| Е, і, ы əріптері сөздің барлық буындарында жазылады. Еріндік дыбыстардан кейін келсе, бұл
дыбыстар олардың ықпалына ереді. Ы, і дыбыстары фонетикалық құбылыстарға ұшырайды
(редукция, протеза, эпентеза т. б.).
Еріндік дауыстыларға о, ө, ұ, ү дыбыстары жатады. Бұл фонемалар сөздің бас буынында ғана
жазылады, ал айтылуда кейінгі буында да кездеседі (құлын – құлұн, толық – толұқ, құлық – құлұқ).
Қазақ тілінде, кейбір басқа түркі тілдеріндегідей, е, (э), о, ө фонемалары сөздің бас (анлаут)
позициясында дифтонг түрде айтылып отырады. Мысалы: ер, ол, өр деген сөздердегі е дауыстысы йэ
түрінде, о дауыстысы уо түрінде, ө дауыстысы уө түрінде естіледі. Кей ғалымдар сөздің басында
келген е, ө, о дыбыстарын дифтонгонд деп атап жүр (Ə.Жүнісбеков, К.Аханов).
У, и арқылы айтылатын фонемалардың əрқайсысы екі элементті (қосарлы) фонема. Дифтонг
дауыстылар екі дыбыстың қосарлануынан жасалады: дауысты + дауыссыз, яғни ұу, үу, ій, ый деген
дыбыстардың бірі – буын жасай алатын, екіншісі – буын жасай алмайтын дыбыс. Мұндай қосынды
дауысты тұйық дифтонгілер тобына жатады.
5-дəріс. Дауыссыз дыбыстар (консонантизм)
1. Дауыссыздар дауыстыларға қарағанда əлдеқайда көп. Оқулықтарда оның саны – 25, кейде – 26.
Қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстардың саны сонау Н.Ильминскийден кешегі 40 жылдарға дейін
көбіне 19 делініп келді.
Ə.Жүнiсбеков қазақ тілінің консонантизмдер жүйесінде 66 сингармодыбыстардан тұратын 17
сингармотипті айқындады: б, г-ғ, д, ж, з, й, к-қ, л, м, н, ң, п, p, с, т, у, ш. Бұлаpдың қатаpында в, ф, х,
Достарыңызбен бөлісу: |
