Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі павлодар мемлекеттік педагогикалық институты

 

18 

Моносахаридтер.  Рибоза  және  дезоксирибоза  пентозалары  нуклеин 

қышқылдарының және нуклеидтердің құрама бөліктері болып іс атқарады, 

олар тұқымдық ақпаратты сақтауда және жеткізуде іс атқарады. 

Ас  заттардың  рөлін  атқаратын  қарапайым  көмірсуларға  гексоздар 

жатады: виноград қанты – глюкоза, жемісік қант – фруктоза және басқалар. 

Күрделі  көмірсулар.  Күрделі  көмірсулардың  құрамына  байланысты 

бірнеше түрлерге бөлінді: олигосахаридтер және полисахаридтер. 

Олигосахаридтер.  Табиғатта  неғұрлым  көп  кездесетін  олигосахарид 

(олигоаз)  дисахаридтер саналады, олар  моносахарид  молекулалардың  екі 

қалдықтарыннан  –  мальтоза  (уыт  қанты),  лактоза  (сүт  қанты)  және 

сахарозадан (қызылша және құрақ қанты) құралған. 

Полисахаридтер  –  мономерлері  моносахаридтер  болатын  биополи-

мерлер.  Егер  полисахаридтердің  құрамында  бір  түрлі  моносахаридтердің 

қалдықтары  болса,  оны  гомополисахаридтер  (гликоген  және  крахмал),  ал 

егер  әртүрлі  болса  –  гетерополисахаридтер  (гиалуронды  қышқыл, 

хондротинсульфат және гепарин) деп аталады. 

Крахмал  және  гликоген  тармақталған  шынжыр  түрінде  қосылған 

глюкозаның  қалдықтарынан  құралған.  Ыстық  суда  бұл  көмірсулардың 

екеуі де коллоидті ерітінді береді. 

Целлюлоза  полисахариді  ыдырамайды,  бірақ  ол  тағамның  қажетті 

компоненті болып табылады, себебі ішек-мал жолында тағамның қозғалуын 

тездетеді,  малда  майлар  мен  токсиндерді  өзіне  сіңіреді,  сонымен  қатар 

ішектегі  микрофлораның  субататоры  және  кейбір  витаминдердің  синтезі 

болап табылады. 

Көмірсулардың алмасуы. 

Көмірсулардың тағамдық маңызы. Олардың зат алмасудағы рөлі. 

Басқа заттарды (ақуыздарды, майларды және т.б.) айналдырумен байланысты 

алмасудағы  қатасымен  қатар  көмірсулар  ағзадағы  басты  энергия  көзі 

болып саналады, және ересек адам көмірсулармен энергияға қажеттілігінің 

2/3 бөлігін жабады. Әрекет түріне байланысты бұл тәуліктегі қабылданатын 

көмірсулардың 400-600 г сәйкес келеді, егер  1 г тінде толық қышқылданған 

кезде  4,1  ккал  бөледі  деп  есептегенде.  Ағзадағы  көмірсулардың  толық 

қышқылдануының  өнімі  болып  көмірқышқыл  газ  бен  су  саналады,  1 г 

көмірсу орташа шамамен 0,6 су бөледі. 

Көмірсулардың  қортылуы.  Полисахарид  (крахмал)  ауызға  түскен 

кезде  гидролитикалық  ыдырай  бастайды,  амилаз  сілекейдің  қатысымен 

алдымен  ірі  бөлшектерге  –  декстриндерге,  сосын  –  мальтозаға  дейін 

ыдырайды. 

Мал ішінде көмірсулар сәйкес ферменттердің болмауынан өзгермейді. 

Көмірсулардың одан ары қарай ыдырауы аш ішекте және жіңішке ішектің 

басқа  бөліктерінде  маласты  бездерімен  (маласты  амилаза)  және  ішек 

бездерімен  (ішек  амилазасы  мен  мальтазасы)  бөлінетін  ферменттердің 

қатысымен  болады.  Мальтоза  ішекте  глюкозаның  екі  бөлігін  құрап, 

 

19 

В мальтозасымен гидролизденеді. Бөлінуіне қарай глюкоза жіңішке ішекте 

салыстармалы тез сіңіп, қанға түседі. 

Сахароза  жіңішке  ішектің  қуысында  ғана  қортылады,  оның  шыры-

нында сахароз ферменті болады, бұл кезде фруктоза және глюкоза моноса-

харидтері пайда болып, сіңеді. 

Бауырдағы  көмірсулардың  алмасуы.  Ішектен  глюкозаны  тасымал-

дайтын қан бауырға түседі және қақпалық тамырлардың жіңішке капиляр-

ларының  үлкен  бетіндегі  бауыр  тіні  жасушаларымен  бірігеді  (оның  беті 

400  м

2

  құрайды).  Глюкозаның  бір  бөлігі  бауыр  жасушаларында  қалып 

қояды және қосалқы полисахарид гликогенге айналады, олар жасушалар-

дың  ішінде  жиналады.  Гликоген  –  тұтас  ағза  үшін  және  қандағы 

глюкозаның құрамын сақтау үшін көмірсулардың басты резерві. 

Бауыр глюкогенмен неғұрлым кедей болса, соғұрлым глюкозаны көп 

ұстайды,  мысалы,  аш  болу  кезінде,  сонымен  қатар  күрделі  бұлшық  ет 

әрекетінен кейін, гликоген бауырда аз болған кезде глюкоза неғұрлым көп 

ұсталады. Өте тез сіңірілетін таза глюкозаны пайдаланған кезде қақпалық 

тамырдағы қандағы шоғырлануы шапшаң өседі. Глюкозаның едәуір бөлігі 

бауырда  ұсталуға  үлгермейді  және  қанайналымының  үлкен  айналымына 

кетеді. 

Егер  өнім  крахмалға  бай  болса,  глюкоза  қанға  біртіндеп,  аздаған 

мөлшермен,  қорытылуына  қарай  түсіп  отырады  және  бауырда  жақсы 

ұсталады.  Сондықтан  бауырда  гликогеннің  айтарлықтай  қорларын  құру 

керек болған кезде (мысалы, ұзақ спорттық күш жұмсау керек болған кезде 

–  марафондық  жүрігу,  шосседе  веложарыс  және  т.б.)  таза  глюкозаға 

қарағанда,  крахмалға  бай  тағам  пайдаланған  жөн.  Егер  спорттық 

жүктемені  орындау  кезінде  бұлшық  етті,  жүректі  және  жүйке  жүйесін 

көмірсулармен тез қамту керек болса, глюкозаны, оңай сіңетін олигосаха-

ридтерді пайдаланған дұрыс. 

Қанайналымының үлкен  айналымына  глюкозаның  тез  түскен  кезінде 

қандағы глюкозаның құрамы өседі. Бұл көбею алиментарлық (тағамдық) 

гипершликемия  деп  атаалды.  Оның  максимумы  қантты  пайдаланғаннан 

кейін 20-30 минуттан кейін болады, ал 1-1,5 сағаттан кейін қаннан бұлшық 

еттің,  жүректің,  жүйке  жүйесінің,  бауырдың  және  т.б.  мүшедердің 

пайдалуының  салдарынан  глюкозаның  деңгейі  нормасына  келеді  (80  нен 

100 ге дейін 100 см

3

 қанда). Ішектен глюкозаны сіңіру кезінде оның едәуір 

бөлігі  бауырда  қалады.  Қарапайым  жағдайда,  тыңыштық  қалпында, 

глюкозаны пайдаланудың бірінші орнында ми тұрады. Бұлшық ет әрекеті 

кезінде қаңқа бұлшық етінің глюкозаны пайдалануы өседі. 

Егер  глюкоза  деңгейі  өте  үлкен  болса  (200  ден  аса  100  см

3

  қанда), 

оның бөлігі зәрмен бірге шығады және ағза оны жоғалтады (алиментарлық 

глюкозурия).  Бұл  көп  мөлшерде  қант  пен  глюкозаны  (150  г  жоғары)  бір 

уақытта  қабылдаған  кезде  болады.  Қарқыңды  бұлшық  ет  әрекеті  кезінде, 

сонымен  қатар  биік  тау  ортасында,  тіндегі  мүшелердің  көмірсуларды 

 

20 

қабылдауы жоғары болған кезде, глюкозурия 200-300 г қант қабылдағаннан 

кейін ғана болады. 

Қандағы  глюкозаның  шоғырлануының  азаюы  гипогликемия  деп 

аталады.  Глюкозаның  қандағы  әрбір  азаюы,  сонымен  қатар  тіндер  мен 

мүшелердің көмірсуға қажеттілігі өскен кезде (бұлшық ет әрекеті кезінде, 

ағзаның  тоңуы  кезінде  және  т.б.)  бауырдағы  гликогеннің  ыдырауы 

күшейеді және қанға глюкозаның түсуі жоғарылайды. 

Бауырдағы  гликогеннен  глюкозаның  пайда  болуы  және  оның  қан 

айналымына  түсуі  гликогеннің  мобильденуі  немесе  гликогенолиз  деп 

аталады. 

Жаттықпаған  адамда  физикалық  жүктеуден  кейін  осалдық,  тізедегі 

дірілдеу,  көздердің қараңғылауы  сияқты  құбылыстар болуы  мүмкін  – бұл 

гипогликемиямен  байланысты  –  қандағы  глюкозаның  шоғырлануы  түсіп 

кетті,  ал  гликоген  ыдырап  үлгерген  жоқ.  Оған  тәтті  беру  керек. 

Жаттыққандығының  өсуімен  бұл  құбылыстар  болмайды,  өйткені 

энергоқаму жолдары жетіліп отырады. 

Басқа  тіндердегі  көмірсулардың  алмасуы.  Адам  қанында 

глюкозаның  0,1  %  тең  тұрақты  құрамы  байқалады.  Қандағы  глюкозаның 

арқасында ағзаның тіндері көмірсуға қажеттілігін қамтып отырады. Қандағы 

қалыпты қант деңгейін сақтау жүйке жүйесінің өзінің гормондарын қанға 

бөлетін  ішкі  секреция  бездерімен  (бауыр  үсті,  мал  бездері,  ми 

қосымшалары) өзара байланысқан әрекетімен қамтылып отырады. 

Бұлшық етте және басқа тіндерде көмурсулар қанға түсетін глюкозадан 

синтезделетін  гликоген  түрінде  түседі.  Гликоген  көп  мөлшерде  бауырда 

болады (оның салмағынан 5% дейін). Бұлшық етте де көп (0,5-1%). Басқа 

мүшелерде оның құрамы көп емес (0,1-0,3%). Жүйелі бұлшық ет жаттығуы 

кезінде бұлшық ет пен бауырда гликоген қорлары ұлғайып отырады. 

Көмірсулардың  (гликоген  немесе  глюкоза)  тіндегі  (әсіресе  бұлшық 

еттерде) ыдырауы екі қышқылдану фазасына айналады: 

1)

 

анаэробтық  фаза,  қышқылды  қабылдаусыз  өтетін  және  пирови-

ноградты қышқылды құрумен аяқталады (ПВҚ) (кейбір жағдайларда ол сүт 

қышқылына  қайта  құрылуы  мүмкін  және  осы  күйінде  қысқа  уақытқа 

айтарлықтай мөлшерде қанда жиналуы мүмкін); 

2)

 

аэробты фаза, бұл қышқылдардың қышқылдың қатысымен соңғы 

өнімге дейін (СО

2

 және Н

2

О) қышқылдауы. 

Гликонеогенез.  Глюкоза,  салдарынан  гликоген  ағзада  сүт  қышқы-

лынан  ғана  емес,  сонымен  қатар  ПВҚ-дан,  ПВҚ-ға  айнала  алатын  басқа 

заттардан (аминқышқылдарының бір тобы, ацетил) пайда бола алады. Бұл 

үрдіс  гликонеогенез  деп  аталады,  яғни,  көмірсулардың  жаңадан  пайда 

болуы. 

Көмірсулар алмасуының жүйкелік және эндокриндік реттелуі. 

Жүйке  жүйесінің  көмірсуларды  реттеуге  тікелей  қатысы  бар.  Ол 

гипоталамус  арқылы,  сонымен  қатар  бас  ми  қаңқасы  арқылы  реттейді. 

 

21 

Осылайша, мысалы, глюкозаның қандағы құрамының айтарлықтай азаюы 

аралық  мидағы  сәйкес  орталықтарының  қоздыруына  әкеп  соғады,  ол 

симпатикалық  жүйкелер  арқылы  бауырға  тапсырылады  және  ондағы 

глюкогеннің  ыдырауының  күшеюіне  әкеп  соғады.  Нәтижесінде  қандағы 

глюкоза құрамы өседі. 

Бас  ми  қаңқасының  көмірсу  алмасуына  әсер  етуінің  мысалы  ретінде 

шартты  рефлекторлы  гипергликемияның  әртүрлі  формалары  бола  алады. 

Осылайша,  спортшыда  жауапкершілікті  жарыс  алдында  қандағы  глюкоза 

деңгейінің  өсуі  байқалады,  ол  алдағы  жарысты  ойлауы  мен  қоршаған 

ортаның  шартты  тітіркендіргіш  болуында.  Қандағы  глюкоза  деңгейінің 

өсуі  алдағы  жұмыста  глюкозаның  энергия  көзі  ретінде  қажет  болатын 

спорт түрлерінде аса қатты байқалады, мысалы, спорт ойындарында, қысқа 

және ұзақ қашықтықтарға жүгіру кезінде. Ал мергендерде, мысалы, қандағы 

глюкоза шоғырлануының өзгеруі байқалмайды. 

Шаршау  мен  атқарылып  жатқан  жұмысқа  кері  көзқарас  кезінде 

болатын  тоқтау  үрдісінің  ұлғаюы  гликогеннің  бауырдағы  мобильденуінің 

қаналуымен және сүт қышқылының баяу қышқылдануымен қатар жүреді. 

Көмірсу алмасуының жүйкелік реттелуі оның реакциясының орталық 

жүйке жүйесіне тәуелділігімен көрсетіледі. 

Көмірсу  алмасуын  реттеу  эндрокринді  жүйенің  гормондарымен  іске 

асырылады. 

Көмірсу алмасуының реттелуінде бауырүсті ми заттарымен бөлінетін 

адреналин  күрделі  рөл  атқарады.  Қан  тоғымен  бауырға  түсіп  адреналин 

глюкогеннің  мобилизациясын  стимуляциялайды.  Жүйке  жүйесінің  қозуы 

кезінде  адреналиннің  бөлінуі  едәуір  өседі,  ол  қандағы  глюкозының 

(гипергликемия)  өсуіне  әкеп  соғады  және  глюкозуриямен  –  глюкозаның 

зәрмен бірге бөлінуімен бірге жүреді. 

Көмірсу алмасуын реттеу үшін  маласты безінің гормоны  – инсулин-

нің  рөлі  үлкен.  Ол  адреналиннің  антагонисі  болып  саналады.  Инсулин 

глюкозаның  тіндермен  қамтылуына  мүмкіндік  туғызады,  гликогеннің 

синтезін ынталандырады. Инсулиннің бөлінуі бұзылса (қант диабеті кезінде), 

глюкоза  тіндермен  қамтылмайтын  болғандықтан  қандағы  глюкоза 

шоғырлануы  өседі  (гипергликемия).  Жасушалар  өзінің  энергия  көзін  – 

глюкозаны  алмайды,  соның  салдарынан  «баршылық  арасындағы  аштық» 

пайда болады, олар энергия көзі ретінде бейкөмірсулы табиғатты заттарды 

–  майларды,  ақуыздарды  қабылдай  бастайды.  Нәтижесінде  нормалы  зат 

алмасу бұзылады және ағза толық қышқылданбаған алмасудық өнімдерімен 

сулана бастайды. Сонымен қатар қанның мөлшерден тыс глюкозасы зәрмен 

бірге  бөлініп  шығады  (глюкозурия),  ол  сау  адамға  тән  емес.  Алайда 

спортшыларда  тағамға  оңай  сіңетін  көмірсуларды  көп  қабылдаған  кезде 

немесе қарқыңды жаттығудан кейін қысқа уақытты глюкозурия байқалуы 

мүмкін. 

 

22 

Жаттықпаған  адамда  бұлшық  ет  жүктелуінен  кейін  гипогликемия 

болуы  мүмкін  –  қандағы  глюкоза  деңгейі  реттелудің  жетілмегендігінен 

түсіп кетті, ал глюкоген глюкозаға дейін әлі ыдырап үлгерген жоқ. Бұндай 

құбылыс кезінде өң жоғалту, тізелердің дірілдеуі, лоқсу, тіпті естен танып 

қалу  мүмкін.  Тәтті  шай,  не  болмаса  шамалы  қант  берсе,  хәлі  орнығады. 

Жаттыққандығы  жетіле  бастаған  кезде  реттеуіш  үрдістері  де  жетіле 

бастайды және бұндай құбылыстар болмайды. 

Асқазанасты безде глюкагон гормоны бөлінеді. Ол қандағы глюкозаның 

шоғырлануы  төмендеген  кезде  глюкогенді  глюкозаға  дейін  ыдырауына 

мүмкіндік береді. 

Көмірсулардың алмасуын қалқанша бездің гормоны – тироксин және 

бауыр үсті қабығы гормоны – глюкокортикоидтер ұлғайтады. 

Сұрақтар 

1.

 

Көмірсулардың биологиялық рөлі. 

2.

 

Көмірсулардың классификациясы. 

3.

 

Моносахаридтер, негізгі өкілдері. 

4.

 

Олигосахаридтер, негізгі өкілдері. 

5.

 

Пентоздар және гексоздар, негізгі өкілдері. 

6.

 

Полисахаридтер, негізгі өкілдері. 

7.

 

Крахмал және гликоген. 

8.

 

Көмірсуларды қорыту. 

9.

 

Ағзадағы көмірсулардың қорлары. 

10.

 

Бауырдағы көмірсулардың алмасуы. 

11.

 

Көмірсулардың басқа тіндегі алмасуы. 

12.

 

Көмірсулар қышқылдануының анаэробты фазасы. 

13.

 

Көмірсулар қышқылдануының аэробты фазасы. 

14.

 

Гликонеогенез, гликогенолиз, глюконеогенез. 

15.

 

Глюкоген мобилизациясы. 

16.

 

Көмірсу алмасуын жүйкелік және гормоналды реттеу 

17.

 

Гипо- және гипергликемия, глюкозурия. 

1-тапсырма.  Өз  рационыңызды  мөлшерлік  және  сапалық  көмірсу 

құрамына анализ жасаңыз. 

2-тапсырма. «Көмірсулардың классификациясы» кестесін құрыңыз. 

3-тапсырма. Ішек-мал жолында көмірсулардың қозғалу және қортылу 

схемасын құрыңыз. 

Әдістемелік нұсқаулар. Осы тақырыпты оқыған кезде көмірсулардың 

бұлшық  ет  әрекетінің  және  қышқылдану  жолдарының  қамтуына  ерекше 

көңіл аударған жөн. Терминологиялық сөздікті толтыруды ұмытпаңыз. 

Ұсынылатын әдебиет: 1-5, 7, 15-19. 

 

 

23 

6-тақырып.  Липидтер.  Липидтердің  (майлардың  және  май  тәрізді 

заттардың) алмасуы 

Жоспар: 

1.

 

Липидтер және липиодтер. 

2.

 

Майлардың өнімдік маңызы. 

3.

 

Майлардың қорытылуы. 

4.

 

Май қорыту өнімдерінің сіңуі. 

5.

 

Майлардың аралық алмасуы. 

6.

 

Липоидтердің алмасуы (фосфаттардың және стероидтердің алмаусы). 

 

Майлар және май тәріздес заттар (жалпы атауы «липидтер») – әртүрлі 

заттардың  үлкен  тобы.  Барлық  липидтерге  тән  қасиет  олардың  суда 

ерімитіндігі  және  органикалық  ерітінділерде  (бензол,  бензит,  спирт,  ацетон, 

хлороформ және т.б.) еритіндігі. Химиялық құрылымы бойынша липидтер 

липидтерге  (бейтарап  майлар)  және  липоидтерге  (май  тәрісдес  заттар) 

бөлінеді. 

Липидтер  жасуша  мен  жасушааралық  сұйықтықтағы  (құрылымдық 

қызмет)  арасындағы  зат  алмасуды  реттеудегі  рөлі  үлкен.  Май  тіндерінің 

жасушаларындағы  липидтердің  қорлары  (ағзаның  май  депосы)  ағзаның 

энергетикалық  қажеттілігін  толтыру  үшін  қолданылады  (энергетикалық 

қызмет).  Тері  асты  жасушадағы  май  ағзаны  тоңудан  сақтайды  (сақтау 

қызметі). Тері астында және кейбір ішкі мүшелердің жан-жағында жиналған 

майдың механикалық маңызы ағзаны соққыдан және шайқалудан сақтауда 

(механикалық  қызмет). Тіндегі  майлардың  көп бөлігі  байланысқан  түрде 

болады (ақуыздармен), ал жасушаның қосалқы майы химиялық бос болып 

саналады. 

Бейтарап  майлар  –  липидтер  –  бұл  үшатомды  спирт  глицеринмен 

және  жоғарымалекулалы  карбонатты  (жоғары  майлар)  қышқыл  – 

триглицеридтермен құралған күрделі эфирлер. 

Глицерин  асқорыту  жолында  өнімдік  зат  ретінде  қамтылады  және 

тіндегі аралық алмасуға қатысады. Ағзада ол майлардың гидролизі кезінде 

пайда болады. 

Жоғары  майлы  қышқылдар  (ЖМҚ)  –  салыстырмалы  үлкен 

молекулалық  салмақты  карбон  қышқылдары.  Ағзада  шектік  ЖМҚ 

кездеседі,  олар  бір  байланысты  болады  және  екі,  үш  және  одан  да  көп 

екіқабатты байланысты құрамы болатын шексіз май қышқылдары болады. 

Оларға,  мысалы,  линолды,  линоленді  және  арахидонды  қышқылдар 

(ағзада  синтезделмейді  және  аспен  бірге  түсуі  керек)  жатады.  Олардың 

бәрі сұйық болады. 

ЖМҚ  толық  қышқылданған  кезде  қышқылдың  жанында  көмірқыш-

қыл газ және су пайда болады. Ағзада да болатын майлы қышқылдардың 

қышқылдану реакциясы энергия бөлінумен бірге өтеді. 

 

24 

Майлардың қасиеті. Таза күйінде майлар түссіз, иіссіз және дәмсіз. 

Майлар  судан  жеңіл,  ұшпайды,  қыздырған  кезде  ыдырайды,  суда 

катализатор болған кезде (мысалы, күшті қышқыл) глицерин және әртүрлі 

майлы қышқылдарды бөліп гидролизденеді. 

Майлар  сулы  ортада  майдың беттік  керуін  төмендететін  заттардың  – 

эмульгаторлардың  көмегімен  эмульсияға  айналады.  Қуатты  табиғи 

эмульгатор болып бездегі бездік қышқыл тұздары саналады. 

Сутек  атомының  айырылысу  орны  бойынша  екі  қабатты  байла-

ныстардың  қосылуы  гирогенезация  деп  аталады,  бұл  кезде  сұйық  майлар 

қатты  күйге  айналады.  Маргарин  жасаған  кезде  өсімдік  майларын 

гирогенезациялайды. 

Липоидтар  (май  тәріздес  заттар)  –  биологиялық  маңызды  және 

ағзада  кең  таралған  қосылыстар,  олар  химиялық  ұқсастығы  сипатымен 

өзара  байланысып,  біртұтас  топтар  құрады.  Оларға  фосфолипидтер, 

стероидтар және басқа топтар жатады. 

Фосфолипидтер  тобынан  кейбір  фосфатиттерді  атап  өткен  жөн, 

мысалы,  лецитин  және  кефалин,  құрамы  және  құрылымы  бойынша 

майлармен  ұқсас.  Фосфолипидтер  жасуша  мембраналарының  маңызды 

компоненті,  сонымен  қатар  олар  ерекше  маңызды  биологиялық  белсенді 

заттардың  рөлін  атқарады,  мысалы,  ацетилхолин  –  жүйке  импульсінің 

жеткізушісі. 

Стериодтар тобынан холестерин, без қышқылдары, Д витамині, бауыр 

үсті қабығының гормоны (кортикостерон, альдостерон және т.б.), жыныстық 

гормондар  (андростерон,  эстрон  және  басқалар)  тәрізді  қосылыстарды 

және  кейбір  биологиялық  тұрғыда  маңызды  заттарды  атап  өтуге  болады. 

Холестерин стероиды – жануарларда жасуша мембраналарының маңызды 

компоненті, алайда холестериннің ағзадағы мөлшерден тыс көп болуы без 

тастарына, жүрек-тамыр жүйелерінің ауруына әкеп соғуы мүмкін. 

Цереброзидтер  жүйке  тіндерінің  құрамына  кіреді.  Ганглиозидтер 

көп мөлшерде бас миында кездеседі. 

Майлардың өнімдік маңызы. Тәулік бойында ересек адам мал және 

өсімдік ас өнімдерінің құрамында болатын орташа шамамен 100-120 г май 

қабылдайды. 1 г майдың қышқылданған кезінде 9,4 ккал энергия босаты-

лады және 1,07 г су пайда болады. 

Майлардың қорытылуы. Бейтарап майлардың гидролизін катализа-

циялаушы  ферменттер  –  липаздар.  Ішек-мал  жолында  майлардың 

химиялық  айналуы  без  қышқылдары  тұздарының  көмегімен  эмульгация-

ланғаннан  кейін  болады,  ол  майлардың  сумен  және  ферменттермен 

анағұрлым кең таралуына қолайлы жағдай жасайды, ол оның салдарынан, 

олардың  қорытылу  үрдісін  жылдамдатады.  Осы  үрдіске,  сонымен  қатар 

дене температурасы оң әсер етеді. 

Мал  шырынының  липазасы  табиғи  эмульгаторланған  майға  ғана 

(мысалы,  сүт  майы)  әсер  етеді,  өйткені  малда  эмульгатор  жоқ.  Жіңішке 

 

25 

ішектің  жоғары  бөлігіне  (аш  ішектің  қуысына)  құрамында  азбелсенді 

липаза  мен  бауырдың  өті  болатын  мал  шырыны  түседі.  Өт  қышқылының 

тұздары  липазаны  белсендіреді,  майлардың  эмульгациясында  іс  атқарады 

және ары қарай жоғары май қышқылдарының сіңуіне мүмкіндік туғызады. 

Өт  қышқылдарының  арқасында  липологиялық  ферменттер  әсерінің 

тиімділігі  жоғарылайды.  Сонымен  қатар  майлардың  ыдырауы  кезінде 

эмульгациялаушы  қасиеті  бар  майлы  қышқылдардың  тұздарын  (сабын) 

құрады. 

жүктеу/скачать 0,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: