Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігі ұсынған Қазақстан Республикасы Мəдениет, ақпарат жəне спорт

209
Шолпан
ңір қараңғылығы түскенде аспаннан біз әуелі Шолпан
жұлдызын – Венера планетасын көреміз. Ежелгі гректерде
Венера махаббат құдайы саналған. Іңір жұлдызын Бақташы 
планетасы деп те атайды. Шолпан ғашықтарды желеп-жебей-
ді, оларға бір-бірінен хабар жеткізеді. Шолпанның қыста тууы 
қатты суықтың нышанын білдіреді. Соны алдын ала ескертерде 
ол айрықша жарқырап көрінеді. Осыған байланысты оның Тұл 
қатын деген тағы бір аты бар. Ескі наным бойынша, Венера плане-
тасын әлі тумаған адамдардың жандары мекендейді. Оның құпия 
жарығына адамдардың құмар болатыны сондықтан шығар-ау.
Түнгі аспандағы жұлдыздар
ткен замандарда жұлдыздар асыл тастан үйілген таулар,
ол жер бетіндегі бақытқа әсер етеді деген. Әрбір адамның
көкте өз жұлдызы болады екен де, адам өлгенде оның 
аспандағы жұлдызы да ағып түсетін көрінеді.
Ат семірді құнтиып.
Жүз қойға алған құлаша ат
Жүректей болып семірді,
Жыландай болып жарады.
Хан Абылай тақсыр хан
Ұлы бір жүзден қол жиды,
Кіші бір жүзден қол жиды.
Әсіресе қосынды
Уақ пенен Керейден
Рабайсыз мол жиды.

Темірқазық
емірқазық түнгі аспанның шырқау биігі – жоғарғы нүкте-
сінде орналасқан. Кейде Солтүстік жарты шардың осынау
орталық жұлдызын Алтын Қазық деп те атайды. Оған Тәңір 
өзінің аттарын байлайды. Темірқазықтың қасындағы қос жарық 
жұлдыз – Тәңірдің ақбоз тұлпарлары.
Үш арқар таразы
шоқжұлдызы
ртеде бір күні аңшылар иттерін ертіп, орманға аң аулауға 
аттанады. Олар осылайша із кесіп, ұзақ жүреді. Кенет бір
алаңқайда алдарынан ғажайып көркем үш арқар шыға ке-
леді. Иттер сол арада тап береді, арқарлар тұра қашады. Олардың 
соңдарынан аңшылар шаба жөнеледі. Ақыры сиқырлы жануарлар 
көкке қарғып, жұлдыздар мен кометалардың ара-арасымен заулай-
ды. Иттер де қалыспай, ілесе аспанға көтеріледі. Олар сол кезден 
бері арқарларды қуалап жүр дейді.
Адамдар көктен үш арқар мен оларды қуалаған иттерді көріп, 
шоқжұлдызды Үш арқар таразы атап кетіпті.

Табиғат
құбылыстары 
жайындағы мифтер
Тәңірдің екпіні тау тұрғызып, теңізді
толтырды. Демі жел мен бұлттарға,
дауысы күннің күркіреген дабылына
айналып, оң көзінен Күн, сол көзінен
Ай жаратылды. Жерге нөсер, жаңбыр
жіберіп, найзағай шатырлатып, өзі
жаратқан Құдайлар мен адамдардың
өмір сүруіне бөгет жасайтын жын-
шайтандарды жасынмен
соғып жайратты.
Қазақтардың ұғымында Күннің
күркірі – періштенің айқайы, найзағай – оның оғы. 
Ол шайтандарды адамдарға жолатпай қуып,
жай оғымен атады.

Кемпірқосақ
емпірқосақ – жаңбыр жауғаннан кейін көрінетін таң-
ғажайып сұлу табиғат құбылысы. Ежелгі түркілер оны жаман 
нышан ретінде қабылдаған. Кемпірқосақ – Көк пен Жердің 
арасына тартылған көпір, өлгендердің жандары соның бойымен 
басқа әлемге көтеріледі. Бұл сөз кемпірдің қосағы дегенді білдіре-
ді. Кемпірдің қосағы – ұзын арқанмен мойындарынан бір-біріне 
айқастыра тіркеп байлаған қой, ешкілер тобы. Әлі күнге дейін жай-
лауда, қой-ешкілерді саумас бұрын жан-жаққа бытырап қашып кет-
пес үшін оларды матастырып байлайды. Аспан елінде тұратын бай 
кемпір қосағындағы қойларын осылай жинап, ылғи жауыннан кейін 
сауады деп есептеледі. Ол кемпірқосақтың көмегімен қойларды екі 
жағынан ілгекке іліп, қосақтап, жерге байлап қояды. Қосақталған 
қойлардың түр-түсі сан алуан болғандықтан, кемпірқосақ та түрлі-
түсті.
Жел Иесі
арбағатайда Ор Қашар атты тау бар. Сол таудың бір қуы-
сынан оқтын-оқтын қатты жел, қарлы боран толассыз соғып 
тұрады. Оны ел «ебі» желі деп атайды.
Ел ішіндегі әңгімелерге қарағанда, бұл ебі Ор Қашар тауындағы 
«Қара пұшық» деген үңгірден шығады. Ол үңгірдің ішінде ауық-
ауық үрлеп, ебі соқтыратын Жел Иесі бар екен.
Ерте кезде бір әкім осы үңгірді бітеп тастап, желден біржолата 
құтылмақ болады. Әскеріне елден тоқсан өгіздің терісін жинауға 
және үлкен-үлкен тастарды домалатып, бір жерге үюге бұйрық бе-
реді. Сарбаздарын саты арқылы «Қара пұшық» үңгіріне шығарып, 
әлгі өгіз терілерін оның аузына шегелетіп, сыртынан тастармен 
бастыртады. Ел жұмысты тындырдық деп масайрап отырғанда, 
үңгірдегі Жел Иесі оянып кетіп, қаһарлана үрлеп қалыпты. Сонда 
тастар аспаннан жауған бұршақтай, терілер қаңбақтай ұшып, адам-
дарды төбесінен жай түскендей жайратып, жым-жылас етіпті. 

Ағаштар
жайындағы мифтер
Ормандар мен бақтарда, кейбір
ағаштардың қуыстарында ағаш киелері
тіршілік етеді. Олар көзге көрінбейді,
маңайыңда жүргенін аңғару қиын. Бірақ
сондай киесі бар ағаштар әрқашан күшті
де өнікті, діңдері сымбатты әрі мәуелері
тәтті болады. Мұндай ағаштың бақта
өсіп тұрғаны тіпті жақсы. Бақтың
иесі, яғни киесі мекен еткен ағашты
байқаусызда немесе әдейі шауып
тастағанға дейін одан ешбір залал
жоқ. Ал сол ағашты шауып тастаған
бейбақтың басына бұлт үйіріліп, әділ жаза
тартып, дәулетінен айрылады, ауырып,
қазаға ұшырауы да бек мүмкін.

214

215
Қарағай мен сексеуіл
ым ерте заманда Қарағай да, Сексеуіл де ойпатта, жасыл
алқапта өседі екен. Бұлар қонысқа таласып, «Әрі отыр, бері
отыр!» деп жақ-жақ болып, бір-біріне күн бермепті. Ең 
соңында тіпті сойылдасып соғысыпты.
Сексеуіл мерген болса керек, өзінің жебелерін Қарағайға жау-
дырыпты. Қарағайдың өн бойын түйреген инелер сексеуілдің 
атқан оқтары екен.
Қарағай найзагер болыпты. Сексеуілдің тұла бойының кедір-
бұдырлығы қарағайдың найзасынан қалған тыртықтардың орны 
көрінеді.
Оларды арашалау ешкімнің қолынан келмепті. Сонда Тал 
мен Терек өзара ақылдасыпты да, бұлар соғысып жатқан майдан 
алаңына сел қаптатып жіберіпті.
Сексеуіл селден қашып шөлге кетіпті, Қарағай судан қашып 
тауға безіпті. Содан бері Қарағай Сексеуіл келіп қалмасын деп, тау 
басында тұрып қарауыл қарайды екен. Ал Қарағайдан қорыққан 
Сексеуіл құм-шөлге бұғып, сояуын кезейтін көрінеді.
Қонысқа сыйыспай соғысқан екі мықтының бірі, сөйтіп, үркіп 
тауға шығып, бірі ығып шөлге бұққан соң, суы мол, топырағы 
құнарлы кең өңірді Тал мен Терек емін-еркін жайлап қалған 
екен.

216
Тобылғы, Баялыш
һәм Арша
ірер үйлі жан бір-біріне жақын қоныстанып, бірге өмір 
кешіп жатыпты. Бірі – Сексеуіл мен оның ұлы – Баялыш, 
енді бірі – Қарағай мен оның қызы – Арша екен. Алғашында 
көршілер тату-тәтті, жақсы тұрыпты.
Күндердің күнінде Баялыштың басына Аршаға құда түсу ту-
ралы ой келіп, қалың жинай бастапты. Алайда Арша Баялыш-
ты сүймепті, өңің қара деп күйеуге шығуға ризалығын бермепті. 
Бұл әкелерінің ұрысуына себеп болыпты. Тобылғы екеуін қанша 
татуластырмақ болса да, мұнысынан ештеңе шықпапты. Ақыры 
Сексеуіл мен Баялыш енді бұл жерде тұру қиынға соғатынын бі-
ліп, Тобылғыны қастарына қосып алып оңтүстікке қоныс аударуды 
ойлапты. Олардың қашқанына маңғазданған Қарағай тәкаппарла-
на басын жоғары көтеріп, созыла түсіпті. Содан оның бойы мей-
лінше ұзарып кеткен екен. Ал туған жерін тастауға мәжбүр болған 
Сексеуіл қайғыдан бүкірейіп қалыпты. Тобылғы болса, Сексеуіл 
мен Қарағайды татуластыра алмағанына ұялып, қызарып кетіпті. 
Осындай кикілжіңнің тұсында әке-шешесінен қашып кеткен 
Аршадан бірталайға дейін хабар болмапты. Сөйтсе ол тасты сүйіп 
қалыпты. Содан бері Арша тастардың ортасында өседі екен.
Жұмақ алмасы
Қазақстанның оңтүстігінде жабайы Қара алма алқабы бар. 
Бұл – бадам, долана және шетен аралас өскен елу гектарлық 
алма бағы. Мұнда алманың он сегіз сұрыбы өседі. Бір ғажабы, 
солардың бәрі бір тектен – ежелгі Қара алмадан таралған. Оны-
мен будандасқан апорт жақсылардың ішіндегі жақсы сұрып – 
Алматы апортына айналды! Ұлы мұздақ дәуірінде бүкіл солтүс-
тік жарты шардағы алмалар үсіп кеткен. Аман қалғандары тек 
Ерен Қабырғаның Медеу сынды терең шатқалдарында және

217
Шарын мен Ақсу сияқты өзендердің жағалауларында. Қара алма 
осы Ақсу өзенінің бойындағы Жабағылы деген жерде өседі.
Құдайдың Адам Ата мен Хауа Ананы осындай байырғы 
бақтардың біріне қоныстандырғаны туралы аңыз бар. Шын 
мәнісінде, егер басқа жерлерде алма ағашы болмаса, демек, 
алма да болмағаны ғой. Ал, мұнда алма болған! Оның үстіне 
нақ осы Ақсу-Жабағылы қорығында өте сирек құс – ұжмақ шы-
быншысы мекендейді. Бұл құс неге бұлай аталады? Бәлкім, сол 
жер Бейіш бағы – адамзат тегін өрбітуші Адам мен Хауаның 
мекені болған шығар. Ақсу-Жабағылы шатқалы – жұмақ 
тұрған жер, ал оның саясындағы Қара алма тоғайы – Хауа жеп 
қоятын ты йым салынған жеміс өсетін бақ болуы әбден мүмкін. 
Қазірде осынау шын мәнісіндегі жәннат қойнаудан кетер ал-
дында әйелдер осындағы ағаштан алма жұлып жеп, «Хауаның 
күнәға батуы ның» қалжыңды жорасын жасайды. Содан ке-
йін, жергілікті салт бойынша, діңінің түбінде біздің арғы түп 
анамыздың табан ізі қалды-мыс дейтін екі шұңқыры бар тас 
жатқан бұтағына түрлі-түсті шүберек байлайды...
«Алма» деген сөздің қазақ тілінде бұйрық райлы «тиіспе!» де-
ген де мағынасы бар. Ей, әйел, жақсылық пен жамандықты білу 
ағашында өсіп тұрған, тыйым салынған жемісті «Алма!»
Әлем ағашы туралы миф
Мифологиялық сана ежелгі тарихы бар барлық халықтарға тән 
ортақ сипат болып табылады. Осынау халықтардың әрқайсысы 
әлемді, қоршаған табиғатты, адам мен құдайлар-ды шамамен 
бірдей түсіндіреді. Солардың бірі – адам ғұмыр сүретін әлем үш 
бөліктен: Жоғарғы (Көк), Ортаңғы (Жер) және Төменгі (Жерасты) 
үш әлемнен тұратындығы туралы мифологиялық түсінік. 
Көшпелі халықтар осынау әлемдердің әрқайсында тіршілік бар 
және бұл тіршілік адамдардың өздері Өмір кешетін Ортаңғы әлем 
тіршілігіне ұқсас деп есептеді. Бұл жайында қазақ ертегілерінде 
де айтылған: «Жердің астында тіршілік бар, онда да адамдар мен 

218
көп қауым тұрады. Тек ол жақта жердің үстіндегідей емес: жарық 
көмескі, ауа тар, онда күн көрінбейді, бірақ ондағы адамдар да, 
жер үстіндегі адамдар не істесе, соны істейді» («Аюдау» ертегі-
сі). Ал Жоғарғы әлемде, керісінше, жарық пен күннің шуағы 
мол, Жоғарғы әлемді мекендеушілердің денелерінен жарқыраған 
сәуле төгіліп, нұр шашылады.
Ертедегі адамдардың мифологиялық түсініктерінде осы үш 
әлемнің мекендеушілері жайында нышандық (символдық) түсі-
нік орнықты. Ортаңғы әлемде төрт аяқты, екі аяқты жануарлар, 
соның ішінде, адамдар тіршілік етеді. Жоғарғы әлемнің нышан-
дары қанатты мақұлықтар, құстар болып табылады. Ал жер асты 
мен су асты әлемінің нышандары – сондағы мекендеушілер – 
бақалар, жыландар, тасбақалар, балықтар. Сондықтан қазақтың 
сиқырлы һәм қиял-ғажайып ертегілерінде Жоғарғы әлемде 
тұратын мақұлықтар жерге құс кейпінде келеді, ал өз әлемдерін-
де олар адам бейнесінде өмір сүреді. Өз кезегінде, Төменгі әлемнің 
мекендеушілері де жер үстіне жылан кейпінде шығады, ал өз-
дерінің үйреншікті жерасты ортасында олар да адам бейнесінде 
жүреді. Кейінірек осы мифологиялық түсініктер құрама, будан-
ды бейнелерге ауысты: ертегілер мен мифтерде құс-адамдар, яғни 
қанатты адамдар, жылан-адамдар (мысалы, скифтердің түп ана-
сы), балық-адамдар (су перілері) пайда болды.
Жердің байырғы халықтарының мифологиясындағы аса ма-
ңызды бір нәрсе – космологиялық тамыр ретіндегі Әлем Ағашы 
туралы ұғым. Әлем Ағашы планетаның қақ ортасынан – кіндігі-
нен өсіп шығып, барлық үш әлемді ең төменгі нүктесінен бастап 
шырқау көгіне дейін көктеп өтеді. Осынау ғажайып алып ағаш 
Жоғарғы, Ортаңғы және Төменгі – үш әлемді біріктіріп, біртұтас 
етеді. Ертедегі адамдардың ертегілік таным-түйсігіне тамыры 
жердің терең қойнауларына тарайтын, ұшар басы шырқау көкке 
жететін сондай алып ағаштың болуы заңды болып көрінді. Барша 
халықтардың ертегілерінде осындай ғаламат зор Өмір Ағашының 
сипаттамасы бар, тіпті суреттері де кездеседі. Оны көбінесе былай 
суреттейді: Әлем Ағашының аспанға шаншылған ұшар басында 

219
құс қонақтап отырады, ал жердің тереңіне бойлаған тамырла-
рын алып айдаһар шырмап орап жатады. Ортаңғы бөлігінде, жер 
үстінде – адам, оның қарсысында – жануарлар мен аңдар бейне-
ленеді.
Көшпелі халықтардың, соның ішінде, қазақтардың да әрбір 
тарихи дәуіріне тән дерлік Әлем Ағашының сан түрлі сурет-
бейнелерін немесе нұсқалы мәнерлерін ұшыратуға болады. Мы-
салы, қазақ тарихының сақ дәуіріне жататын Есік қорғаны 
жәдігерлерінің ішіндегі киімге тағатын алтын жапсырмалар-
дан ұшар басына құс қонақтаған Әлем Ағашын көреміз. Ал, 
Алтайдан табылған алтын заттардың бетіне ұшар басы екеу, 
әрі бастары жер астынан шығып келе жатқан екі айдаһар 
бейнеленген Әлем Ағашы салынған. Әлем Ағашының суре-
тін қазақтың тұрмыстық ою-өрнек айшықтарынан да көреміз.
Көшпелі халықтың мифологиясында осынау қасиетті Әлем 
Ағашын көбіне-көп ақиқат өмірдегі бәйтеректермен байланыс-
тырады. Мұндағы бәй, бай – алыптықты, құт-берекені білдіре-
ді. Кейбір Сібір халықтарында зәулім қарағайды Әлем Ағашы 
деп біледі.
Әлем Ағашы шамандардың дінінде де пайдаланылған. Шаман-
дар соның бойымен жоғары-төмен саяхаттай алады, яғни Жоғарғы 
Әлемнен Төменгіге өтеді деп саналған. Әлемдерді саяхаттайтын 
осынау сиқырлы шамандық мұратты көненің көзіндей қазақ ерте-
гілері де паш етеді. «Жарты Төстік» деген ертегіде тамыры біреу, 
ұшар басы екеу осындай ағаштың бойымен Төстіктің әкесі күнде 
көкке көтеріледі. Содан соң ол төменге, талтүске түседі, талтүсте 
тұрған бетінде төменге, іңірге өтеді. Ал ұлының бұлай саяхаттауына 
рұқсат етпейді. Бір күні ұлы әкесінің тілін алмай, ағашқа өрмелеп, 
ұшар басына шығады. Сонда әлгі бала жайлауға көшіп бара жатқан 
ауылды көреді. Көштің алдында өңкей жігіт-желең, думандатып, 
ойын-сауық құрып барады. Олардың артын ала егде тартқан, орта 
жастағы әйелдер мен ерлер келеді. Ал көштің соңында қаусаған 
қарт адамдар, шал-кемпірлер бара жатады. Кешке ұлы осы көрген-
білгенін әкесіне айтып береді.

220
– Әй, ұлым-ай, сенің көргенің – біздің судай ағып өте шығатын 
өміріміз, уақыт ырыққа көнбейді. Уақытты меңгеруге өлілердің 
де, тірілердің де ақылы жетпейді, – дейді әкесі. Бірақ тілазар ұлы 
ағаштың басына қайтадан шығып, әрбір уақыттық белдеуде бо-
лып, дүние жалғанның опасыз өткіншілігін біледі.
Әлем Ағашының ұшар басында қонақтаған құс Самұрық немесе 
Симиург деп аталады. Ол – барлық құстардың патшасы санала-
тын сиқырлы құс. 
«Бұл құс ешкімге зиян шектірмейді, ешкімге жамандық жа-
самайды, тек адамдарды қайғы-қасіретінен айықтыруға жәрдем 
етеді...» – дейді қазақ ертегісі «Аюдауда».
Кейде Самұрық екі басты құс кейпінде суреттеледі. Бір басы 
– құстікі, екінші басы – адамдікі («Ер Төстік»). Әдетте, ол 
батырларға ерлік жасауға көмектеседі. Алайда Самұрықтың 
сеніміне кіру үшін батыр әуелі жылда оның ұясына өрмелеп 
шы ғып, балапандарын жеп кететін жер асты айдаһарын жеңуі 
керек. Әлбетте, батыр істі оңынан келтіріп, айдаһарды өлтіріп, 
алдағы жорықтарында самұрықтың шапағатына ие болады.
Көптеген халықтардың, соның ішінде, қазақ ертегілерінде 
де оқиға желісі былай өріледі: алып жыланға немесе аждаһаға 
құрбандыққа адам, көбінесе сұлу қыз тартылады. Ертегідегі 
қаһарман батыр айдаһарды өлтіріп, аруды құтқаруға міндетті. Сол 
үшін батыр айдаһармен жекпе-жекке шығады. Міне, осы жекпе-
жекке дайындық, жауыз айдаһарды жайрататын қырық құлаш 
семсерді табу, осы орайдағы шытырман оқиғалар қиял-ғажайып 
ертегінің мазмұнын құрайды.
Мұндай оқиға желісі көп халықтарға тән. Андромеда жайын-
да ғы бағзыдағы грек мифінде бас кейіпкер-аруды аждаһадан 
ежелгі заманның батыры Персей құтқарады.
Демек, Самұрық құс пен жер астының жауыз айдаһары 
Жақсылық пен Жамандықтың мәңгілік күресін бейнелейді. 
Жоғарғы және Төменгі екі әлем бір-біріне қарсылас; Ортаңғы 
әлемнің өкілі – адам осы екеуінің қайсысын жақтаса, жалпы, 
әлем тағдыры соған байланысты болады.

221

Жақсылық пен Жамандықтың мәңгілік күресінде адам мін-
детті түрде әділеттілік жағына шығуы керек. Көне мифтік қисын 
бойынша адам Төменгі әлемге түсіп, сондағы айдаһарды жайра-
туы тиіс. Жер астына тап болған ертегі қаһарманы ханның сұлу 
қызына үйлену мақсатын көздейді. Ал, қайтадан жер үстіне 
шығу үшін Әлем Ағашы – алып бәйтеректі тауып, соның түбінде 
Самұрықтың жоғын пайдаланып ұядағы балапандарға жорғалай 
өрмелеген айдаһарды өлтіруі керек. Осылайша батыр балапандар-
ды қанқұйлы жауыздан құтқарады. Көбіне-көп ол айдаһарды садақ 
жебесімен жайратады, кейде айбалтаны, кейде сиқырлы семсер-
ді пайдаланады. Балаларын ажалдан құтқарғаны үшін Самұрық 
батырдың ерліктеріне жәрдем етіп, жол ашады, оған күш-қайрат 
беріп, жер үстіне алып шығады. Мысалы, Фирдоусидің «Шаһнама» 
дастанының бір тарауының оқиғасында Сам палуан өзінің ұлы Да-
стан – Залды құтқару үшін киелі құс Самұрықтың ата жауы – жер 
асты айдаһарын өлтіреді.
Осылайша, мәңгілік Әлем Ағашы жайында баяндалатын ерте-
гілерде басты мағына мен мазмұн барлық үш әлемнің, олардың 
өкілдерінің күресі мен бірлігі, Жақсылық пен Жамандықтың бі-
тіспес тайталасы болып табылады. Тек сол тайталаста адам жеңіп 
шыққанда ғана мұратына жетеді. Осынау белгілі оқиға желісі – 
көшпелілердің мифологиялық философиясының алтын қазығы.
Қазақтың ауыз әдебиетінің ескерткіштеріне және бейнелеу 
өнерінің көптеген мысалдарына сүйене отырып, біз ежелгі миф 
сұлбасын былайша қалыптай аламыз.
Үш әлем: Жоғарғы, Ортаңғы және Төменгі әлемдер алып Әлем 
Ағашына тігінен көктеліп біріктірілген. Әлем Ағашының басында 
Жоғарғы Әлемнің патшасы – Самұрық құс (Симиург) қонақтаған. 
Әлем Ағашының тамырында оратылып жамандықтың бейне-
сі – айдаһар жылан жатыр. Ағаштың түбінде айдаһарға садағы 
мен жебесін кезеген Адам тұр. Ағаш басындағы құс ұясында – 
болашақты бейнелейтін, әлі қанаттанбаған балапандар.
Әлем Ағашы жайлы мифтің терең пәлсафалық мағынасы, міне, 
осындай.

Қанатты аттар 
хақындағы
нанымдар, әдет-
ғұрыптар
мен аңыздар
Шығыс Қазақстан мен Алтайдың
көптеген қорым-обаларында алтын
бетперде кигізіліп жерленген
арғымақтар табылды.
Скифтер Көк Тәңіріне бағыштап аттарды
құрбанға шалған. Бұл о дүниеде ұлы көсем
ең жүйрік жануар – арғымаққа мініп жүруі
тиіс деген нанымнан туған.

224
Тайпа немесе ру көсемінің өлімі – қайғылы құбылыс. Бірақ бұл 
жаратылыстың табиғи заңдылығы болып табылатындықтан, адам-
дар марқұмның мәйітін жер қойнына жөнелтпес бұрын атқарыла-
тын алуан түрлі ғұрып-жораларды ойлап тапқан. 
Көптеген екі кісілік ескі молаларда, әдетте, ер мен әйелдің мәйі-
тін көруге болады және олардың кім екендігі күмән тудырмайды да. 
Әрине, бұлар – көсем мен оның зайыбы. Өйткені, көнедегі көптеген 
халықтардың салттарында көсем өлгеннен кейін оның әйелін де (не-
месе, егер көп әйелі болса, солардың біреуін) өлтіру дәстүрі болған.
Көсемді жерлеуге қатысты бұдан басқа да жоралар толып жа-
тыр. Ол, негізінен, аттармен байланысты. Мәселен, Шығыс Қазақ-
стан мен Алтайдың көптеген қорым-обаларында алтын бетперде ки-
гізіліп жерленген арғымақтар табылды.
Скифтер Көк Тәңіріне аттарды құрбанға шалған. Бұл о дүниеде 
ұлы көсем ең жүйрік жануар – арғымаққа мініп жүруі тиіс деген 
нанымнан туған. 
Берел қорғанында жерленген адам Күлтегін сияқты, көп-
теген шайқастарды өткерген ірі әскербасы екенінде дау жоқ. 
Ғұмырының әр кезеңінде сынып, қайта бітіп кеткен қабырға, 
омыртқа сүйектерінің сынықтары оның жауынгерлік ерлікте-
рін куәландырады. Жерленгендерге көгілдір інжу-маржанмен 
ызылып, алтынмен қапталған, ғажайып ою-өрнекпен кестелене 
тігілген сән-салтанатты киім кигізілген. Киімнің асылдығы мен 
әсемдігі осынау адамдардың тірліктегі әлеуметтік мәртебесінен 
хабар береді.
Көсеммен қоса алтын бетперделі он үш ат жерленген. Бұл 
арғымақтар маңдайдан темір істікпен ұрып өлтіріліп, мола қа-
бырғасының ар жағына жатқызылған. Аттардың бастары күн-
шығыс жаққа қаратылған. Он үш аттың төртеуінің бастарында 
рәсімдік былғары бетперделер болған. Олар ағаштан жасалған тау-
теке мүйіздерімен көмкерілген. Бетперделердің біреуі арыстан
Құрбан аттары

225
-грифонның, яғни мысықтұқымдас жыртқыш денелі, зор имек 
тұмсықты, былғарыдан жасалған ұзын иір мүйізді қиял-ғажайып 
мақұлықтың ағаш мүсінімен безендірілген. 
Арғымақтардың шерулік әбзелдері түгел сақталған. Әсіресе, 
жыртқыш терісімен жабылған ер-тоқым және грифонның тұяқты 
жануарды жаныштап жатқан көрінісін кескіндеген тоқымның киіз 
жабуы ерекше көзге түседі. Бір аттың еріне ағаш шыбықтардан 
өрілген қалқан бөктеріліпті. Бұл қорымнан бүгінгі таңда Қазақ-
станда ең көне деп есептелетін әсем өрнекті ер-тұрмандар табылды.
Ат жабдықтары бедерлі ағаш бұйымдармен әшекейленген. 
Бұйымдардың баршасы – жапсырмалар, салпыншақтар, айылбас-
тар беткі жағынан жұқалап алтынмен және қалайымен қапталған, 
ал, ішкі жағынан ат әбзелінің қайыстарына бекітілген.
Аттарды құрбанға шалу – түркілердің арғы түп бабаларынан 
түркілерге, олардан монғолдарға және орта ғасырлардағы түркі-
лерге уақыт көшіне ілесе ауысып келе жатқан тәңіршілдік ғұрып. 
Қазақ ғұрпында өлген кісінің атын күні бұрын дайындайды. 
Ер-тоқымды теріс қаратып салады да, иесінің киімдерін, қару-
жарағын іледі. Төбесіне бас киімін қойып, киіз үйден кесіліп 
алынған арқанмен буып байлайды. Аттың құйрық-жалын кесе-
ді. Мұндай атты «тұлданған қаралы ат» деп атайды. Атты тұлдау 
өлген адамға құрмет көрсетудің белгісі саналады. Қаралы атты 
ұрылар зауалынан қорқып, ұрламаған. Оған салт мініп жүруге 
болмайды. Сөйтіп атты бір жылға жылқы ішіне жібереді. Бір 
жылдан соң марқұмға ас беріп, сонда сояды. Осы кезде жоқтау 
жыры айтылады (бұл, әсіресе, орта жүз қазақтарына тән).
Марқұмның жылындағы аста ат бәйгесі өткізілетін болған. Жа-
рысты өлген кісі ат тұяғының дүбірін естіп жатсын деп, міндетті 
түрде зират маңында өткізген. ХVІІІ ғасырдың соңын да Орта жүзде 
керей Бұланбай палуан өлерінің алдында: «Мені биік төбенің ба-
сына жерлеңдер. Қасымнан өткен жылқы тұяғының дүбір-дүсірін 
естіп жатайын», – деп өсиет еткен екен. 
Қазақтарда ұл баланың (ер адамның) ас қамдауға араласуы ұят 
саналған, ал, бие саууға ерлер әрқашан құрметпен қараған. Сірә, 

226
бұл Геродот сипаттаған скифтер заманынан бері сақталған және 
скифтердің алтын бұйымдарында бейнеленген әдет-ғұрып болса 
керек. Жылқыны кие тұтқан қазақ әдет-ғұрпында тостаған түбінде 
қалған қымызды төгуге болмайды. Өкінішке орай, кейбіреулер 
қазақтардың бұл ғұрпын білмей, оларды елемей, кейде тостаған 
түбіндегі қымызды жерге төгіп тастайды.
Бірде бір кісі биелерін сауып, сүт толы шелегін шүпілдетіп, үйіне 
келе жатады. Сонда шелектегі саумалды көрген көршісі: «Ойпыр-
май, тас бұлақтың суындай неткен саумал!» – деп таңданыпты. 
Иесі саумалды сабаға құйып, шелегіне қараса, түбіндегі тас қақ 
жарылған екен. Сірә, «Тілің тасқа! Тіл тас жарады, тас жармаса бас 
жарады» деген мақал, міне, осыдан қалса керек. 
Қазақ мифтері бойынша, Қамбар – жылқы иесі ғана емес, соны-
мен бірге бие сүтінен қымыз дайындаған бірінші адам. Бағзы кез-
дерде адамдар қой сүтін пісіріп, құрт пен ірімшік жасаған. Ал, бие 
сүті ешбір икемге келмеген. Сонда Қамбар ата қымыз ашытып, ел- 
ді үйреткен екен. 
Жылқыны сойғанда, бақ таяды деп қорқып, қан-жынын жу маған. 
Әдетте, басқа жануарларды сойған кезде, ет таза болсын деп, қанын 
жуып шайған. 
Орталық Қазақстан қазақтары жылқының шекесін тұтас 
асады. Себебі, оны шауып бірнеше бөлікке бөлсе, халықтан 
ынтымақ, бірлік кетеді, мал басы көбеймейді деп ырым ете-
ді. Дәл осындай ырым буряттарда да бар. Олар жылқының бас 
сүйегін лақтырып тастамайды, аяқ асты болмасын деп, биік 
жерге, жартастарға, шоланның төбесіне қояды, ағаш бұтағына 
іліп кетеді. 
Орталық Қазақстанда жылқының бас сүйегін зираттың жо-
ғарғы көлденең ағашына қояды, ал Жетісуда аттың басын, егін-
ге зиян келмесін деп, қарақшы қылып іледі. Құла дүз тақырда 
аттың шекесін жастанып жатса, бұл қауіп-қатер мен жын-шай-
таннан қорғайды деген де наным бар. 
Атақты тұлпарлардың, жүйрік сәйгүліктердің, батырлардың 
аттарының бастарын киіз кебінге орап, биік таулардың басында

227
қалдырған. Мұны «аттың басын кебіндеу» деп атайды.
ХVІІІ ғасырда жоңғар басқыншаларына қарсы шайқасқан Қабан-
бай батырдың жансерік тұлпары Қубастың басы Шығыс Қазақстан 
облысы, Мақаншы ауданындағы Барлық тауының төбесіне жерлен-
ген. Сондай жақсы аттардың басын жерлеу ғұрпы ХХ ғасырдың бас 
кезіне дейін сақталған. 
Бұлтартпас деректерге қарағанда, Орта жүздің Шоң биі Қара 
ала ат деген сүйікті атының басын кебінге орап, жер қойнына 
тапсырған. Әйгілі тұлпар Құлагерді әнші-ақын Ақан сері де 
аялап, азалап жерлеген. Күй атасы Құрманғазының Күрең 
аты иесінен бұрын жантәсілім еткен. Сол аттың көмілген жері 
Құрманғазының мазарынан оңтүстікке қарай бірер шақырым 
қашықтықта дейді. ХІХ ғасырдың басында өмір кешкен адай 
руынан Амантұрлы Қожалақ батырдың Қара атын адам сияқты 
жерлеген. Қабірі – Маңғыстау облысының Бейнеу ауданында, 
батырдың кесенесінің қасында. 
Сиқырлы ақбоз аттар
Көшпелілер мифтерінде аттың – далалықтардың сүйікті 
жануарларының алатын орны мүлдем ерекше. Көшпелі тұрмыс-тір-
шілікте төрт түлік малдың ішінде жылқы әр-қашанда басқаларынан 
жоғары бағаланды және дара тұрды. «Арыс-тан – аң патшасы, ат – 
мал патшасы», «Ат – ердің қанаты», «Тай атқа жеткізер, ат мұратқа 
жеткізер» – қазақтың мақал-мәтелдері түлік төресі жөнінде осылай 
дейді.

жүктеу/скачать 13,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: