Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ғылым комитеті философия, саясаттану және дінтану институты

                                     3. Абай мен Шәкәрімнің ілімі – қазақ                                       255
руханиятының түптамыры                                   
Осыған орай, біздің көзқарасымызша, кез келген ойшылдың филосо-
фиялық  көзқарастарын  бағалағанда,  оның  ұстанымдарын  қандай  да  бір 
әдеттегі  философиялық  рубрикаға  жатқызуға  ұмтылып,  біржақты  және 
кесімді түрде анықтауға болмайды, өйткені кез келген анықтама берілген 
пәндегі  қырлардың  сананың  шексіз  көптігіне  қарамастан  тек  біреуін  не-
месе бірнешеуін ғана қажетті түрде ерекшелейтіндіктен, әдетте мұны іске 
асыру өте қиын. 
Шәкәрімнің шығармашылық мұрасын талдай отырып, оның рухани 
эволюциясындағы бір-бірімен едәуір айрықшаланатын ерте және кейінгі 
кезеңдердің бар екендігін түйіндеуге болады. 
Өз  шығармашылығының  кейінгі  кезеңінде  ойшыл  өзінің  филосо-
фиялық көзқарасын анағұрлым толық және терең білдіреді, дәл осы кезеңде 
оның  шығармаларының  сопылық  мотивтері  байқала  түседі.  Шәкәрім 
«Қырық жылдан өтіп жасым» деген өлеңінде өзінің Құдаймен тұтастыққа 
ұмтылысын  айтады,  барлық  шірігенді,  өткіншілікті  тастап,  Хақиқаттың 
бүкіл  мәнін  тану  үшін  отқа  ұмтылған  көбелек  сияқты  құдайдың  отына 
түскісі келетін қалауын білдіреді. Ол шумақтар төмендегідей: 
«Жарымның нұрына жанып, 
Тәнім көмір бола қалып, 
Жүрегімді жарып алып, 
Ағызды арамын, налын» [3, 257 б.] 
Бұл жерде әңгіме Құдайдың қойнауында өзін жойып жіберу – «фани» 
және өзін жойғаннан кейін Құдайда болу «бақи» жағдайлары туралы бо-
лып отыр [15, 251 б.]. Шәкәрімде бұл жағдай жолаушы көбелек сияқты отқа 
түсетін және ақырында оны күлге айналдыратын өзінің сүйгенімен бірге 
жанатын  алау  ұғымымен  байланыстырылады.  Қазақ  ойшылы  «фаниді» 
адамның жүрегін жаулап алған шынайы білімнің жарығы ретінде түсінеді. 
Яғни,  ойшылдың  пікірінше,  «фани»  жағдайында  жолаушының  жүрегін 
шынайы  білімнің  жарығы,  шапағат  жаулап  алады,  барлық  кемшіліктер 
(адамға  табиғи  тән  және  тіршілік  өмірдің  былғанышынан  туындайтын) 
жойылады. Мұны от жанып тұрған пешке қойылған темірдің балқуымен 
салыстыруға  болады,  онда  ол  бұрынғы  түрін  жоғалтып,  жаңа  формаға 
ие болады. Мұндай жағдайда сопының санасында саңылау пайда болып, 
фанидің ішкі әлемі ашылады, онда өзіндік сана мен индивидуалдық жеке 
қасиеттер жойылып, сопы бейболмысқа енеді, экстазға (шабытқа) түседі. 
Шәкәрімнің  пікірінше,  Құдаймен  кездесуге  жетудің,  экстаздық  екпінде 
Онымен қосылудың құралы дұға болып табылады. 
Өзінің шығармаларында Шәкәрім онымен барлық қойылған мәселе-
лердің шешімін байланыстыра отырып, адам мәселесіне қайта-қайта ора-
лады. Оның түсінігіндегі адам – универсумның ең кемелденген болмысы, 
сондықтан ол өзінің осы жазмышына лайықты болуы тиіс, бірақ ойшыл 
бүкіл әлем мен адамның өзінің Жаратушыға тәуелділігін, Жаратушының 

256                                    Қазақ руханияты: тарихи-философиялық 
                                                      және этномәдени негіздер
сарқылмас мүмкіндіктерін және бүкіл болмыстың, оның ішінде адамның 
да Онан төмен деңгейлілігін үнемі айтып отырады. 
Сопылықтың аскетизмді, тақуалықты және өмірден ерікті бас тарту-
ды  уағыздайтыны  белгілі.  Сопылықтың  моралі  тіршілік  қамынан  іштей 
ойға  шомуды  жоғары  қояды.  Сондықтан  ол  күйкі  тіршіліктің  қамынан, 
машақаттан бас тартуға, өзіңмен оңаша қалуға, Құдай туралы толғанысқа 
батуға және осылайша өзіңнің өзге адамдардан жеке тәуелсіздігіңді сақтап 
қалуға  шақырады.  Мұндай  адам  сопылықтың  адамгершілік  мұратының 
үлгісі (эталоны) – «Камил Инсан» (кемелденген адам) болып саналады. 
1913  жылы  Шәкәрімге  55  жыл  толғанда  оның  адамдар  арасынан 
кету себебінде дәл осы мотив басым болды деген ой туындайды. Ойшыл 
тіршілік қамынан бас тартып және өзін толығымен шығармашылыққа ар-
нап, өз-өзімен оңашада толғаныстарға беріле отырып, он сегіз жыл оқшау 
өмір  сүрді.  «Кейбіреу  безді  дейді  елден  мені»  деген  өлеңінде  Шәкәрім 
өзінің  пендешілік  өмірден  кетуіне  байланысты  төңірегінде  қалыптасқан 
ахуалды былайша түсіндіреді: 
«Елу бес жыл жинаған қазынамды 
Оңашада қорытам ойға салып. 
... Жоспарым? Жайым осы, мақтаным жоқ. 
Ел жеген әкімдерді ақтарым жоқ. 
Өлгенімше жазумен еңбек етем, 
Қажыдым, кәртәйдім деп жатқаным жоқ» [3,172 б.,174 б.]. 
«Кейбіреу  безді  дейді  қатынынан...»  деген  өлеңінде  ойшыл  өзінің 
адамдардан өз еркімен оңашалануының себебін нақтылай түседі: 
«... Өлейін деп елсізге барғаным жоқ.
Таза ой ойламай алмас үйде басым,
Ойсыз сіңбес бойыма ішкен асым.
Ой желісін терейін өлгенімше,
Өсектесін, күндесін мейлі қасым» [3, 177 б.]
Сопылыққа сондай-ақ, өзінің пайда болған кезінен бастап;  үстемдік 
етіп отырған әлеуметтік тәртіпке жасырын әлеуметтік қарсылық байлық-
ты  зорлық-зомбылықты  айыптау  кедейлікті  көнбістікті  еңбексүйгіштікті 
жұпыны  өмір  тәртібі  мен  әділеттілікті  мадақтау  тән  екендігін  ескерген 
жөн.  Қазақтың  ақын  философының  келесі  шумақтарының  негізінде  дәл 
осы әлеуметтік этикалық идеялар жатқандығы сөзсіз:
«Ұлық болған талай мықты,
Қылып жүрген жуандықты, – 
Ішінен көп бәле шықты.
Дедім мен «астапыралда!»

                                     3. Абай мен Шәкәрімнің ілімі – қазақ                                       257
руханиятының түптамыры                                   
Кедейдің еңбегін жеген,
Жылатқан ол талай неген,
Ісінен сескеніп денем,
Дедім мен «астапыралда!» [3, 258 б. ]
Осылайша,  Шәкәрім  әділетсіздік  зорлық-зомбылық  және  қазақ  қоға-
мындағы  өз  заманының  өзгеде  бірқатар  әлеуметтік  кеселдерін  айыптай, 
сондай-ақ, барлығының Құдай алдындағы теңдігін, кедейлер мен қаналушы-
ларға  адамдық  қатынастың  қажеттілігін  уағыздай  отырып,  өзінің  айырық-
ша жарқын гуманистік көзқарасымен көзге түседі. Ойшыл әлеуметтік адам-
гершілік идеяларды діни-этикалық призма арқылы қарастырды.
Шәкәрім  философиясының  маңызды  сипаттамасы  универсализм, 
адамдыққа деген ұмтылыс болып табылады. Бұл жерде де қазақ философы 
адамзаттың рухани дамуына үлкен үлес қосқан, өзі аса құрмет тұтатын – Лев 
Толстой, Махатма Ганди және өзге ойшылдармен бір қатарда тұратындай 
өзінің  шығармашылығымен  жоғары  руханилықтың  үлгісін  көрсете  оты-
рып, ұлттық дәстүрдің шеңберінен әлдеқайда алысқа шығып кетеді 
Шәкәрімнің  философиялық-этикалық  көзқарастарының  адам  мен 
қоғамның  игілікті  дамуына  бағытталғаны  еш  күмәнсіз  және  ол  Шығыс 
халықтарының рухани мәдениеті мен философиялық ойының тарихында 
өзіне лайықты қомақты орын алады. Оның шығармашылығы шексіз қазақ 
даласында  да,  бүкіл  Еуразия  құрлығында  да  рухани  дамудың  онан  ары 
үдемелі  дамуы  үшін  маңызды  дүниетанымдық  бағдар  қызметін  атқара 
алады және атқаруы тиіс. 
ХІХ  және  ХХ  ғасырлардың  аралығында  өмір  сүрген  Шәкәрімнің  шы-
ғармашылық мұрасының қажеттілігі мен өзектілігі, біздің пікірімізше, өзі-
міз өмір сүріп отырған аралық кезеңнің, яғни ХХІ жүзжылдықтың басын-
дағы экономикалық саяси және рухани ахуалдың шиеленісуі ұлы қазақ ой-
шылының  шығармашылықпен  айналысқан  уақытымен  ұқсас  болып  келу 
айғағымен түсіндіріледі. «Қазақ айнасы», «Иманым», «Үш анық» және өзге 
де  кітаптарында  баяндалған,  ХІХ  ғасырдың  басындағы  қазақтардың  жағ-
дайының трагизмін игеруге қатысты айтылған оның ұсыныстары, оның идея-
лары бірқатар пункттерінде бүгінгі күнге қатысты да қолданымды.
Қазіргі  кезде,  тәуелсіз  Қазақстанның  алдында  мәдениетаралық  сұх-
баттың  жаңа  көкжиектерін  ашқан  тұста  мемлекеттің  ұлттық  мүделері 
мен  қазақ  халқының  адамгершілік  құндылықтарына  жауап  беретіндей 
өмірді қайта құру мен өз тағдырымызды анықтауға, өз болашағымызды өз 
қолымызбен құруға тамаша мүмкіндік берген тұста қазақ философының 
этикалық  ұсынымдары  (рекомендациялары)  аса  маңызды  әрі  қажет. 
Адамды  адамгершілік  тұрғыда  жетілдірудің  жоғарғы  жалпыадамзаттық 
идеясын,  сондай-ақ,  қайырымдылық,  мейірімділік,  еркіндік  пен  әділет-
тілік  идеяларын  бойына  сіңірген  Шәкәрімнің  философиялық  этикалық 
көзқарастары егеменді Қазақстанның рухани қайта түлеуі мен жаңаруы-
ның іргетасы қызметін атқара алады.

258                                    Қазақ руханияты: тарихи-философиялық 
                                                      және этномәдени негіздер
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. 
ІІ том. Өлеңдер мен аудармалар, поэмалар және қара сөздер. Алматы, Жазушы, 
1995. – 384 б.
2. Альжанова У. К., Бегалинова К.К. Духовность казахского народа; его прошлое, 
настоящее и прорыв в будущее. // Материалы ІІІ Респуликанской научно практи-
ческой копференции. «Шакаримовские чтения». Семей, 2002. – 22-30 с.
3. Құдайбердиев Ш. Шығармалары (Өлеңдер, дастандар, қара сөздер). Алматы, 
Жазушы, 1988. – 560 б.
4. Құдайбердиев Ш. Түрік, қырғыз қазақ һәм ханлар шежіресі. Алматы, 1991. 
– 120 б.
5. Гейне Г. Собр. Соч. В 10 томах. Л., 1958. Т. 6. – 278 с.
6. Боқаш Ғ. Екі әулие. Қазақ әдебиеті. 2001 жыл, 4 мамыр.
7. Кудайбердиев Ш. Мысли разных лет. Простор, 1989. №8. – 135-142 с. 
8. Орынбеков М.С. Философские воззрения Абая. Алматы, Білім, 1995. – 136 с. 
9. Амребаев А.М. Шакарим и Восток (к вопросу об оценке мировоззрения ка-
захского мыслителя в контесте мировой духовной традиции) // SHУGУS, 2004, №2. 
– 269-271 с. 
10. Бегалинова К.К. Основная проблематика философии Шакарима // Мате-
риалы ІІІ Республиканской научно-практической конференции «Шакаримовские 
чтения». Семей, 2002. – 15-21 с. 
11.  Құдайбердіұлы  Ш.  Үш  анық.  Алматы,  Қазақстан  және  Ғақлия  ғылыми-
әдеби орталығы, 1991. – 80 б.
12. Жаксылыков Е.А. Концепция «Трех истин» Ш. Кудайбердиева и проблема 
нравственного развития общества //Материалы ІІІ Республиканской научно прак-
тической конференции «Шакаримовские чтения». – Семей. 2002. – 48-53 с.
13. Степанянц М. Т. Философские аспекты суфизма. Москва, Наука, 1987. – 
190 с. 
14. Акимушкин О. Ф. Вдохновенный из Рума // Дж. Руми. Поэма о скрытом смыс-
ле. Избранные притчи. Перевод Гребневой Н. Москва, 1986. – 215-231 с.
15.  Ислам.  Энциклопедический  словарь.  Москва,  Наука,  Главная  редакция 
восточной литературы, 1991. – 316 с.
3.3. Қазақ зиялыларының руханилықты қалыптастырудағы рөлі
Қазақ халқының тарихында әр ғасырдың басы аласапыран оқиғаларға 
толы болды. ХХ ғасырдың басы айрықша күрделілігімен, сансыз оқиғалар-
дың сапырылысымен, ұлттық сананың оянуымен ерекшеленеді. Осы тұста 
қазақ  сахарасында  да  Алаш  ұранын  көтеріп,  қазақ  баласын  азаттыққа 
бастаған  бір  шоғыр  қазақ  қайраткерлерінің  ой-пікірі  мен  іс-әрекеті  жар-
қырап көрінді. Бұл кез қазақ халқы тарихындағы ең бір талмау тұстардың 
бірі болатын. Алаш ардагерлерінің айтуынша, «қазақтың бар болу немесе 

                                     3. Абай мен Шәкәрімнің ілімі – қазақ                                       259
руханиятының түптамыры                                   
жоқ болу» мәселесі таразыға тартылған кез еді. Олай болатыны, бұл шақта 
қазақ халқы толықтай патшалық Ресейдің басыбайлы боданына айналған 
еді. Қазақ даласындағы хандық билік ыдыраған, билер институтының қадірі 
кетіп, орыс сотына қараған, дәстүрлі тіршілік қалпы мен өмір салты елеулі 
өзгеріске ұшыраған, ұлттық рух бәсеңдеген бір заман болды. Қазақ жеріне 
орыс  мұжықтарын  тобымен  орналастыруға  байланысты  еркін  көшіп-
қонып  жүру  үрдісінің  де  тынысы  тарыла  бастады.  Дәстүрлі  ырғағынан 
айрылған тіршілік салтының кесірінен барша қазақ баласының бір-бірімен 
хат-хабар алмасуы мен өзара қарым-қатынасы да іркіліске душар болды. 
Алашорда қозғалысы мен Алаш идеясының пайда болуына тікелей осы 
аталған тарихи жағдайлар себеп болды. Қазақтың алғашқы оқығандары 
қазақтың  жеке  өз  алдына  ел  болып,  дамыған  елдермен  терезе  теңестіре 
алатындай  жағдайға  қол  жеткізуін  көкседі.  Жалаң  сөз,  жадағай  ұранға 
баспай, бұл ойларын нақты іспен негіздеді. Ең алдымен қазақ баласының 
бір-бірімен пікір алмасуын қамтамасыз ету үшін мерзімді баспасөз құрал-
дарын шығарды. Қазақтың тұңғыш журналы «Айқап» пен «Қазақ» газеті 
–  «ұлттың  көзі,  құлағы  һәм  үніне»  айналды.  Бұлардың  ұлттық  сананы 
оятудағы маңызы орасан зор болды. Кішкентай жылғадан басталған бұл 
әрекет ұлғайып, арналанып зор халықтық қозғалысқа ұласты.
Руханилық  бұл  адам  табиғаты,  адам  ойы,  санасы,  еркі,  бұл  адамның 
ерекшелігін  құрайтын  біртұтас  ағын.  Адам  Әлеммен  тығыз  байланыста. 
Руханилық  табиғатта  жоқ  нәрсе.  Біз  оны  өз  санамызбен,  жеке  дамуымыз 
арқылы  жасап,  құрамыз.  Адам  руханилығы  болмыстың  жоғары  рухани 
қырымен  байланысты.  Адам  руханилығы  оның  бойынан  Жаратушының 
сипаттары  мен  ұқсастығы  табылуы  арқылы  көрінеді.  Адам  руханилығы 
өзінің алғашқы бейнесімен келіспеген кезде – ол рухани, адамгершіліктік 
дертке, апатқа әкеледі. Руханилық – бұл өмір, өмірді бар тәніңмен сезіну. 
Рухани адамның ерекшелігі – оның байсалдылығы, адалдығы, тұлғаның өзі 
мен  әлем  алдындағы  үйлесімділігі.  «Руханилық  –  бұл  әрбір  өркениеттің 
негізіне  айналатын  ұғым.  Руханилық  қандай  болса  өркениет  те  сондай. 
Адамзаттың көпғасырлық тәжірибесі бойынша руханилық адамның қандай 
ұлтқа, қандай діни конфессияға жататындығына қарамайтын нәзік ұғым» 
деп жазады ресейлік философ В.В. Уваров «Руханилық» деген мақаласында 
[1].  Руханилық  –  әрбір  адамға  жақын  түсінік.  Ол  адамның  ішкі  әлемінің 
байлығын  анықтайтын  категория.  Руханилық  –  бұл  әрбір  өркениеттің 
негізіне  айналатын  ұғым.  Руханилық  қандай  болса  өркениет  те  сондай. 
Адамзаттың көпғасырлық тәжірибесі бойынша руханилық адамның қандай 
ұлтқа, қандай діни конфессияға жататындығына қарамайтын нәзік ұғым. 
Жиырмасыншы ғасырдың басындағы қазақ ойшылдарының көзқарас- 
тары  терең  демократиялық  және  гуманистік  сипатта  болды.  Олардың 
шығар маларында жалпыадамзаттық маңызға ие философиялық мәселе-
лер – адам ның болмысы мен еркіндігі, өмірдің мәні, дін мен еркіндіктің 
арақатынасы,  т.  б.  мәселелердің  де  көтерілгенін  атап  айтуымыз  керек. 
Қазақ ойшылдары адам бойындағы даралық қасиетке ерекше мән берді, 

260                                    Қазақ руханияты: тарихи-философиялық 
                                                      және этномәдени негіздер
кез келген кісіге қайталанбас жаратылыс жұмбағы ретінде қарады, адам 
мен ұлттың тарихтағы рөлін дұрыс бағалай білді. 
Білім мен ғылымсыз қазақтың сана-сезімін ояту мүмкін емес екендігін 
түсінген Ж.Аймауытов: «Ғылымды кісінің білімі де күшті, білегі де күшті, 
надан  кісі  осал,  құр  қол  кісі  сияқты,  алыса  кетсе  айлалы,  азулы  кісі  на-
шар  кісіні  алып  соғатыны  ап-анық.  Бұлай  болған  соң  басқаның  аузында 
кетпей,  тіршілік  қылайын  деген  жұрт  мәденилікке  жармаспасқа  шара-
сы жоқ» дей [2, 120 б.] келіп, «басқа елдерге еліктей бермей өз бетіміздің, 
жұрттығымыздың белгісін көрсеткеннен не кемдік табылады? Қаза, тексе-
ре берсек, еуропаның өнеге қылуға жарамайтын жерлері де бар» деп басқа 
елдерге  еліктей  бермей,  өз  жетістіктерімізді  сақтауға  шақырады.  Адам 
болудың өзегі Ж.Аймауытов бойынша оқу-білім, мәдениет, тәрбиеге келіп 
тіреледі. Білімнің де, тәрбиенің де мәнісі ол адамгершілік пен руханилық 
деп  түсінеді.  Қоғам  қанша  дамып,  ғылыми  жетістіктерге  жеткенімен, 
руханилық пен адамгершілік жетіспесе ол адамға ешқандай ләззәт әкел-
мейді. «Тәрбие» деген мақаласында адамның хайуаннан айырмашылығын 
айта  келіп,  адам  бойындағы  жаман  қылықтарды  тәрбиенің  жоқтығына 
әкеліп саяды. «Хайуан жаратылыстан өзіне біткен бір сезімнің қуатымен 
өзіне лайық болған қылмыстан артық еш нәрсе істемейді. Адам жүгенсіз 
бетімен  кетсе,  адамдыққа  лайықсыз  талай  қылмысты  істейді»  [2,  132  б.], 
яғни надандықтан шығудың жолы – білім мен ғылым үйрену, бұл жолда 
халықтың болашағына жол ашылады. 
«Қазақтың өзгеше мінездері» деген мақаласында өз халқының жақсы 
жақтарын айта келіп, отаршылдықтың кесірінен өзгергенін, жаман әдет-
терді (ұрлық, кісі өлтіру, өтірік айту, алдау) бойына сіңіріп, арыла алмай 
жүргенін баса айтады. «Қазақтың ұлттық қалпы өзгерілді. Тірлігі, мақсұты 
басқа, ниеті шалғай, суық бауыр жаттың қолына тиді. «Қазаншының еркі 
бар, қайдан құлақ шығарса» деген халге ұшырады. Кемеңгер билердің за-
маны құрып, адамды мал мен пұлға сатып алатын заманға килікті» [2, 116 
б.]. Осы қылықтардан құтылу үшін оқу-білім, тәрбие керек дейді. «Сай-
ып келгенде, қазақта қалып тұрған өзгеше мінездер: тілі айтқанды қолы 
қылмайтын – тұрақсыздық, ұйымсыздық, басынан аспайтын – өзімшілдік, 
ездік. Халықтың өзіне айтып, мінезін түзеу қолымыздан келмейді. Жалғыз-
ақ үмітіміз, қаруымыз – оқығандарда» [2, 117-118 бб.].
Қазақтың түбіне жететін осы жалқаулық, ынсапсыздық, настық деп, 
қазақ баласын орыс баласымен салыстыра отырып, сынайды: «орыс бала-
сы оқудан қолы босаса, футбол, доп, жарыс, неше түрлі дене тәрбиесі; қа-
зақ баласы оқудан шықса, көше қыдыру, таныс жағалау, жоқ жерден пайда 
қып қою…» [2, 215 б.]. Бұл кемшіліктердің себебі баланың өскен ортасын-
да, әке-шешенің, қоршаған ортаның тәрбиесінде екеніне тоқталады. «Бала-
ны бұзуға, түзеуге себеп болатын бір шарт жас күнде көрген өнеге, ол өнеге 
– әке-шешенің тәрбиесі болу керек. Ата-ананың берген тәрбиесі баланың 
мінезіне салған ірге» [3, 137 б.]. 1924 жылы шыққан «Тәрбиеге жетекші» 
оқулығында әлемнің озық ойлы ағартушыларының оқыту және тәрбие мә-

                                     3. Абай мен Шәкәрімнің ілімі – қазақ                                       261
руханиятының түптамыры                                   
селелеріне деген пікірлеріне мысал келтіре отырып, ұлттық мектептерді 
ашу керек дейді. Қазақ мектептерінде ана тілі арқылы, ұлттық ментали-
тет арқылы баланың ой-санасын ояту, ұлттық намысты тәрбиелеу керек 
екендігін көрсетеді. «…Енді тілдерді үйрену арқылы бала ерте замандағы 
мәдениетті жұрттардың ғылымдарымен, өнерімен, әдебиетімен таныс бо-
лады. Олармен таныс болмай, кісі ақыл-ойға, ғылым-білімге жетік болып, 
пісе алмайды» [3, 304 б.]. 
Аймауытов шығармашылығының дүниетанымдық негізі жақсы, жа-
ман,  бақыт,  махаббат,  әдептілік,  құмарлық,  мақтаныш,  ашу-ыза,  қорқы-
ныш, көре алмаушылық т. б. көптеген ұғымдарға талдау жасалу арқылы 
ашыла түседі. «Шернияз» пьесасында дала адамы мен қала адамын салыс-
тыра келіп, жақсы мен жаман ұғымын Шернияз бен Базарбай бейнелері 
арқылы ашып көрсетеді. Шернияз: 
Күнде сөз, күнде мұңын шаққан қазақ,
Бір-бірін аунатып жеп жатқан қазақ, 
Залымға, күштілерге күші жетпей
Сот іздеп, теңдік іздеп жатқан қазақ – деп, халқының қамын 
ойлап,  қайғы  арқаласа  да,  елінің  болашағынан  үміт  күтеді.  Ал  Базарбай 
қаланың  қызығы  мен  өз  басының  қамынан  басқаны  ойламайтын,  керек 
кезінде досына да жамандық жасаудан тайынбайтын адам. Ал «Қартқожа» 
романындағы Қартқожаны алайық. Мұнда – «бұрын кім еді, енді кім бол-
ды» деген сұраққа жауап беріледі, ол ізденудің, оқудың арқасында талант-
ты,  жалынды,  жігерлі  жігіт  болады.  «Іздесең  табасың!»  –  оның  өмірінің 
қағидасы.  «Ақбілек»  романындағы  кекшіл  Мұқаш  немесе  орыс  офицері 
арқылы олардың түсінігі, мінез-құлқы, ұғымы жинақталған. Мысалы, орыс 
офицерінің  ойында  өмірден  түңілу,  сол  үшін  ызаланып,  айналасының 
бәрінен өш алу, кектену бар. «Адамның тыпырлап өлгені бізге тауықтың 
өлгенімен  бір  есеп.  Көңілімізге  солай  орнағаннан  ба,  өлімді  көп  көріп, 
етіміз өліп кеткеннен бе, кім білсін. Шынында, өмір деген, өлім деген неме-
не? Адам өлмек үшін туған. Бүгін өлдік не, ертең өлдік не? Өмір – қабақтың 
қаққаны. Ендеше, аз күн тіршілікте өмірден қандай қызық, қандай ләззәт 
болсын, алып қалу керек. Өлген соң түк те жоқ» [4, 155 б.]. Осы ойын іске асы-
ру үшін қыз алып қашады, кісі өлтіруден жерінбейді. Олардың өмір туралы 
ойы осы. Осы үзіндідегі адамды бақытты деп айта аламыз ба? Жоқ. Адам 
бақытқа  рухани  байлық  пен  өнегелі  қызметі  арқылы  жетеді.  Жамандық 
жасаған адам бақытты болуы мүмкін емес. «Дүниедегі ең бір талас, қиын 
мәселе – әр адам бақыт деген нәрсені әртүрлі түсінеді, біреу байлықты бақыт 
дейді, біреу мал басы түгел болуы бақыт дейді, біреу жақсы қатын алғанды 
бақыт дейді. Біреуге бақыт болып көрінген нәрсе біреуге бақыт сияғы жоқ. 
Кәдімгі тұрмыс біреуге тіпті сор сияқты көрінуі мүмкін. Тереңірек қарасақ, 
бұл – әртүрлі  ұғым, мінездің қорытындысы» [4, 135 б.]. 

жүктеу/скачать 2,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: