Қазақстан республикасы білім жəне ғылым министрлігі

 
 
306 
құзыреттілігін  дамытуды  ұйымдастыру,  баланың  нақты  жас  кезеңіне  жəне  жақын 
аралық даму аймағына тəн жетекші біліктерін қалыптастыру» [5]. 
Қазақстан  Республикасында  білім  беруді  дамытудың  2011  –  2020  жылдарға 
арналған 
мемлекеттік 
бағдарламасында 
«...білім 
беру 
үрдісінің 
барлық 
қатысушыларының  үздік  білім  беру  ресурстары  мен  технологияларына  тең  қол 
жеткізуін  қамтамасыз  ету;  балаларды  мектепке  дейінгі  сапалы  тəрбиемен  жəне 
оқытумен толық қамтуды, оларды мектепке даярлау үшін мектепке дейінгі тəрбие мен 
оқытудың  əр  түрлі    бағдарламаларына  тең  қол  жеткізуді  қамтамасыз  ету»  туралы 
мəліметтер келтірілген [6]. 
Даналық сөздің ойшылы Эпикет: «Дүниенің ең тамаша туындысы-тамаша тəрбие 
алып шыққан адам болып табылады», - дейді. Сондықтан да ертеңгі күніміз көлеңкесіз 
жарық  болуын  ойласақ,  бала  тəрбиесіне  бүгіннен  бастап  бейжай  қарамауымыз  қажет 
[7].  
Қара  өлең  ұйқасы  -  төрт-тармақтың  бірінші,  екінші  жəне  төртіншісі  бірыңғай 
ұйқасады.  Ұйқас  өрнегі  а  а  б  а  болып  келеді.  Қара  өлеңде  осы  ұйқас 
қолданылғандықтан солай шартты түрде аталып жүр. Ал шынында бұл ұйқас əр алуан 
өлең  шығармаларында  кеңінен  қолданылады.  Бұл  ұйқас  үнділігі,  əуезділігі  жағынан 
мейлінше  келісті,  кең  тынысты,  мағыналық  жағынан  сыйымды  келеді.  Өлең 
шумағындағы  төрт  тармақтың  үшеуі  бірыңғай  ұйқасуы  дыбыстық  гармония, 
үйлесімділік толықтығы жағынан əбден жеткілікті. Үшінші тармақтың үйлесімнен тыс 
қалуы  əбден  орынды,  сөйлеу  интонациясын  түрлендіру  үшін  осы  ыңғайлы,  төрт 
тармақтың  аяғын  түгелдей  бірыңғай  үйлестіріп,  бір  жерге  матастырып  қою  артықтау 
болар  еді.  Сондықтан  үшінші  тармақтың  ұйқастан  тыс  болуына  қарай,  бұл  өрнекті 
ақсақ  ұйқас  деп  атау  сəтті  деуге  болмайды.  Қазақ  поэзиясында  бұл  ұйқастың  жан-
жақты орнығып, мол қанат жайғаны тегін емес. Ол - қазақ тілінің табиғатына, сөйлем 
құру  өзгешелігіне  бірден-бір  сəйкес  келетін,  нағыз  толтума  ұйқас.  Он  бір  буынды 
өлеңде ең жиі кездесетін ұйқас өрнегі осы.  
«Өлең сөздің патшасы, сөз сарасы,  
Қиыннан қиыстырар ер данасы.  
Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,  
Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы»  
(Абай).[9] 
Өлеңді  өлең  ететін  ырғақпен  катар  ұйқас  екені  белгілі;  ал  ұйқас,  яки  рифма 
(грекше гһуіһтоз  — өлшемдес,  мөлшерлес)  —  клаузуладағы,  кейде  тіпті  цезурадағы 
дыбыс  қайталаулар,  дəлірек  айтқанда,өлең  тармақтарында,  өзара  ұқсас,  дыбыстас 
естілуі. Ұйқас — өлеңнін, сыртқы түріне ғана емес, ішкі сырына тікелей қатысты нəрсе, 
яғни  өлеңнін,  сыртқы  сұлулығы  үшін  ғана  емес,  ішкі  жылуы,  қызуы  үшін  де  ауадай 
қажет нəрсе. 
Поэтикалық  синтаксистегі  айшықтың  мəні  қандай  болса,  өлең  сөздегі  ұйқастың 
мəні де сондай. Ұйқастың маңызы əсіресе силлабикалық өлең үшін орасан зор. 
Ұйқас  өлеңді  шығармадағы  ең  салмақты,  басты  һəм  маңызды  сөздерді  ерекше 
бөліп көрсету үшін, оған өзгеше мағына дарыту, мəн беру үшін де керек. “Ұйқас сөзді 
əдепкі  тармаққа  қайтарып  əкеледі,—  дейді  В.Маяковский,—  оны  қайтадан  ойлатады, 
бір ойды бірлесе безендіріп жатқан барлық тармақты бір жерге тұтастырып тұрады”. 
Поэтикалық үндестік фонетакалық жағынан əр түрлі жолмен жасалады. Ұйқас та 
соған байланысты. 
Əдетте,  ұйқас  —  екі  жол  өлеңнің  соңғы  сөздерінің  бірдей  не  бірдейге  жақын 
естілуі: Мен қазақтың қызымын жалындаған, 
Ар намысы боймда қалыңдаған. 
Тəбілхан Р. 

 
 
307 
Ұйқасты тек клаузуладан ғана іздеуге академик В. Жирмунский де қарсы: “Ұйқас 
деген  үғымға  —  дейді  ол,—  өлеңнін,  композициясын  қиыстыруға  қатысы  бар  кез 
келген дыбыс қайталау кіруге тиіс”. Бірақ бұған қарап аосонанс пен аллитерацияны да 
ұйқас  дей  беруге  болмайды.  “Ұйқас  —  дейді  профессор  3.Ахметов,—  ассонанс, 
аллитерация  секілді  жеке  дыбыстардың  жай  қайталануы  емес,  кейде  ‘бір,  көбіне 
бірнеше буындардың үндес үйлесімі”. 
Рас, ұйқастың туу тарихына қарасақ, мұның ролін атқарған нəрселер көп: əуелде 
əн  атқарса,  антика  тұсында  созымды,  оозымсыз  үн  атқарған.  Көне  дүние  метрикасы 
секілді,  түрік  нəсілділердін,  бірқатарында  (өзбек,  азербайжан,  ұйғыр,  т.  б.)  он  ғасыр 
бойы  өлең,  өлшемі  болып  келген  аруздың  сабаб  —  ватад—фасила  негіздерінде 
құралған  сегіз  түрлі бунағының  (фаулун,  фаилун,  мафаилун,  фаилатун,  мустафилун, 
мустафаилун, муфаалатун, мафулату) қайсысын алмаңыз, бұлардағы шешуші шарттар 
да  ұйқаста  емес,  дауыс  ырғағында  жатқан.  Ұйқастың  міндетін  атқаратын 
аллитерациялық əуен түрік-маңғұл тұқымдас  якуттер мен хакастарда əлі бар. Алай-да 
осылардің  бірде-бірі  бұл  күндердегі  ұйқасқа  пар  келе  алмайтынын,  силлабиқалық 
өлеңдегі ұйқастың орны мен ролі айрықша бөлек екенін атап айту керек. 
Əдебиет  зерттеушілері  ұйқастын,  əр  түрін  анықтап,  əрқайсысына  толымды, 
толымсыз, ішкі, сыртқы, күрделі, жалаң, терең, тайыз, ашық, тұйық… дегендер тəрізді 
алуан  түрлі  ат  беріп,  айдар  тағып  жұр.  Бұлардың  ‘бəрінде  де,  əрине,  шындық,  дəлел, 
логика  бар.  Бірақ  өлең  жазатын  адамға  да,  өлең,  оқитын  адамға  да  осының  бəрін 
тəптіштеп түсіну  шарт  емес.  Мəселен, мақтанба,  баптанба (Абай)  —  толымды  ұйқас 
болса,жұбанып,  доғарып (Б.  Ізтөлин)  —толымсыз  ұйқас  екені  өзінен  өзі  көрініп  тұр. 
Бұл  емес-ау,  мұнын,  есесіне  мынаны  білу  қажет:  əр  бір  ұйқас  өлең  шумағының  өн 
бойына  тек  өзіне’  ғана  тəн  өзгеше  сыңғыр  əуез,  сұлу  саз,  сырлы  күйдарытуға  тиіс. 
“Қиыннан  қиысқан”  ұйқас  əуеніндегі  əрбір  шумақ  бүтін  бір  бітім,  “сөз  сарасындағы” 
жақалық  болуы  қажет.  Ұйқас  —  ұйқас  үшін  тұрмауы  керек,  яғни  ұйқас  өлеңнің 
пішініне  ғана  емес,  мазмұнына  қызмет  етуі  шарт.  Ұйқастағы  табиғилық  та  осында 
жатады. Өлең ұйқасының үстіндегі іздену осы тұрғыдан болуға тиіс. 
«Қазақ поэзиясында ұйқастардың түрі көп,— деп жазды академик Қ.Жұмалиев,— 
бірақ  ен,  негізгі  жəне  көп  қолданылатындары  мыналар:  1)  қара  өлең  ұйқасы,                          
2) шұбыртпалы ұйқас, 3) ерікті ұйқас, 4) кезекті ұйқас, 5) шалыс ұйқас, 6) егіз ұйқас,              
7) аралас ұйқас, 8) осы күнгі ерікті үйқастар». Біз ғалымның тұжырымын құптай отыра, 
осы түрлердің үлгілерін ұсынамыз. 
 
I. Тілің барда ғажапсың, —а 
Тілің жок та мазақсың. —а 
Тілің бар да мықтысың, —б 
Тілің бар да қазақсың. —а 
Тəбілхан Рена 
V. Желсіз түнде жарық ай, — а 
Сəулесі суда дірілдеп; — б 
Ауылдың жаны терең сай, — а 
Тасыған өзен күрілдеп. — б 
(Абай.) 
II. Құланнан атты қодықты, • — а 
Көлден тартты борықты, — а 
Арада неше қоныпты, — а 
Жетемін деп зорықты… — а 
(“Қыз Жібек”.) 
VI. Азамат, жүнжіме, жүрме бос, — а 
Қол ұстас, бірігіп тізе қос. — а 
Ту ұстап дұшпанға барайық — б 
Теңдіктің ұранын салайық! — б 
(С. Сейфуллин.) 
III. Бұлттан шыққан айға ұқсап, —- а 
Тұр еді Назым нұрланып, — б 
Атлас көйлек үстінде, — в 
Көк арбаға сүйеніп, — — г 
Шыбықтай белі бұралып. — б 
(“Қамбар батыр”.) 
VII. Денсаулығың болмаса, — а 
Дəмі болмас тамақтың. — б 
Керегі жоқ сабақтың, — б 
Қажеті де болмайды, — в 
Шашыңызға тарақтың. — б 
(Тəбілхан Рена.) 

 
 
308 
IV. Еділдің бойы ен тоғай, — а 
Ел қондырсам деп едім. — б 
Жағалай жатқан сол елге . — в 
Мал толтырсам деп едім.. . — б 
(Махамбет.) 
 
 
Бұлар  —  жоғарыда  аталған  сегіз  түрлі  ұйқастың  кейбір  мысал-үлгілері  ғана. 
Əйтпесе,  бұлардың,  түрі  көп;  басқасын  айтпағанда,  тек  аралас,  немесе  ерікті (VII) 
ұйқастардың  өзі  ондап  саналады.  Аралас  ұйқастың  ‘бір  ғана  Абай  туғызып, 
қалыптастырған  түрінің  өзі  оннан  асады.  Олардың,  көбі  жұртқа  таныс.  Сондықтан 
ұйқас үлгілерін осыдан əрі тізе бергіміз келген жоқ. Оның үстіне, ұйқас түрлері де — 
шартты  нəрселер.  Айталық,  еркін  ұйқас.  Мүның  қазіргі  қазақ  ақындарының 
творчестволық  іздену  нəтижесінде  туған  түрлері  тіпті  көп.  Олардың  бəрін  қағидалы 
қалыпқа салып, өлшеп-пішу тағы қиын. [10] 
 
Мен қазақ елінің болашағымын 
Мен қазақтың қызымын, жалындаған, —а 
Ар – намысы дұшпанға алынбаған. —а 
Білім жинап өнерді ту ететін, —б 
Иманым тал бойымда қалыңдаған. —а 
Мен қазақтың қызымын , көріктенген, 
Еркіндік ерлігіне ерік берген. 
Салт – дəстүрін мақтаныш етіп елге, 
Əжесінің əніне еліктеген. 
Мен қазақтың қызымын, ашық күндей , 
Кең далада жайқалған ғашық гүлдей. 
Ашылмаған кітаптай жұмбағым мол , 
Өзгелер танымайды ашып көрмей. 
Мен қазақтың болашақ семсерімін, 
Елім барда ерекше еңселімін. 
Сенім артты біздерге аға буын, 
Ақтаймыз əрқашанда ел сенімін. 
Ойым жүйрік ешкімде теңеспейді, 
Болашағым көзіме елестейді. 
Қазақстан елінде жұмақ орнап, 
Заңғарлы бəйтерегін жел еспейді. 
Болашақ бəрімізге білім берсін! 
Дұшпанның назарына ілінбесін. 
Бүкіл халық – ынтымақ , бірлік іздеп, 
Жанары жарқырасын, күлімдесін. 
Тəбілхан Рена, 2011 ж. 
Тіл- қасиетті 
Тілің барда күштісің, 
Азулысың тістісің. 
Тілі барлар əлемде, 
Қанат қағып ұшты шын. 
 
Тілімменен өсемін, 
Еркін ғұмыр кешемін. 
Тілімді мақтан етемін, 
Тілім-патша көсемім. 
 
Құрметтелсін тіліміз, 
Жарқын шықсын үніміз. 
Тіл дегенің əз ана, 
Ана- біздің күніміз. 
 
Тілің барда ғажапсың, 
Тілің жок та мазақсың. 
Тілің бар да мықтысың, 
Тілің бар да қазақсың. 
Тəбілхан Рена, 2011 ж. 
Тəуелcіз елім менің 
Тəуелсіз елім менің, 
Есімде егілгенін. 
Бүгінде байрағыммен, 
Əлемнің төріндемін. 
Күн көзі ұялаған, 
Қыранмын қиялаған. 
Алтыннан айдар тағып, 
Еліне сый арнаған. 
Ұмтылсаң танымаққа, 
Құмартқан  жаным аққа. 
Ұлттарды уық етіп, 
Айналдым шаңыраққа. 
Отырарда арман жоқ 
Жастар үшін жансала, 
Терін төкті қаншама. 
Отырардың Шəмшісі, 
Əн салдырды баршаға. 
Қазақстан жайнады, 
Желбіреп көкте байрағы. 
Əнұран болды Шəмшіміз, 

 
 
309 
Бұзылмай– ақ қаймағы. 
Қанаты əр кез талмады, 
Əнді əнге жалғады. 
Анаға арнап əуезін, 
Сұңғардайын самғады. 
Келістіріп сəнімен, 
Əндер жазды жанымен. 
Сұлуларды əсем деп, 
Суреттеді əнімен. 
Махаббатты жырлады, 
Таусылмады сырлары. 
Қаулап өскен егіндей, 
Құлпырды əні-ырғағы. 
Жастар тындап елтіді, 
Шабыт шырқап елтіді. 
Əнмен өмір сүрердей, 
Болып кетті ел күні. 
Жүрекке бəрін сыйдырған, 
Ұлыларды жидырған. 
Отырарда арман жоқ, 
Өз Шəмшісін тудырған. 
Тəбілхан Рена, 2010 жыл 
Жеткізбей қайран құсқа, 
Ұшамын Ай,Марысқа. 
Мендегі алып жүрек, 
Рухпен байланыста. 
Тəуелсіз елім менің, 
Көктемдей көрінгенің. 
Шұрайлы тілім барда , 
Сен – мендік сенімдемін.                                               
Тəбілхан Рена, 2013жыл 
 
Мен қазақ 
Қазақпын деп мақтанам, 
Жаман қылық жат маған. 
Жыр жазамын оңаша, 
Жүрегімде сақталған. 
Мен қазақпын қуатты, 
Шұғылалы , шуақты. 
Қазақ болып əн салам, 
Бала бұл – бұл сияқты. 
Тəбілхан Рена, 2008 жыл 
Жойқын жеңіс  
Басталып соғыс майданы , 
Соғысқа бəрін айдады. 
Жас қырандар ашынып, 
Батырларға айналды. 
Сол соғыстан сызат бар, 
Бəсең тартып құзаттар , 
Жойқын жеңіс болған соң, 
Сөнді миллион шырақтар. 
Жүректерде таңба бар, 
Оқығандар аңғарар. 
Ерлігіне қазақтың, 
Барлық адам таңқалар . 
Тəбілхан Рена, 2009ж. 
Көктем келді 
Көктем келді тағы да, 
Жердің жүзі сағына. 
Құлпырыпты арудай, 
Дала гүлін тағына. 
Көктем келді гүл алып, 
Балалар жүр  қуанып. 
Көктем деген керемет, 
Көктем деген бір алып. 
Көктем келді нұрымен , 
Сыбырлаған сырымен. 
Əн-күйімен əйгілі, 
Жатталады жырымен. 
Көктем келді сұғына, 
Шашып жатыр шұғыла. 
Жадыратар жаныңды, 
Қанығасың сырына. 
Тəбілхан Рена, 2009 жыл 
 
Менің  «Қара  өлеңнің  құндылықтары  мен  автордың  жеке  шығармашылығының 
ерекшеліктері»  атты  зерттеу  жұмысым  6-жылдық  шығармашылық  еңбегімді  қамтиды. 
Мен  өз  шығармаларымда  Т.  Айбергенов,  М.  Мақатаев,  Абай,  М.  Шаханов 
шығармаларынан үлгі алдым жəне болашақта осы аталарымның жеткен жетістіктеріне 
жетуге  ұмтыламын  жəне  сол  үшін  аянбай  еңбек  етемін  деп  үміттенемін. 
 
 
 

 
 
310 
Əдебиет: 
1.  Қазақтан Республикасының «Білім туралы» Заңы. 27 шілде 2007 ж. № 319 Заң 
2.  «Қазақстан-2030» стратегиялық бағдарламасы. 11сəуір 2008 ж. 
3.  ҚР мектепке дейінгі білім беру ұйымдарында 2009-2010 о. ж. басталуы туралы ƏН хат 
4.  Н. Назарбаев «Ғасырлар тоғысында». Алматы: Атамұра, 2003. 
5.  Google  [Электронный  ресурс]  kaz-referaty.ucoz.kz/load/5-1-0-719,  paers.ru/tags/magzhan-
zhumabaev-olenderi 
6.  Google  [Элек.  ресурс]  Nabrk.kz/kz/meropriyatiiya/bir/2009/biograph/  ҚР  Ұлттық  Академиялық 
кітапхана 
7.  Қазақстан  Республикасында  білім  беруді  дамытудың  2011  –  2020  жылдарға  арналған 
мемлекеттік бағдарламасы. 
8.  Дидактика / Под ред. Б. П. Есипова. — М., 1967.  
9.  Дидактика современной школы: Пособие для учителей / Под ред. В. А. Онищука. — К.: Рад. 
шк., 1987. — 351 с.  
10.  Қазақ  əдебиеті.  Энциклопедиялық  анықтамалық.  —  Алматы:  «Аруна  Лтд.»  ЖШС,  2010 
жыл.ЫСБН 9965-26-096-6 
11.  http://www.kazadebiet.kz/node/28673
 
 
 
 
ƏОЖ 81’ 
 
Т.ƏБДІКОВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ТҰРАҚТЫ ТІРКЕСТЕР 
 
Тəңірберген А., Хамзина Г.С. 
(М.Қозыбаев атындағы СҚМУ) 
 
 
 
Əдеби көркем шығарма тілін бейнелеп, жандандырып, нəр беруші тəсілдердің бірі 
-  фразеологизмдер.  Фразеология  мəселесін  ғылыми  түрде,  теориялық-əдістанымдық 
тұрғысынан Н.М. Шанский, В.В. Виноградов, І. Кеңесбаев, Ə. Болғанбаев, Р. Сыздық, 
Ə. Қайдар, Ə. Хасенов, Х. Қожахметова, Г. Смағұлова, Р. Авакова, Қ. Сарекенова т.б. 
ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты  ғылыми түрде сараланып, зерттелді. 
Қазақ  фразеологиясының  сөздігі  құрастырған  академик  І.Кеңесбаевтің 
анықтауынша:  «Фразеологизмдер  –  тіліміздің  бір  бөлінбес  бөлшегі.  Өзінің  көнелену 
жағынан  да,  тұлға,  мағына  тұрақтылығы  жағынан  да,  стиль  жағынан  да  оларға  тəн 
ерекшеліктер бар. 
Тілімізде  көкейге  қонымды,  көркем,  орамды  алуан  түрлі  тұрақты  сөз  тіркестері 
кездеседі.  Тіл  қазынасына  жататын  қат-қабат  тіркес,  тізбектерді  халық  орынды 
пайдаланды» [1, 4]. 
Фразеологиялық    тіркестер  барлық  стильдерде  де  қолданылғанымен,  бейнелілік 
пен  экспрессивтілік,  негізінен,  көркем  əдебиетке  тəн  жəне  көркемдік  құрал  автордың 
жан  дүниесі,  шығармашылық  идеясымен  астасып,  көркемдік  құралы  ретінде  қызмет 
етеді.  
Зерттеушілер  фразеологизмдердің  көркем  əдебиеттегі  жұмсалуын  қарастырғанда 
осы  орайда,  ең  алдымен  экспрессиялы-бейнелі  реңктері  бар,  поэтикалық  сипаттағы 
түрлеріне  назар  аударады:  «В  целях  изучения  творчества  писателей,  сказителей 
индивидуальных  особенностей  стиля,  исследователь  может  ограничиться  образной 
фразеологией» [2, 15]. 
Тіліміздегі  тұрақты  тіркестер  ойымызды  əсерлі,  бейнелі,  көркем  жеткізуде 
тіліміздің  ұшына  орала  кетеді.  Тыңдаушысына  ерекше  əсер  етіп,  ерекше  назар 
аудартады. Бұл да сөйлеу мəдениетінің ұлтқа тəн өзіндік көрінісі деуге болады. Мұндай 
тіркестер  ұлттың  рухани  қазынасына  жатады.  Бұл  тіркестердің  көркем  шығармада 

 
 
311 
атқаратын  қызметі  зор.  Жазушы  тілінің  лексикалық  байлығының  бір  қырын 
фразеологизмдер танытады.  
Қазақ  əдеби  тіліндегі  əсірелеу,  көркемдеу  тəсілінің  ішінде  тұрақты  тіркестердің 
алатын  орны  ерекше.  Бұл  тіркес  айтайын  деген  ойға  айрықша  əр,  мəнерлілік  береді. 
Тұрақты  тіркестер  –  көркем  шығарма  тілін  жандандыратын,  астарлап,  бейнелеп 
суреттеудің  тілдегі  дайын  құралы.  Халық  тілінің  осы  бір  байлығын  жазушылар 
повестерінде  қажетіне  қарай  пайдаланады,  оның  ішінде  өзіне  керегін  таңдап  алады. 
Тұрақты тіркестерді жазушының өз қажетіне сай талғап, жаңғыртып қолданылуы, оның 
ой-пікіріне,  эстетикалық  талғамына,  қоғамдық-саяси,  философиялық  көзқарасына 
сəйкес болады. 
Осы  жайында  Х.Қожахметова  былай  дейді:  «Көркем  шығарма  тіліндегі  
фразеологизмдерді  таңдап  қарастыру  –  автордың  өзіндік  стиль  жасаудағы  тілдік 
тəсілдерінің бояу өрнегін айқындау болып табылады. 
Фразеологизмдердің стильдік бояуы жеке сөзбен салыстырғанда əлдеқайда күшті, 
экспрессивті мүмкіншіліктері анағұрлым мол. Осы қасиеттеріне орай фразеологизмдер 
белгілі бір баяндауға, не сөйлеген сөзге стильдік əр береді. 
Қалыптасқан бұл тұрақты тіркестердің көркем əдебиет тілінде  атқаратын қызметі 
алуан  түрлі.  Бұлар  шығарманың  идеясын  беруде,  образ,  характер  жасауда, 
кейіпкерлердің «өзін-өзі əшкерелеу» сияқты тілдік тəсіл болып келеді. Осылар арқылы 
қоғам  өмірінің  сан  құбылыстарын,  табиғат  көрінісін  бейнелі  түрде  бағалай,  суреттей 
беруге болады» [3, 53].   
Көркем  шығарма  тіліндегі  фразеологизмдерді  талдау,  сараптау  арқылы 
əдебиеттану  жағынан  қаламгердің  жеке  даралық  стилін  тануға,  тілдік  жағынан  стиль 
жасаудағы  тілдік  тəсілдердің  қолдану  ерекшелігін  айқындау  мүмкіндігі  туады. 
Фразеологизмдік 
оралымдардың 
эмоционалдық-экспрессивтілік 
реңкінің 
ерекшеліктерін  авторлық  баяндау  болсын,  кейіпкер  тілі  болсын,  не  табиғат  суреті 
болсын бəріне де өзіндік  стильдік əр береді. 
Орыс ғалымы А.И. Ефимов: «Фразеологическое творчество писателей выражается 
прежде  всего  в  обновлении  привычных  для  слов  контекстов,  в  которых  эти  слова 
обычно  выступают.  Слова  перемещенные  из  одного  окружения  в  другое, 
перетерпивают  интересные  смысловые  и  стилистические  изменения.  Таким  образом, 
изучение фразеологических связей слов имеет первостепенное значение не только для 
характеристики семантических процессов, происходящих в словах при включении их в 
новые  фразеологические  контексты,  но  для  определение  творческого  своеобразия 
новаторством»,– деп фразеологизмдердің ерекше қырларын көрсетеді [4, 151].  
Ғалым  С.Сатенова  шығарма  идеясының  айқындалуы,  тілінің  көркемдігі, 
үйлесімділігі мен əуезділігі, шеберлігі онда қолданылған бейнелі фразеологизмдерге де 
байланысты болып келетінін айтады [5, 231].  
«Фразеологизмдер  көркем  шығарма  тіліне  айрықша  рең  беріп,    мазмұнын 
дарытады,  ұлттық  бояу  береді.  Əсіресе,  образды  фразеологизмдер  кейіпкер  мінезін 
беруде,  авторлық  баяндау  күйінде,  белгілі  бір  жағдайға  байланысты  түйінді  пікір 
айтуда  т.б.  қызметтерде  жұмсалып  тілдің  стильдік  өрнектерін  дамытады»,  –  дейді 
А.Бейсенбай [6, 201]. 
Тұрақты  тіркестер  көркем  шығарманың  қай  жанрында  болсын  молынан 
қолданылып,  көркемдік  тəсілдердің  ең  сүбелі  түрі  ретінде  стильдік  қызмет  атқарады. 
Фразеологизмдердің, 
əсіресе 
оның 
семантикалы 
категорияларының 
көркем 
шығармаларда  қолданылу  аспектілерін  толық  айқындау  үшін,  классик  авторлардың 
повестеріне  толық  мəтіндік  талдау  жасау  арқылы  өрнекті  сөз  үлгілерінің  стильдік 
қызметі талданады. Ол үшін авторлардың стильдік мақсатта жұмсаған фразеологиялық 
тіркестерді қолданудағы əдіс-тəсілдеріне назар аударуымыз керек.  

 
 
312 
Фразеологизмдер  –  көркем  шығарма  тілінде  образды  бейнелі  реңк  беру, 
эмоционалды-экспрессивті бояуын арттыру мақсатында қолданылатын тілдік бірліктер. 
«Ақын-жазушылар  өз  туындыларын  жазу  үстінде  жаңа  грамматикалық  форма  іздеп 
отырмасы анық, өзіне таныс стилін, қолтаңбасын қай сөйлем мүшесін жиі қолдануын, 
сөз  байланыстарының  қандай  тəсіліне  жиі    жүгінетіндігінен  гөрі,  бірден  көзге  ұрып 
тұратын  жəне  жиі  пайдаланатын  формалардан  іздегені  жөн»  [7,  15].  Осы  дайын 
материалды əр қаламгер əр мақсатта қолданып, шығармаларын əрлендіре түседі.  
«Тұрақты тіркестер – əдеби тілдің ілгері даму барысында қалам қайраткерлерінің 
əрекеті  арқылы  жанданған  əсем  кестелер.  Олар  –  сөз  зергерлерінің  ой-түйінін 
ықшамдап  аңғартатын  жинақтылықтың  үлгісін  көрсететін  көркемдік  құрал.  Тұрақты 
тіркестерді қай жазушы болса да өз шығармасында қажетіне қарай қолданады» [8, 56], 
–  деп  ғалым  М.С.Серғалиев  айтқандай,  бұл  зерттеу  жұмысымызда  көркем  прозадағы 
фразеологизмдерді  автор  өз  туындыларында  халық  тілінің  бай  қазынасынан  көркем 
сөздің  алуан  түрлі  өрнектерін  мақсатты  ойларына  лайықтап  алып  отырғандығын 
байқаймыз. 
Фразеологизмдерді  Т.Əбдіков  шығармаларында  мағынаны  əсерлеу,  суреттеу, 
көркемдеу  қызметінде  шебер,  ұтымды,  өнімді  пайдаланған.  Жүрегім  қобалжып,  өне 
бойымды үрей билейді («Əке», 6-б.).  
Мен əкемнің басынан кешкен ұзын тарихқа ойша көз жібердім («Əке», 8-б.). 
Ауылдағы бар азаматты жинап алып, атты казактардан бізге қайыр жоқ, елдің 
қанын  ағызып  келе  жатқан  жауыздардың  ретін  тауып,  көзін  құрту  керек  дегенді 
айтты  («Əке»,  9-б.).  Иттердің  түсі  суық  екен  («Əке»,  10-б.).  Жан  беру  деген  оңай 
ма?  («Əке»,  11-б.).  Жүрегім  зу  ете  қалды  («Əке»,  12-б.).  Екеуі  бір-  біріне  ит  пен 
мысықтай  («Əке»,  46-б.).  Дүйсен  жол  бойы  маған  тіс  жарып  ештеңе  айтпады 
(«Əке», 32-б.). Екі көзім алақандай болды («Əке», 50-б.). 
Сонымен бірге фразеологизмдер – əр түрлі мағынаны білдіретін сөз тіркесі болса, 
негізінен халықтың ауызша тілінде көп уақыттан қалыптасып, тас-түйінге айналған сөз 
қазынасы.  
«Фразеологизмдер  –  сандаған  жылдар  мен  ғасырлардың  байлығы,  бұл,  бір 
жағынан,  екінші  жағынан,  ол  –  жеке  қаламгердің  табысы,  еңбегі,  ізденісі.  Демек, 
белгілі  бір  қаламгердің  жалпы  тілдік  қатынасын  жəне  көркемдік  байлығын  зерттеуде 
оның фразеологиясын тауып тану ерекше орын алады» [7, 22], – деген пікір авторлық 
қолданыстағы фразеологизмдердің табиғатын аша түсуге мұрындық болады.  
Қазақ  тіліндегі  ұлт  менталитетін  танытатын  мекен-мезгілге,  халықтық  өлшемге, 
мінез-құлыққа,  салт-санаға,  көңіл-күйге  байланысты  туған  фразеологизмдер  өте  көп. 
Олар  қазақ  ұлтының  мəдени  өмірінде  ежелден  қалыптасқан  əдет-ғұрыптар  түрлеріне 
байланысты болсын, күні бүгінге дейін сақталып келе жатқан тілек-бата сөздер болсын, 
өлім-жітімге,  адамның  физикалық  қалпын  бейнелейтін  лексикалық  тақырыптарды 
қамтитын  фразеологизмдер,  олардың  лексика–семантикалық  сипаты  арнайы  сөз  етуді 
қажет етеді.  
Қазақ халқының өміріне, өмір сүру тəсілдеріне байланысты бірқатар тұрақты сөз 
орамдары  уақыт  өлшеміне,  яғни  іс-құбылыстың,  əрекет-қимылдың  мезгіліне 
байланысты,  кезең  мен  уақытқа  тең  айырым  белгі,  қасиет,  сын-сипат  арқылы 
айқындалатын, əрі жыл мезгілдері мен ауа райын, табиғат құбылыстарын білдіру үшін 
берілгені – ұлт тіліміздің табиғаты мен заңдылықтарында мазмұнды өзгеше рең, яғни 
жаңа бір қырдың пайда болуы. 
Фразеологиялық  мағыналардың  қалыптасуына  ұлт  менталитетінің  рөлі  ерекше. 
Егер  ұлттық  ерекшелік  болмаса,  ұлтқа  тəн  көзқарас,  өзіндік  дүниетаныммен, 
басқалардан  айырмашылығымен  еленбесе,  əрі  бұл  қасиеттердің  барлығы  ұлт  тілінде 
сақталып жеткізілмесе, онда менталитет туралы айту қиын. Менталитет сол ұл жасаған, 
ұрпағына қалдырған материалдық жəне рухани мəдениеттерінде ғана сақталады. Бүкіл 

 
 
313 
фразеологиялық  құрам  –  сол  ұлттың  тілдік  əлемнің  бойына  жинақталған  ой  сандығы. 
Сондықтан  жазушыларымыз  ұлттық  фразеологизмдерді  өздерінің  ильдік  тіл 
ерекшеліктерін  шебер  көрсету  үшін  жəне  де  көненің  көзінде  жатқан  сөздерді  кейінгі 
ұрпаққа жеткізу мақсатында пайдаланған.  
 
 
 

жүктеу/скачать 3,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: