимосвязь  в  содержании  и 

методах  прослеживается  между  стереометрией  и  черчением  при  изучении  вопросов 

параллельного  проектирования  и  изображения  пространственных  фигур.  Также  можно 

применить  на  уроке  черчения  сведения  о  косоугольных  проекциях,  которые  были 

получены  на  уроке  геометрии.  Как  на  уроке  черчения,  так  и  на  уроке  труда,  развитие 

пространственного  воображения  гарантирует  выполнение  развертки  стереометрических 

фигур.  

5) Применение на  уроках геометрии различных наглядных пособий, компьютерных 

средств, технических средств обучения, таких как кинофильмы, диафильмы, диапозитивы, 

кодоскоп и др. способствует развитию пространственного воображения. 

   Наиболее  значимы  при  формировании  пространственных  представлений  первые 

уроки  стереометрии.  Именно  на  первых  уроках  стереометрии  учащиеся  переводят 

изучение  понятий  из  двухмерного  пространства  в  трехмерное  пространство.  Главная 

задача  учителя  состоит  в  том,  чтобы,  не  разрывая  связи  между  планиметрией  и 

стереометрией,  плавно  перейти  с  изучения  планиметрии  на  изучения  стереометрии.  То 

есть  все  знания  и  пространственные  представления,  полученные  в  пропедевтическом 

курсе  геометрии  и  в  систематическом  курсе  планиметрии,  перенести  на  изучение 

стереометрии.  На  первом  уроке  стереометрии  можно  провести  аналогию  между 

планиметрией  и  стереометрией,  ярким  примером  которого  может  служить  изучение 

взаимных  расположений  прямых  и  плоскостей.  Как  известно,  взаимное  расположение 

прямых  и  плоскостей  лежат  в  основе  изучения  свойств  геометрических  фигур  как  в 

планиметрии так и в стереометрии.  На первых уроках стереометрии изучаются взаимное 

расположение  плоскостей  и  прямых,  которые  вводятся  на  основании  понятий  и  аксиом. 

Что  требует  от  учителя  творческого  подхода  к  объяснению  темы.  Для  усвоения 

учащимися  аксиом  одну  и  ту  же  аксиому  можно  озвучить  по-разному,  при  этом  дать 

понять учащимся о том, что смысл аксиом один и тот же. Например, «Через три точки, не 

лежащие на одной прямой, можно провести плоскость и притом только одну», «Если две 

различные прямые имеют общую точку, то через них можно провести плоскость и притом 

только одну». Для того чтобы учащиеся были заинтересованы в изучении стереометрии, и 

для  того,  чтобы  учащиеся  не  задавались  вопросом  «Зачем  и  для  чего  нам  это  нужно?» 

лучше  всего  брать  примеры  и  задачи,  связанные  с  реальной  жизнью,  с  исторической 

направленностью.  А  также  для  того,  чтобы  показать  практическую  значимость 

стереометрии. Например: «Инженер проектирует здание, на проектной работе обозначена 

плоскость и точка, которая лежит вне данной плоскости. Инженеру необходимо построить 

плоскость,  проходящую  через  точку,  которая  будет  параллельна  исходной  плоскости. 

Каким  образом  он  это  сделает?».  Как  мы  видим,  эта  известная  задача  на  построение. 

 

118 

Решение,  которое  не  только  развивает  пространственное  воображение,  но  и  требует 

логической обоснованности.  

   Учитель математики - путеводитель в пространство математики. Он указывает, что 

истинно, а что ложно. И только от него зависит, какой путь изберут учащиеся в изучении 

математики. 

 

Литература 

1.  Оганесян  В.А.,  Колягин  Ю.М.,  Луканкин  Г.Л.,  Саннинский  В.Я.  Методика 

преподавания математики в средней школе: Общая методика. – Просвещение, 1980. – 368 

с. 

2.  Блох  А.Я.,  Гусев  В.А.,  Дорофеев  Г.В.  и  др.;  Сост.  Мишин  В.И.  Методика 

преподавания математики в средней школе: Частная методика. – М.: Просвещение, 1987. – 

416 с. 

3. Клопский В.М. Геометрия: Учебное пособие для 9 и 10 классов средней школы. – 

Просвещение, 1979 .  – 370 с. 

4. Земляков А.Н. Геометрия в 10 классе: Метод. рекомендации к преподаванию курса 

геометрии  по  учеб.  пособию  А.В.  Погорелова:  Пособие  для  учителя.  /  А.Н.  Земляков 

1986г. – 400 с. 

5.  Каплунович  И.Я.  Развитие  пространственного  мышления  школьников  в  процессе 

обучения математике. – Новгород, 1996. – 100 с. 

 

 

 

 

М. К. Жайлауова 

Г. С. Иманбердиева 

Қызылорда қ. 

 

БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ РЕФЛЕКСИВТІ ҚАБІЛЕТТЕРІН 

ДАМЫТУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 

 

Педагогика мен мектеп практикасындағы өзекті мәселелердің бірі – бастауыш сынып 

оқушыларының  оқу  іс-әрекетінде  рефлексивтік  қабілеттерін  қалыптастыру  арқылы  білім 

сапасын  арттыру,  білім  беруде  өзін-өзі  жетілдіруге,  өз  ісіне  деген  жауапкершілікті 

сезінуге  тәрбиелеу.  Рефлексия  оқу  үдерісінде  оқушылардың  жеке  ерекшеліктерін 

ескеруге, өзін-өзі бағалауда өз іс-әрекетінің нәтижесін анықтауға мүмкіндік береді.  

Бастауыш  сынып  оқушыларының  жеке  дара  ерекшеліктерін  және  мүмкіншіліктерін 

ескере  отырып,  оқу  іс-әрекетінің  барысын  және  нәтижесін  бағалауға,  бақылауға  үйрету 

қажеттігі  оқушыларда  оқу  іс-әрекетіне  деген  рефлексивтік  қатынастарын  бағытты 

қалыптастыруды талап етеді.  

Психологияда  рефлексия  адам  санасының  ең  маңызды  ерекшелігі  ретінде 

анықталады.  Рефлексия  термині  латын  тілінде  «reflekto»  –  кері  бұру;  «refleksys»  –  кері 

қозғалу,  кері  бұрылу;  «reflexio»  –  кері  қарау  деген  мағынаны  білдіреді.  Рефлексия  – 

субъектінің өзіндік ішкі психикалық күйін тану үдерісі.  

Психолог-педагог  ғалымдардың  еңбектерінде  рефлексия  ұғымына  берілген 

анықтамаларды төрт топқа бөлуге болады:  

1-топ – әлеуметтік-психологиялық анықтамалар: 

рефлексия  –  субъектінің  ойлану,  өз  ойларын  талдау,  өзінің  психикалық  күйін 

саралау,  өз  әрекетін  талдауға  деген  бейімділігі;  рефлексия  –  ойлау  мен  іс-әрекетте  – 

тұлғаның  өзінің  әрекет  етуінің  механизмі;  кооперация  мен  коммуникацияда  –  «үстіне», 

«сыртқа»  позициясына  шығу  механизмі;  өзіндік  танымда  –  ішкі  бағыттылықта  өзінің 

орнын анықтау механизмі мен «Мен» шекарасын белгілеудің әдісі;  

 

119 

2-топ  –  логикалық-гносеологиялық  анықтама  бойынша  рефлексия  –  адам  ойының 

қағидасы,  өзіндік  әрекеттердің  алғышарттарын  ұғыну,  білімнің  мазмұнына  және  оның 

танымдық әдістеріне талдау жасау;  

3-топ  –  әлеуметтік-философиялық  анықтамалар  бойынша  рефлексия  –  өзіндік 

сананың  маңызды  элементі,  оны  дамыту  факторы;  рефлексия  –  бұл  ішкі  қарама-

қайшылықтардың  өзектілігін  тауып,  оларды  шешу  жолдарын  көрсететін,  өзінің 

тәжірибиелік іс-әрекетін сезінуге бағытталған, адамның өзін-өзі тану қабілеті;  

4-топ  –  педагогикалық  анықтамалар  бойынша  рефлексия  –  өзін-өзі  танудың, 

түсінудің, тексерудің, бағалаудың негізгі тәсілі және ойлаудың қажетті құралы [1]. 

Оқыту  үдерісінде  оқу  іс-әрекетіндегі  рефлексияны  қалыптастырудың  мақсаты  – 

оқушылардың оқу іс-әрекетінің компоненттерін білуін, мәселелерді шешу жолын түсінуін, 

білімді  меңгеруін,  мәселені  шешу  жолында  алынған  нәтижені  еске  түсіруін,  оқушының 

өзін-өзі  тануын  қамтамасыз  ету.  Мақсатқа  қол  жеткізуде  рефлексиялық  әрекеттерді, 

оларды жүзеге асыру жолдары мен түсінік деңгейлерін анықтау маңызды рөл атқарады. 

Диагностикалық, ұйымдастырушылық, коммуникативтік, жобалық, шығармашылық, 

коррекциялық,  мотивациялық  рефлексия қызметтерін  сабақтың  барлық  кезеңдерінде,  бір 

тарау не тақырыпты аяқтағаннан кейін қолдануға болады.  

Рефлексия қызметіне қарай төмендегідей жіктеледі: 

- көңіл-күй жағдайының рефлексиясы 

- оқу материалы мазмұнының рефлексиясы 

- шығармашылық рефлексиясы. 

Көңіл-күй  жағдайының  рефлексиясы  бойынша  пайдаланылатын  әдістерге  көңіл-

күйді  білдіретін  смайликтер,  әртүрлі  түстер,  көркем  туындылар,  музыка  және  көңіл-күй 

жағдайын бағалау жатады. 

Оқу  материалы  мазмұнының  рефлексиясы  оқушының  өтілген  материал  мазмұнын 

қаншалықты деңгейде меңгергенін білдіреді. 

Шығармашылық  рефлексия  –  берілген  оқу  материалын  меңгеріп  қана  қоймай, 

пайдаланылған  түрлі  әдістер  мен  тәсілдерді  игере  отырып,  өзіне  қажеттісін  таңдап  алу. 

Мысалы, «Жұлдызшалар», «Жеңіс баспалдағы» т.б. әдістерді пайдалануға болады. 

Рефлексия түрлері жеке және топтық: жеке рефлексияны қалыптастыруда сауалнама 

жүргізу,  «Жауабын  тап»,  «Егер,  сен.......?»  сияқты  жұмыс  түрлерін  жүргізуге  болады. 

Топтық  рефлексияны  қалыптастыруда  «Миға  шабуыл»,  «Қадам  бас»  сияқты  тәсілдерді 

пайдаланады.  Педагог  өзіне  «Мен  қандай  жұмыстар  жүргізіп  жатырмын?»,  «Қандай 

мақсатпен?»,  «Қай  жерден  қателік  кетті?»,  «Әрі  қарай  қалай  жұмыс  жасаймын?»  т.б 

сұрақтарды  қою  барысында  рефлексиясы  дамиды.  Рефлексия  –  даму  кілті,  сабақтағы 

рефлексия  –  оқу  үдерісінде  жүзеге  асырылатын  мұғалім  мен  оқушының  бірлескен 

шығармашылық іс-әрекеті. 

Педагогтердің  зерттеуінде  рефлексивтік  әдістерді  мерзіміне  қарай  төмендегіше 

жіктейді: 

-

 

ретроспективті  –  осыған  дейін  жүргізілген  оқу  үдерісіндегі  әдіс-тәсілдер  мен 

нобайын қайта жасау. 

-

 

проспективті  –  болашақта  жүргізілетін  іс-әрекеттің  мүмкін  болатын  құралы  мен 

нобайын анықтау. 

-

 

интроспективті- іс-әрекетті жүзеге асыру барысында ойлау үдерісін қиындату мен 

түзетуді  бақылау.  Осындай  қарапайым  түрде  жіктелуі  рефлексияның  оқу  үдерісінде 

сапалы әрі мәнді берілуін көрсетеді [2].  

С.С.Кашлевтың  зерттеу  жұмыстарында  рефлексия  технологиясының  шексіз 

мүмкіндіктері  көрсетілген.  Автор  рефлексияның  қызметтерін  қарастыра  отырып, 

рефлексивтік  практикасы  қолданылмаған  бірде-бір  педагогикалық  үдерістің  нәтижелі 

болмайтындығын  айтқан.  Сондықтан  рефлексивтік  практика  оқушы  дамуының  барлық 

саласында  мониторингтің  сенімді  құралы  болып  табылады.  Сонымен  қатар  барлық 

рефлексия  аспектілерін  пайдалану  мұғалімнің  жан-жақты  дамуы  үшін  де  өте  маңызды. 

 

120 

Рефлексияның  сауатты  түрде  жүргізілуі  мұғалімнің  психо-педагогикалық  зерттеуінде 

мықты құрал бола алады [3].  

Педагогикалық  қызметте  рефлексивтік  практиканы  қолдану  барысында  үш  негізгі 

компонентті басшылыққа алған жөн. Біріншіден, дамудың қай саласында, сабақта не үшін 

рефлексияны 

қолдану 

керектігін 

және 

оның 

нәтижесі 

қандай 

болатынын 

диагностикалауды  анықтау  қажет.  Екіншіден,  ең  тиімді  жорамал  ретінде  болса  да, 

рефлексия  әдістемесін  таңдау.  Бұл  таңдау  оқушылардың  қандай  деңгейіне  байланысты 

болуы  керек?  Әсіресе,  «Рефлексивтік  нысана»  технологиясын  қолданған  тиімдірек.  Бұл 

технологияны  қолдануда  оқушылардың  рефлексивтік  қабілеттерін  дамыту  бірнеше 

көрсеткіштер бойынша жүзеге  асырылады. Үшінші  компонент  – педагогикалық үдерісте 

оқушылар  мен  мұғалімнің  өзара  әрекеттестігі  арқылы  дамуы  нәтижесіне  баға  беру.  Бұл 

компонент  рефлексияны жүргізудің нақты жоспарланған өлшемдері  мен бағыт-бағдарын 

болжайды.  Мысалы,  егер  оқушының  үлгірімінің  балдық  жүйедегі  бағасы  жоғарыласа, 

онда  әрбір  балдық  шкалаға  бөлінуде  сапалы  мінездеме  берілуі  қажет  және  бағалану 

кезінде өз деңгейін білуі шарт. 

оқу  іс-әрекетіндегі  рефлексия  –  ойлау,  қабылдау  үдерісіндегі  оқу  іс-әрекетінің 

субъективтік  сипаты.  Оның  мақсаты  –  оқу  іс-әрекетінің  компоненттерін,  мәселені  шешу 

жолындағы алынған нәтижені еске түсіру; оқушының өзін-өзі тануын қамтамасыз ету; 

−  рефлексия  –  өзін-өзі  танудың,  түсінудің,  тексерудің,  бақылаудың,  бағалаудың 

негізгі  тәсілі  және  ойлаудың  қажетті  құралы.  Рефлексияны  қалыптастыруда  өзіндік 

бақылау,  өзіндік  бағалау,  өзін-өзі  реттеу  бір-бірінен  бөлінбейтін  үдерістер  болып 

табылады:  

а)  өзіндік  бақылау  –  оқушыға  оқу  міндетінің  шешімін  дұрыс  тауып,  сапалы  білім 

алуға, жетістікке жетуге негіз болатын, оқу іс-әрекетінің маңызды бөлігі, оның құрылымы: 

алдағы жұмыстың мақсатын анықтау → өз ойын дәлелдеу → алынған нәтижені талдау;  

б) өзіндік бағалау – бұл тұлға әрекетінің дұрыс не бұрыстығын анықтайтын үрдіс. 

Оқушылардың  оқу  материалдарын  қабылдау  мүмкіндіктерін  барлық  арнайы 

бейімделген  тапсырмалар  көмегімен  жетілдіру  мүмкіндіктері,  оқушылардың  оқу  іс-

әрекетіне  рефлексивтік  қатынастарын  қалыптастыруды  кезең  бойынша  жүзеге  асыруға 

болатындығы теориялық және практикалық тұрғыдан негізделеді. 

Күнделікті  сабақта  бастауыш  сынып  оқушыларының  ойлау  қабілетін  дамытуға 

арналған  тапсырмаларды  қосымша  орындатып  отыру  қажет.  Бұл  оқушылардың 

қызығушылығын, танымдық ізденімпаздығын, оқу белсенділігін арттырады, олардың оқу 

іс-әрекетіне рефлексивтік қатынастарын қалыптастыруды жеделдетеді. 

 

Әдебиеттер 

1.Давыдов В.В. Психологическая теория учебной деятельности и методов начального 

обучения,  основанных  на  содержательном  обобщении.  Библиотека  развивающего 

обучения. –Томск: 1992. 

2.Оқу  әрекетіне  деген  рефлексивті  қатынасты  қалыптастыруды  зерттеу  бағыттары 

//Қазақстан орта мектебі,  2008.- №11.- Б.3-7. 

3.Кашлев  С.  С.  Современные  технологии  педагогического  процесса:  Пособие  для 

педагогов. [Текст] / С.С. Кашлев. – Мн.: Высшая школа, 2002. – 95 с. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

121 

Х. Е. Нұғманова 

Н. Дарменбаева 

Қызылорда қ. 

 

ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІНДЕГІ МӘДЕНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР 

 

Отбасы  адам  үшін  ең  жақын  әлеуметтік  орта  саналады.  Отбасы  –  белгілі 

дәстүрлердің, жағымды  өнегелердің,  мұралар мен салт-дәстүрлердің сақтаушысы. Алғаш 

рет  отбасында  бала  өмірмен,  қоршаған  ортамен  танысады,  мінез-құлық  нормаларын 

игереді, оның азамат болып қалыптасуының негізі қаланады. 

Отбасының  басты  қызметі  –  бала  тәрбиесімен  айналысу.  Отбасы  тәрбиесі  –  бұл 

жалпы  тәрбиенің  ең  басты  бөлігі.  Ата-ана  және  отбасы  мүшелері  жас  нәресте  дүниеге 

келген  күннен  бастап  оның  өміріне  қамқорлық  жасап,  болашағын  жоспарлайды  және 

саналы  азамат  болып  өсуі  үшін  қажетті  барлық  жағдайды  жасайды.  Бұған  баланың 

қажеттігін толық қанағаттандыру, оны дене және ой еңбегіне  үйрету, күн тәртібін дұрыс 

реттеуге,  салауатты  өмір  сүруге,  адал  болуға  тәрбиелеу,  жақсылықтан  үйренуге, 

жамандықтан  жиренуге  үйрету,  бойында  жастайынан  мәдени  құндылықтар  мен 

адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру жатады [1]. 

«Мәдени  құндылық»  ұғымы 

–  философиядағы,  әлеуметтанудағы  және 

педагогикадағы негізгі  құбылыстардың бірі. Мәселен, философияда құндылық қоршаған  

дүниедегі  объектілердің  әлеуметтік  ерекшеліктерін,  олардың  адам  мен  қоғам  үшін, 

қоғамдық  өмір  мен   табиғаттағы  құбылыстардың  мәнін  көрсету,  түсіндіру  үшін 

қолданылады.  Сондай-ақ  мәдени  құндылықты  қоғамдық  сана  түрінде  сипаттап  қана 

қоймайды, сонымен бірге оларға баға береді, оларды мақұлдайды немесе айыптайды және 

олардың  жүзеге  асуын  талап  етеді,  немесе  кемшілікті  жоюдың  жолы  деп  есептейді. 

Философтар,  прогресшіл  ойшылдар  мен  педагогтар  мәдени  құндылықтардың  арасында 

әрқашан бірінші орынға адамның құқығын, оның бостандығын  және оған сәйкес келетін 

тәрбие мен  білімді  қояды. Кез келген халықтың өмірінде мәдени құндылықтардың орын 

алуы  қоғамның тарихи дамуының заңды нәтижелері болып табылады. Адам құқығының 

адамгершілік  мүмкіндігі  басқа  мәдени  құндылықтар  сияқты  мыңдаған  жылдар  бойы 

жинақталады  және  адамның  мінез-құлқын  реттеуші  ретінде  қызмет  етеді.    Тұлғаның 

рухани-адамгершілік  қасиеттерін  қалыптастыру  үдерісі  оларға  адамзат  баласының  қолы 

жеткен 

қоғамдық-тарихи 

тәжірибесін, 

әлеуметтік-этикалық 

нормалар 

мен 

жалпыадамзаттық  құндылықтарды  қатар  игертуге  болатынын  дәлелдеп  берді.  Бұл 

өлшемдер  халықтық  дәстүрлерде,  адамгершілік  нормаларда  әлеуметтік  ойдың    жақсы 

белгілері,  тұлғаның  қасиеттері,  адамгершілік  үлгілері  шоғырландырылған,  әдептіліктің 

қоғамда қабылданған үлгісі ретінде  көрінеді. 

Қазақ  отбасы  тәрбиесінің  өзіне  тән  ерекшеліктері   халықтық  педагогика  

мұраларының мазмұны мен түрлерінде бейнеленген. Қазақ отбасында дене, еңбек, ақыл-

ой,  адамгершілік,  экономикалық,  экологиялық,  құқықтық,  сұлулық  тәрбиесі  жүзеге 

асырылған.  Қазақ  отбасында  аталған  тәрбие  түрлерін  жүзеге  асырудың  мақсаты  –  жан-

жақты жетілген азамат тәрбиелеу. 

«Бірінші байлық – денсаулық» деп есептеген қазақ халқы  отбасындағы дене тәрбиесі 

арқылы  бала  денесін  дамыту,  денсаулығын  нығайту,  ағзасын  шынықтыруды  және  күн  

тәртібін  дұрыс  ұйымдастыруды,    оларда  салауатты  өмір  салты  дағдыларын 

қалыптастыруды  жүзеге асырған. 

Қазақ  халқы   еңбекті  бүкіл  тәрбие  жүйесінің  күретамыры  ретінде  қарастырды. 

Еңбекке асыл мұрат деңгейінде қарады. Еңбек тәрбиесі баланы  еңбекке сүйіспеншілікке, 

еңбек  адамдарына   құрметпен  қарауға,   халық  шаруашылығының  салаларындағы  еңбек 

түрлеріне  баулуға,   еңбек  іс-әрекетінің  барысында   олардың  дағдысы  мен  іскерлігін 

қалыптастыруға,  болашақ  мамандығын  таңдауға   дайындайды.  Отбасында  еңбекке 

тәрбиелеу,  баулу  мен  кәсіптік  бағдар  беру  баланың  қоғамға  пайдалы,  өнімді   еңбекке 

 

122 

тікелей   қатысуы  олардың  оқуға  деген  саналы  көзқарасын  тәрбиелеудің,  тұлғаны 

адамгершілік және зиялылық жағынан қалыптастырудың негізгі көзі болып табылады. 

Қазақ  отбасында  баланы  қоғамдағы  моральдық  норманы  орындауға  қатыстыру, 

олардың тәртібі мен мінез-құлық тәжірибесін қалыптастыру, Отанға, халқына, еңбек және  

қоғамдық  іс-әрекетке  жауапкершілік  сезімін  қалыптастыру  арқылы  адамгершілікке 

тәрбиелеу жүзеге асырылады. 

Ұзақ ғасырлар бойы дамып, тарихи қалыптасқан халықтық тәрбие жүйесінде баланы 

ақыл-ой жағынан дамыту айрықша орын алады. 

Қазақ халқы адам  зиялылығының негізі – ақыл-ой тәрбиесі деп есептейді. Ақыл-ой 

тәрбиесі  арқылы  баланы  білім  қорымен  қаруландыру,  негізі  ойлау  операцияларын 

меңгерту,  зиялылық   біліктері  мен  дүниетанымын  қалыптастыру  міндеттері  шешіледі. 

«Ақыл азбайды, білім тозбайды», - деп адам үшін ақылдың баға жетпес қазына екенін атап 

көрсетеді. 

Қазақ халқы   тәрбиенің басқа да салаларымен тығыз байланысты тәрбиенің бір түрі 

–  экономикалық  тәрбиеге  де  ерекше  мән   берген.  Тәрбиенің  бұл  түрі  отбасында  мақал, 

өсиет  айту,  өнеге  көрсету  арқылы  жүзеге  асырылған.  Бұған  «Еңбегі  қаттының  өнбегі 

тәтті», «Еңбек – өмірдің тұтқасы, тіршіліктің көзі», « Еңбек  түбі – береке», «Үнемшілдік 

– сараңдық емес»,  «Ескі киімді баптағаның – жаңа киімді сақтағаның»,  «Сараң дүниенің 

малын  жиса  да   тоймайды»  деген  мақал-мәтелдер  дәлел  бола  алады.  Бұл  арқылы  ата-

бабамыздың экономикалық тәрбиенің негізі – еңбек тәрбиесінде  екенін жақсы түсінгенін 

байқауға  болады.  Экономикалық  тәрбие  арқылы  қазақ  отбасында  айырбас,  бөліс  және 

табыс табу сияқты негізгі экономикалық қатынастарды тәжірибе жүзінде меңгеру жүзеге 

асты [2]. 

Қазақ  халқы  ежелден  ұл  бала  мен  қыз  баланың  тәрбиесіне  айрықша  көңіл  бөлген. 

Ұлды мал бағуға, отын шабуға, қолөнер шеберлігіне, мал табуға, отбасын асырауға, ал қыз 

баланы  ас  пісіруге,  кесте  тігуге,  өрмек  тоқуға   үйрету  арқылы  үнемшілдікке  шақырып, 

сараңдыққа салынып кетуден сақтандырып  отырған. 

Қазақ  халқының  күнделікті  кәсібінде,  тұрмыс-тіршілігінде   төрт-түлік  мал  бағу,  аң 

аулап,  кәсіп  етуді  ұйымдастыруында  да  экономикалық  тәрбиенің  нышандары  айқын 

аңғарылады. Мәселен, «Мал өсірсең – қой өсір, өнімі оның көл-көсір» деп, қой малының 

пайдасының  зор  екенін  ұғындырса,  ешкінің  өсімталдығы  мен  оның  да   пайдасы  көп 

екендігін  «Есің  кетсе,  ешкі  жи,  ешкі  жи  да,  есің  жи»  деген  нақты  кеңестер  арқылы 

білдірген. 

Қазақ  халқы  балаларға  ертегі   арқылы  да   экономикалық  тәрбие  бере  білген.  Оған 

«Мақта  қыз  бен  мысық»,  «Ақылды  қыз  бен  тазша»,  т.с.с.  ертегілер  мен  халық  арасында 

кең тараған Қожанасыр туралы әзіл әңгімелер  мысал бола алады. 

 «Жеті  Жарғының»  бір  бабының  «құн  төлеуге»    арналуы  ата-бабаларымыздың 

экономикадан хабардар болғандығын көрсетеді. 

Сол  кезеңде  қазақ  теңгелерінің  дүниеге  келуі  оның  тек  сауда  айналымы  үшін  ғана 

емес, ел экономикасын дамыту үшін де қажет болғандығын дәлелдейді. 

Қазақ  халқы  экономиканың  жаңа  табыс  табудағы  мәнін  балаға  түсіндіре  отырып, 

оның  таза  жолмен   келгені  дұрыс  екендігін  де  ескертіп  отырған.  Табысқа  жету  үшін 

қабілетті,  еңбексүйгіш  болу  керектігін,  табыс  табу  пайда  табудан   да  үлкен  өнер  екенін 

жақсы  түсінген.  Мәселен,  «Артық  олжа  –  басқа  еңбек»,  «Оңай  олжа  –  тұрмас  қолға», 

«Шығын шықпай, кіріс кірмейді» т.б. 

Сонымен,  қазақ  отбасында  экономикалық  тәрбие  берудің  мақсаты  –  баланы 

жастайынан  еңбекті  бағалауға,  уақытты  ұтымды  пайдалануға,  үнемшілікке,  сараңдыққа 

салынбауға, ұқыптылыққа, ақша, қаражатқа дұрыс көзқарас қалыптастыру, олардың қалай 

келетінін немесе табысты да таза еңбекпен табуға үйрету. 

Ата-бабаларымыздың қоршаған ортаны аялауы мен оған деген ізгі, мейірбан қарым-

қатынасын мақтанышпен айтуға болады. Себебі қазақ халқы көшпенді өмір сүргендіктен, 

 

123 

әрдайым  өздерін  табиғаттың  бір  бөлігіміз  деп  есептеген.  Ғасырлар  бойы  олардың 

санасында Жер-Анаға деген құрмет пен ізет қалыптасқан. 

Сондықтан  экологиялық  нормалардың,  ережелердің  қажеттілігін  жастардың  мінез-

құлқын  да  тәрбиелеу  және  экологиялық  мәдениет  дағдысын  қалыптастыру  әрекеттері 

қазақ  отбасында  бала  аяғы  шығып,  апыл-тапыл  жүре  бастаған  кезден-ақ  қолға  алынған. 

Мысалы, баланың тұсауын көк шөппен кесудің терең тәрбиелік мәнімен бірге ол арқылы 

тірі  табиғатқа  деген  өз  көзқарасын  білдірген.  Қазақ  отбасындағы  тәрбие  құралдарының 

бірі  болып  саналатын  тыйым  сөздердің  мазмұны  ата-бабаларымыздың  экологиялық 

тәрбиеге  айрықша  мән  бергенінің  айқын  дәлелі  болып  табылады.  Мәселен,  «суға  дәрет 

сындырма», «көк шөпті жұлма», «отқа түкірме», «құстың ұясын бұзба» және т.с.с. [3]. 

Қазақ халқы тұлға өмірінде адамның сұлулық сезімдерінің зор рөл атқаратынын жете 

түсінген.  Әсемдікті  көре,  түсіне,  жасай  білу  адамның  рухани  өмірін  байытады.  Қазақ 

отбасындағы  сұлулық  тәрбиесі  баланы  көркемдік  пен  сұлулықты  тануға,  оған  баға  бере 

білуге, күнделікті өмірдегі адамның жеке басының, қарым-қатынас, үй-тұрмыс және киім-

кешек  мәдениетін,  сыртқы  келбеті  мен  ішкі  дүниесінің  ұштасуын  қалыптастыруды  және 

талғампаздыққа тәрбиелеуді көздейді. 

Сонымен,  ұлттық  құндылықтарымызды  әлемдік  деңгейге  шығаруға  қабілетті  тұлға 

тәрбиелеу үшін: 

- балалардың ұлттық сана-сезімін қалыптастыру; 

-  жас  ұрпақ  санасына  туған  халқына  деген  құрмет,  сүйіспеншілік,  мақтаныш 

сезімдерін ұялату, ұлттық рухын дамыту; 

- ана тілі мен дінін, оның тарихын, мәдениетін, өнерін, салт-дәстүрін, рухани-мәдени 

мұраларды қастерлеу; 

-  жас  ұрпақ  бойында  жанашырлық,  сенімділік,  намысшылдық  тәрізді  ұлттық 

мінездерді қалыптастыру қажет. 

 

Әдебиеттер 

1.Мұқанова Б., Ильясова Р. Этнопедагогика: Оқу құралы.  – Астана:  Фолиант,  2008. 

440 б. 

2.Қазақтың мақал-мәтелдері /Құраст. Ө.Тұрманжанов. – Алматы, 1980 

3.Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. – Алматы: Санат, 1995 

 

 

 

 

жүктеу/скачать 5,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: