Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігі Павлодар педагогикалық институты

сингармодауыстылары  əлсіз  позицияда  сингармоварианттық  түрлерінде  қызмет  атқарады.  Яғни

дауысты  /і/,  /е/  сингармофонемалары  негізгі  сингармопозициялық  езулік  жіңішке  түрлерінен  басқа

езу-ерін  жіңішке  сингармоварианттарда  қызмет  атқарады  ([ү],  [ө]),  дауысты  /ы/  сингармофонемасы

əлді  позицияда  (езу-жуан)  кездесетін  түрінен  басқа  езу-ерін  жуан  сингармовариантында  да  қызмет

атқарады  ([ұ]).  Бұл  сингармоварианттар  ерін  дауыстысы  бар  буыннан  кейінгі  буында  ұшырасады.

Мысалы: 

көз+ің 

[к

°

'өз

°

'үң

°

'], 

бөл+ген 

[б

°

'өл

°

'г

°

'өн

°

'], 

тор+ың 

[т

°

ор

°

ұң

°

]. 

Демек, 

/і/

сингармофонемасының  құрамында  [і],  [ү],  /е/  сингармофонемасының  құрамында  [е],  [ө],  /ы/

сингармофонемасының  құрамында  [ы],  [ұ]  сингармодыбыстары  бар.  Ал  қалған  сегіз

сингармодауысты сингармофонемалардың сингармоварианттық позициялық түрлері жоқ, өйткені олар

əлсіз  позицияда  кездеспейді,  тек  əлді  позицияда  ұшырасады.  Бұдан  қазақ  тілінің  дауыстылар

жүйесінде 11 сингармофонема, 14 сингармодыбыс бар екенін көруге болады.

Дауыстылар сөйлеу мүшелерінің негізгі үш түрінің қатысы мен қалпына қарап, атап айтқанда, 1)

тілдің қалпына, 2) еріннің қатысына жəне 3) жақтың ашылу қалпына қарай топтастырылады.

1.  Тілдің  артқы  таңдайға  қарай  жиырылып,  бүктеліңкіреп  айтылуынан  жуан  дауыстылар

(гуттураль) (а, о, ұ, ы, (у)) жасалса, оның (тілдің) таңдайдың алдыңғы жағына жуықтап айтылуынан

жіңішке дауыстылар (палаталь) (ə, ө, ү, і, е) жасалады.

2. Еріндік дауыстылар еріннің алға сүйірленуінен жасалса (лабиаль) (о, ө, ұ, ү, у), езуліктер кейін

тартылып, езудің жиырылуынан жасалады (а, ə, ы, і, е, и).

3. Ашық дауыстыларды (а, ə, о, ө, е) айтқанда астыңғы жақ барынша төмен түседі де, қысаңдарды

(ұ, ү, ы, і, и, у) айтқанда бір-біріне жуықтай түседі.

жүктеу/скачать 1,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: