Қазақстан республикасы бiлiм және ғылым министрлiгi

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
134
В новелле «Бахчисарай» изображена трагическая история жизни крымского старика-переселенца 
Кемаля,  который  со  своей  старушкой  Ани  вынужден  был  прожить  двадцать  лет  из  шестидесяти  
на чужбине, в Ташкенте, затем «здесь, на севере Казахстана». Как и многие его соотечественники, 
оказавшиеся кто в Марийской АССР, кто на Урале или в Костромской области, в Узбекистане или 
Таджикистане и прилегающих районах Казахстана, он был депортирован в майские дни 1944 года. 
В отличие от других депортированных народов, которые были возвращены на родину в конце 1950-х 
годов, крымские татары были лишены этого права формально до 1974 года, а фактически – до 1989 
года. 
Приобретя в рассрочку небольшой домик у отъезжающей чеченской семьи, Кемаль и Ани жили тихо 
и особо не общались с соседями. За два-три года их жилье преобразилось, «постепенно превращаясь 
в  домик-сад»,  в  котором  каждый  пустующий  клочок  земли  был  усеян  цветами  и  даже  принялись 
саженцы, что были в диковинку для здешних мест. Деревья, кажется, выживали вместе со стариками 
вопреки  всему.    «Домик-сад»  выделялся  в  окружающем  пространстве,  цветущим  существованием 
своим олицетворяя «мир в мире».
В энциклопедии символов, как известно, «сад» трактуется как многозначный символ творческой 
свободы  духа  и  символ  возделанного  сознания.  Поэтому,  старик,  словно  отражая  идею  Вольтера, 
постоянно  «возделывал  свой  сад»:  он  колдовал  на  своем  участке,  «прививая  деревца  и  окучивая 
клумбы»,  «подрезая  ветви»,  «копаясь  в  небольшом  саду».  Лишь  неизменный  напев  «Бахчисарай,  
Бахчисарай» помогал отгонять черные мысли и спасал от приступов ностальгии. Являясь визуально-
вербальным  знаком  образа  Крыма,  этот  напев  соединял  через  «годы  и  города»  состарившегося  на 
чужбине героя.                             
Новелла автобиографична. Автор вспоминает, как белолицая старушка Ани угощала их, играющих 
мальчишек, гостинцами из Ташкента, а «старик привлекал к своим садоводческим опытам». Или, как 
подолгу беседовали отец и Кемаль и вперемешку с казахско-татарской речью звучали из уст старика 
знакомые топонимы «Каир», «Алушта», «Ак-Мечеть».
Мирное  и  мерное  течение  жизни  «узника»  чужбины  «здесь  на  севере,  Казахстана»  разрушило 
однажды  желание  мальчика  поделиться  впечатлением  об  услышанной  легенде  возникновения 
Бахчисарая,  прочитанной  отцом  из  «Легенд  Крыма».  На  заявление  мальчика,  прототипа  автора,  о 
том, что он знает легенду, в мгновение ока глаза Кемаля выцвели, приняв в полумраке наступающего 
вечера безучастный, пустой вид, и «вечная скорбь и ужас о минувшем» застыли  в них.
«Э-э, это ты, киши малай, муаллим баласы! – спохватился он. – Ну-ка расскажи, что ты знаешь о 
Бахчисарае? [1, 78]». Кемаль слушал сбивчивый рассказ о том, как однажды сын хана Менгли-Гирея 
поехал  на  охоту  и  стал  свидетелем  смертельной  схватки  двух  змей.  Одна  змея,  вся  искусанная  и 
обессилевшая, перестала сопротивляться и безжизненно опустила голову. А из чащи по густой траве 
спешила к месту боя третья змея. Она накинулась на победительницу – и началось новое кровавое 
побоище. Сын хана в тот момент думал о своем отце, о своем роде, о своем народе. Они сейчас подобны 
этой полумертвой змее. Вот такие же искусанные убежали в крепость, сидят в ней, дрожат за жизнь. 
Где-то идет битва, а кто кого в ней одолеет: золотоордынцы – турок или турки – золотоордынцев? А 
ему и отцу его, Менгли-Гирею, уже не подняться, как этой змее...
Прошло некоторое время, – продолжил рассказ мальчик. Молодой хан заметил, что змея шевелится 
и медленно ползет к воде. Напрягши последние силы, приблизилась к реке и погрузилась в нее. Когда 
она выползла на берег, на ней даже следов от ран не осталось. Возликовал сын Менгли-Гирея, это 
счастливый знак! Им суждено подняться! Они еще живут, как эта змея...
И  пришла  долгожданная  весть:  Оттоманская  Порта  одолела  ордынского  хана  Ахмеда,  который 
когда-то истребил всех воинов Гирея, а его самого загнали в крепость на крутой скале.
На  том  месте,  где  схватились  в  смертельной  битве  две  змеи,  хан  велел  построить  дворец.  Так 
возник Бахчисарай... Двух перевившихся в схватке змей хан велел высечь на дворцовом гербе. Надо 
было бы трех: двух в борьбе, а третью – полумертвую. Но третью не стали высекать: мудрым был хан 
Менгли-Гирей...
Не скрывая ни обиды, ни гнева в полубезумстве от услышанного рыдал старик: «Это я, я – третья 
змея, которая полумертва. Это я задыхаюсь от тополиного пуха. Я не погиб, когда меня везли красные 
аскеры в Ташкент, а там есть пух, который меня добивал, и нет для меня ни родной реки, ни камней 
Бахчисарая. А-а-а? [1, 78]». 
Долго после этой истории не было видно Кемаля. И лишь соседка Айша поведала, что его положили 
с  каким-то  нервным  расстройством  в  больницу.  Вскоре  возделанный  им  сад  зачах.  Пространство 

№ 1 (86) 2012
135
его  чужбины  сузилось  до  размеров  дома-неволи,  где  он  безвылазно  портняжничал,  искусно  шил 
мужские  пиджаки  и  куртки.  Когда  автор  пришел  на  примерку  куртки,  заказанной  его  мамой,  он 
лишь «молча сквозь толстые линзы своих очков взглянул и не сказал своей привычной присказки: 
«Бахчисарай, Бахчисарай!» [1, 78]. Мотив этот прежде звучал не только как вечная память о родине 
и  биографических  моделях  детства  и  юности,  но  и  как  разрыв  между  двумя  мирами:  родиной, 
олицетворенной воспоминаниями о Бахчисарае, и чужой страной, где он вынужден был жить. 
При внешнем благополучии переселенческого бытия двадцать лет Кемаля не покидало чувство 
обреченности, но слова эти помогали сохранять чувство достоинства и придавали смысл его жизни. 
Двадцать лет старик жил в двух мирах, оказавшихся волею судьбы в разных пространствах его личного 
земного  существования.  Первый  –  реальная  действительность,  жизнь  со  старушкой  на  чужбине,  с 
вечной тоской в сердце по своей родной земле. Второй – богатый мир легенд и древних сказаний о 
Бахчисарае, Симферополе, которые хранила память. Память о родине противостояла уничтожающей 
силе времени. В этой связи уместно вспомнить понимание концепта памяти Д.С. Лихачевым: «Память 
это преодоление времени, преодоление смерти. В этом величайшее значение памяти» [2].       
Жизнь, казалось, уже входила во вновь обретенное русло после истории с легендой, озвученной 
мальчиком.  В  Кемале    как  будто  поселились  чувства  абсолютной  усталости,  смиренности, 
исчерпанности сил, как вдруг его опять настиг указующий перст Советской власти: ее законодательство 
запрещает  заниматься  частным  трудом.  Конфликт,  навязанный  современным  ему  историческим 
периодом, заключался в изъятии швейной машинки «Зингер» и настольного ткацкого станка. Мотив 
потерянной  родины  будто  перерос  в  трагедию  разрыва  с  новой  родиной  и  единственным  земным 
благом – трудиться за собственными инструментами.
«Бахчисарай, Бахчисарай!» – ревело над толпой то ли с небес, то ли со стороны домика Кемаля.  – 
Бахчисарай, Бахчисарай! Я и есть третья змея, меня могут спасти только камни Бахчисарая, – закричал 
старик по-татарски, брызжа изо рта эпилептической пеной. Он зубами разгрыз подушку, и птичий 
пух взметнулся над толпой и стал медленно кружиться над милиционерами, над старушкой Ани, над 
стариком Кемалем, который трясся в конвульсиях» [1,78]. Словно подводя этим актом итоги жизни и  
невозможности  существования между двумя мирами, как боль разрыва мечты и действительности. 
Умирал старик, не дома, а в психиатрической больнице.  Какие-то люди в темных халатах связали 
старика и отвезли его туда. И лишь в процесс похорон не смогла вмешаться ее советское величество 
История,  поскольку  смерть  уравнивает  всех,  как  философски  размышляют  японцы,  о  которых                   
Б. Канапьянов повествует в следующем произведении.
Повесть  «У  времени  в  плену»  (Мияно  Ясуши)  повествует  о  ста  двадцати  пяти  японских 
военнопленных Квантунской армии, которые не успели толком повоевать и попали в плен в августе 
1945 года. Из Маньчжурии их отправили по этапу в Сибирь, в республики Средней Азии. Барнаул был 
последним пересыльным пунктом, где многих оставляли на стройках и рудниках Алтайского края. 
Других, из шестисот тысячи, «везли по этапу с востока на запад и на юг», из Барнаула по Турксибу 
через  казахскую  степь.  После  «стылой  Сибири»  как  спасительные  звучали  слова  «в  ташкентский 
состав», а точнее слово «Ташкент». Заметим, что столица Узбекистана не первый раз в литературе 
символизирует образ спасительного и спасающего пространства. Маленькие герои Мишка и Сережа   
А.С.  Неверова  из  повести  «Ташкент  –  город  хлебный»  (1923)  отправляются  за  две  тысячи  верст 
за  «больно  дешевым  хлебом».  Для  представителей  страны  восходящего  солнца  Ташкент,  словно,  
Жеруйык,  до  которого  добирались  больше  месяца.  Мияно  Ясуши  каждый  день,  начиная  с  самого 
Дальнего Востока по утрам, чтобы не сбиться, завязывал узелок на суровой нитке, которую прятал 
в кармане военной куртки. По приезде на Узловую-сортировочную станцию Чу он насчитал свыше 
тридцати таких незаметных узелков в своем вывернутом кармане. 
Мияно Ясуши и его соотечественники обретают  Жеруйык  в аиле Тамга на юге Киргизии, где они 
построят одноименный санаторий для советских военнослужащих.
Их  везли  по  этапу  с  востока  на  запад  и  на  юг.  В  решетчатое  окно  вагона  пленные  видели 
проплывающий сибирский ландшафт и, несомненно, каждый из них возвращался в коротких снах на 
далекую родину.
Мияно Ясуши не раз видел, как умирали его соплеменники в пути и не только от простуды, а и 
от безутешной тоски и безысходности, ломающих  дух и стойкость людей. В первые дни плена им 
раздали необычные для них алюминиевые ложки.
Мияно Ясуши помнит, как один больной японец воскликнул в бреду перед кончиной: «Как давно 
я не ел рис палочками в своей родной деревне вблизи Фудзи!.. Происходящее вокруг напомнило ему 

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
136
«Сказании о Нарояме», где повествовали о том, как дряхлых и немощных стариков уносили умирать 
на вершину горы.
Увидев  горное  озеро,  Иссык-Куль  Мияно  помолился  всем  синтоистским  святым,  запел  о  своей 
стране, о видах горы Фудзи. Запел, поскольку понял, что в его жизни никогда не будет Сибири, с 
ее лютыми морозами и голодным существованием, что он никогда в своей жизни не возьмет в руки 
винтовку, чтобы убивать. Ведь жизнь продолжится и дальше здесь, хотя среди чужих.
В  повести  «У  времени  в  плену»  Мияно  Ясуши  и  его  соплеменники,  несмотря  на  свой  статус 
военнопленных,  находят позитив и компромисс во всем, в отличие старика Кемаля. Напрашиваются 
высадить аллею пирамидальных тополей по тропе, ведущей к озеру, которые привозят из лесопитомника 
в Джеты-Огуз. Мудрый Сабуро предлагает вместе с праздником Первого Мая отпраздновать  день 
цветения, поскольку он полюбил этот край и людей. Поздно вечером, Сабуро собрал бригадиров и 
активистов у костра на берегу горной речки.
Решили,  раз  праздник  не  только  Первомая,  но  и  цветения  сакуры,  то  надо  показать  сцены  из 
народных преданий Страны восходящего солнца и чтобы эти предания несли в себе и образ цветущей 
сакуры. Остановившись на «Сказании о доме Тайра» японцы  стали распределять роли. Образ старого 
мудреца, поклоняющегося ками и исповедующего Синто, по старшинству и своему положению взял 
на себя Сабуро.
Главную женскую роль решили предложить Чолпон. Тосиро размышлял: «Раз мы находимся в этом 
крае, находимся не по своей воле, раз мы строим здесь Храм здоровья и подружились с людьми этого 
края, то и на празднике цветения сакуры должен кто-то из них принять участие». 
Люди  этого края помогали военнопленным  не забывать тонкости чайной церемонии, к которым 
они  часто  обращались  в  мыслях.  «Они  не  в  нашей  чайной  комнате,  подумал  мудрый  Сабуро,  они 
сидят  за  порогом»,  –  в  минуты  отдых  недалеко  от  юрты  [4,  63].  Чай  ведь  у  них  на  родине  был 
наделен сверхъестественными способностями и считался божественным напитком, они еще в давние 
времена породили особую чайную церемонию – «Садо», или «Путь чая». Мияно и Сабуро, мысленно 
занятых важной церемонией, пригласила в чайный храм под названием юрта киргизская женщина: 
«Сабуро блаженствовал и был погружен в себя в своем чайном домике, попивая не спеша киргизский 
зеленый  чай,  с  интересом  разглядывая  убранство  юрты…[4,  63].  Чай  воскресил  в  памяти  мудрого 
Сабуро икебану. Об истории ее появления и приобретения статуса особого вида искусства, благодаря 
японцам, он рассказал Мияно Ясуши. Под приятный для слуха и души монолог земляка он собирал 
сухие веточки и букетики поздних весенних цветов, из которых решили составить свою композицию, 
схожую со значением «сару» – разлучиться или расставаться. Вспомнили иероглифы, которые подобно 
икебане могут быть прочитаны на самом глубинном, философском и религиозном уровнях.
Радостная весть о том, что можно вернуться на родину облетела  военнопленных 3 сентября 1947 
года.  Но  на  родину  многие  из  них  попали  лишь  весной  следующего  года  после  многочисленных 
проверок.  По возвращении на родину Мияно Ясуши разрешили работать учителем младших классов, 
которым географию рассказывал не по учебникам, а по жизни. Счастливая участь ожидала его, если 
вспомнить  трагическую  судьбу  Абуталипа  Куттыбаева  из  романа  «И  дольше  века  длится  день»                
Ч. Айтматова.
В  повести  еще  одна  сюжетная  линия,  обращение  автора  к  истории  киргизского  народа  в  1915-
1916 годы, время великого голодомора, когда они вынуждены были покинуть родину. Большинство 
приозерного люда, снявшись со своих мест и не совершив поминального аса по усопшим, отправились 
по ту сторону небесных гор. В основном это были старики, женщины и дети. Старый охотник Бедель 
вспоминает,  что  среди  «уходящих»  была  старая  женщина  с  внуками  Меиркул  и  Айгуль,  родители 
которых умерли от голода в долине Иссык-Куля. На безымянном перевале люди выдохлись, теряя 
последние силы. Они были на грани людоедства и посматривали на мальчика. Ведь девочка, если 
выживет, может со временем выйти замуж и принести потомство, значит, не погаснет очаг. Старуха 
чувствовала  что-то  неладное  и  все  крепче  прижимала  внучонка.  Но  и  ее  скосил  голод.  А  когда 
одичалые люди уже решились на этот ужасный шаг, Меиркул случайно увидел двух архаров в горах. 
Они то и спасли жизнь мальчику. Бедель, сопровождавший беженцев в Синцзянь, решил оставить с 
собой Меиркула. «Долго стояли Айгуль и Меиркул, обнявшись на краю пропасти. Стояли молча, без 
слез, и каждый своей уже недетской душой понимал, что расстаются навсегда, потеряв свою старую и 
добрую бабушку, которая все-таки довела их до спасительного перевала [4, 50], – повествует охотник. 
Меиркул после смерти Беделя встретился с сестренкой Айгуль. В аиле особо  не распространялись 
что к Айгуль прибыл ее родной брат с той, советской стороны. 

№ 1 (86) 2012
137
Образ  «потерянной  родины»  свято  хранился  в  памяти  и  сердце  героев.  У  старика  Кемаля 
ассоциировался с цветущим садом, у японцев – с икебаной, чайной церемонией, помогая спасаться 
от приступов ностальгии. Каждый из них,  преданно сохраняя и исполняя ритуалы и обычаи своих 
народов, не разрывал духовных связей.
Кемаля не покидало чувство обречённости  на протяжении двадцати лет, поэтому мотив «потерянной 
родины» звучит острее в рассказе «Бахчисарай». Возможно, из-за того что Кемаль оказался на чужбине 
будучи взрослее  японцев и разрыв с родиной не был следствием военных действий. 
Единственный герой в произведениях Б. Канапьянова «потерявшая родину» по собственной воле 
Чолпон, которая убежала с любимым Тосиро в Японию. 
Таким  образом,  мотив  «потерянной»  родины  смыкается  с  проблемой  «личности  и  истории»  и  
потому рассмотренные произведения Б. Канапьянова это художественная летопись  познания  человека 
через исторические события. 
ЛИТЕРАТУРА
1. Канапьянов Б. Бахчисарай // Нива. -2003. -№ 12.
2. www.inform.kz/kaz/article
3. Энциклопедия. Символы, знаки, эмблемы. -Москва: Локид-Пресс, 2005.
4. Канапьянов Б. У времени в плену // Простор. -2010. -№ 6.
Поступила в редакцию 19.08.2011.
       
С.А. ЖИРЕНОВ
ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ТЕРМИНДЕР СЕМАНТИКАСЫ
МЕН ҚОЛДАНЫС ӨРІСІ
In  article  semantics  of  linguistic  terms  and  theoretical  questions  on  sphere  of  their  application  are 
comprehensively considered. Also along with conformity between scientific language signs and elements of 
object of semantics of linguistic terms designating by it the sphere of their application is defined.
Лингвистикалық терминдер – жалпы терминология мен лингвотерминологияның зерттеу нысаны 
екені  сөзсіз.  Алайда  лингвистикалық  терминдерді  жалаң  таза  лингвистикалық  тұрғыдан  зерттеу 
бүгінгі  таңда  жеткіліксіз.  Лингвистикалық  терминдерді  қолданылу  аясы,  қызмет  ететін  арнаулы 
саласымен, өзге де қоғамдық және жаратылыстану ғылымдарымен тығыз байланыста зерттеу қажет. 
Қандай да болмасын ғылым саласын бейнелейтін терминдердің тілдік табиғатын өзіндік болмысын 
тану үшін жүйелі түрдегі зерттеу жұмысын жүргізу қажеттілігі қазіргі таңдағы тіл ғылымының жаңа 
бағыттарымен тығыз байланысты. Бұл мәселеде бүкіл рухани қазынасын жинақтап сақтайтын ұлттық 
тілді  халықтың  тарихымен,  мәдениетімен,  ой  танымымен,  жан  ілімімен  бірлікте  қарау  мәселесі 
тіл  ғылымында  өзіндік  өріс  алып  келе  жатқан  этнолингвистика,  психолингвистика,  когнитивтік 
лингвистика, лингвомәдениеттану, лингвистикалық елтану, әлеуметтік лингвистика ғылымдарының 
туындауына негіз болды. Аталған тоғыспалы ғылымдардың бір-бірімен өзара тығыз қарым-қатынаста 
болуы  тілдің  құрылымдық,  жұмсалымдық,  танымдық  жүйесінің  кешенді  үлгілерін  айқындауды 
мақсат  етеді.  Бұл  мәселе  қазіргі  таңдағы  қазақ  тілінің  мемлекеттік  мәртебесіне  сәйкес  әлеуметтік, 
қоғамдық, коммуникативтік қызметінің  дамуына тікелей қатысты. Осыған орай қазіргі кездегі қазақ 
тіл білімінің құрамдас бөлігі лингвистикалық терминдердің когнитивтік-семантикалық құрылымын 
зерттеудің маңыздылығы өте зор.
Тілдегі лингвистикалық терминдерді адамның табиғи танымына ой-өрісіне белгілі деңгейде өлшем 
бола  алатын  когнитивтік-семантикалық  құрылым  ретінде  арнайы  қарастыру  арқылы,  субъектінің 
қабылдауы, ойлауы, танымы және практикалық әрекеті арқылы, адам санасында ғаламның ғылыми 
бейнесіндегі аялық білім анықтауға болады.
Қазіргі  таңда  қазақ  тіл  білімі  ғылымында  арнайы  зерттеуді  талап  ететін  мәселелердің  бірі  – 
лингвистикалық  терминдер  теориясы.  Бұл  мәселе  –  қазақ  тілтанымы  үшін  әлі  жетілмеген,  тиісті 
деңгейдегі ғылыми сипатын ала қоймаған тіл білімі салаларының бірі. Сондықтан лингвистикалық 
терминдер теориясының негізгі бағытын айқындап бере алатын бірқатар ұғым-түсініктердің даралана 
қоймау  себептері  де  осыған  тікелей  байланысты.  Қазақ  тіл  білімінде  лингвистикалық  терминдер 

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
138
теориясы  мәселесі  –  ХХ  ғасырдың  соңғы  жылдары  ғана  қолға  алынған  жаңа  салалардың  бірі. 
Сондықтан қазақ тіл біліміндегі лингвистикалық терминдер теориясының  тұғыры енді қалыптасып 
келе жатыр. 
Тіл  білімінің  әр  алуан  салаларының  өздеріне  тән  ұғымдар  жүйесі,  терминологиялық  базалық 
аппараты  болады.  Тіл  білімі  салаларындағы  арнаулы  ұғымдардың  атаулары,  ұғымдар  жүйесі  мен 
терминдері  арнайы  зерттеуді  қажет  етеді.  Сонымен  қатар,  лингвотерминология  саласындағы 
терминологиялық жүйенің тілдік, соның ішінде, лексикалық ерекшеліктерін айқындау, дефинициялық 
мүмкіндігін  көрсету,  лексика-семантикалық  қатынасын  айқындау,  аталған  терминологиялық  жүйе 
шеңберіндегі ұғымдар жүйесі мен сипаты сияқты тілдік фактілерге талдау жасау бүгінгі күннің кезек 
күттірмейтін өзекті мәселелері болып табылады.
Терминологиялық  лексиканы  зерттеп,  оның  теориялық  мәнін,  маңызын  анықтауда  отандық 
және шетелдік ғалымдар біршама зерттеу жұмыстарын жүргізіп, көптеген терминологияға қатысты 
еңбектерді  дүниеге  әкелді.  Терминологиялық  зерттеулерде  терминжасамның  ғылыми  принциптері 
мен  шарттары  анықталып,  сөздік  жасау,  салалық  терминжасам  мәселесі,  қолданыс  аясы  арнайы 
қарастырылды.  Қазіргі  уақыттағы  ғылыми  лексиканың  бір  құрамдас  бөлігі  ғылым  тілі,  жеке  бір 
терминдік жүйені – тіл білімі терминологиясын арнайы зерттеудің маңызы өте зор. Тілдің өзі дербес 
нысан ретіндегі зерттеулерде тіл білімі терминдері жүйесінің бірлігі «метатіл» деп аталады. Мамандар 
арасында «метатілге» ғылыми анықтамаларға қатысты пікірлер өте көп. Мәселен, метатіл – «екінші 
дәрежедегі» тіл [1, 7 б.], «метатіл» – ерекше семиологиялық жүйе [2, 3 б.], тіл білімінің «метатілі» – 
терминдер арасындағы жүйелі қатынастар мен жалпы ғылыми лексиканы білдіретін күрделі құбылыс 
және т.б. деген ғылыми анықтамалар арқылы түсіндіріледі [3, 297 б.].  
Қоғамдық  өмірдегі  әрбір  ғылым  саласының  дамуы  тіл  білімі  метатілінің  дамуын  қажет  етеді. 
Белгілі  бір  ғылымның,  оның  ішінде,  лингвотерминология  саласы  метатілінің  қалыптасуы  мен 
дамуына өзара байланысты бірнеше себептер ықпал ететіндігін ғылыми зерттеу жұмыстарынан көруге 
болады.  Мәселен,  лингвистика  бағытындағы  зерттеулердің  күрделенуі  мен  тереңдеуі;  лингвистика 
ғылымындағы  жаңа  бағыттардың  пайда  болуы;  жаңа  лингвистикалық  терминдік  бірліктердің 
қолданысқа енуі; жаңа лингвистикалық ғылыми концептуалдық аппараттың қалыптасуы мен белгілі 
терминдердің  жаңа  мазмұнмен  толығуы.  Соңғы  жылдары  лингвистикалық  көптеген  терминдер 
қолданысқа  енуде.  Оның  себебі  лингвистика  ғылымындағы    психолингвистика,  этнолингвистика, 
лингвомәдениеттану,  контрастивті  лингвистика,  мәдениаралық  коммуникация,  салғастырмалы 
стилистика  және  т.б.  тоғыспалы  ғылымдардың  өмірге  келуімен  байланыстыруға  болады.  Демек, 
лингвистикалық терминдердің семантикасы мен қолданыс аясын арнайы зерттеуді қажет етеді. Себебі 
бұл лингвотерминология метатілінің дамуына маңызды үлес қосады. Мағына мәселесін зерттейтін 
тіл білімінің семантика саласын орыс тіл білімінде М.М.Покровский, А.А.Потебня, В.В.Виноградов 
секілді ғалымдардың есімдерімен тікелей байланысты.
Жалпы  тіл  біліміндегі  семантика  теориясының  жүйелілік  мәселесін  кешенді  түрде  зерттеген 
Л.А.Новиков өзінің зерттеуінде мағына түрлерін 1) сигнификативтік мағына, 2) құрылымдық мағына 
деп  оның  өзін  өз  ішінен  екіге:  а)  синтагматикалық  құрылымдық  мағына,  ә)  парадигматикалық 
құрылымдық  мағына,  3)  прагматикалық  мағына,  4)  синтагматикалық  (заттық,  денотативтік, 
жағдаяттық) мағына деп бірнеше жікке бөледі [1].
Лингвистика  ғылымында  «термин-мағына-ұғым»  мәселесіне  қатысты  үш  түрлі  көзқарастың 
қалыптасқандығын байқауға болады:
1. Терминдердің лексикалық мағынасы бар, бірақ ол сол ұғыммен толық сәйкес келе бермейтіндігі 
(Л.С.Ковтун, Д.Н.Горский, К.Н.Левковская);
2.  Терминдердің  лексикалық  мағынасы  бар  және  ол  сол  ұғымды  толық  сипаттауға  әлеуетінің 
жететіндігі (Е.М. Галкина-Федорук, П.С.Попов, А.Шафф);
3.  Терминдер  –  ұғыммен  сәйкес  келетін  лексикалық  мағынаға  ешбір  қатысы  жоқ  тілдік  бірлік 
екендігі (В.А.Звегинцев, А.А.Реформатский, Л.Н.Капанадзе). 
Ю.Д.Апресян  лексикалық  мағынаға  қатысты  еңбегінде,  «Терминнің  ерекшелігі  оның  тұрпат 
межесінде емес, мазмұн межесінде, яғни, оның мағына сипатында. Ғылыми термин – бұл ғылыми 
ұғыммен байланысты мағынасы бар тілдік бірлік. Бірақ бұл мағына ғылыми ұғымның тек негізгі және 
маңызды белгілерін ғана көрсетеді» деген тұжырым жасайды [4, 37 б.].
Тілдегі  қандайда  болмасын  термин-сөздер  –  ғылыми  ұғымдарға  толық  сәйкес  келетін  арнайы 
терминологиялық  лексикалық  мағынасы  бар  тілдік  құрылымдардан  тұрады.  Жалпы  қазақ  тіл 
білімінде ұлт тіліне негізделген ғылым тілі деген мәселедегі ұғымдар мен терминдердің ұлт тіліндегі 

№ 1 (86) 2012
139
қолданысына қатысты түсіндірілетін көзқарастар басымдыққа ие. Мәселен, Ш.Біләлов: «... ғылым тілі 
туралы сөз қозғалғанда, немесе ғылым тілі мәселесін ғылым атауларымен ұштастыру әбден орынды. 
Яғни, ғылым тілінің өзегі де, арқауы да осы атаулар ..., ғылым тілінің жасалу жолдары атаулардың 
жасалу  жолдарымен  анықталатын  болады»  [5,  20-21  б.],  –  дегенді  айтады.  Тілдегі  терминдер  мен 
ұғымдар  –  ғылымның  ұғымдық-категориялық  аппаратының  өзегіне  арқау  болады.  Сондықтан 
ғылымның  ұғымдық-терминдік  категорияларының  ұлт  тілінде  жасалуы  тілді  тұтынушылардың 
ғылыми танымын ұлттық негізде қалыптастырудағы маңызы ерекше. Дегенмен ғылым тілінің өрісі 
мен  қолданыс  аясының  сипатын  лексикалық,  терминологиялық  деңгейде  түсіну  терминология 
мәселенің бір жағы ғана. Яғни, ғылыми терминология мен ғылыми еңбектердің тілін қатар қойып 
немесе  бір  деңгейге  қарауға  болмайды.  Осы  мәселеге  қатысты  Р.А.Будаговтың  «Научный  стиль  – 
гораздо более многоплановая, чем научная терминология» деген пікірі орынды айтылған [6, 215 б.]. 
Осы  ойды  өрбітуде  С.Қ.Әлісжанов:  «қазақ  тіл  білімінде  ғылым  тілін  зерттеудің  өзектілігі  туралы 
айтылған  пікірлерге  (Ә.  Қайдар,  Р.  Сыздық,  М.  Серғалиев  т.б.)  қарамастан,  көп  зерттеушілер  осы 
ретте скептикалық көзқарасқа бейім екендігі жасырын емес. Мұның өзі әдеби тіл жөнінде, оның көп 
түрлілігі мен нормалары туралы біздің біліміміздің толық еместігін көрсетеді. Осы тұрғыда әлемдік 
лингвистиканың, оның ішінде орыс тіл білімінің ғылым тілін зерттеудегі жинақталған тәжірибесіне 
сүйенудің ешқандай әбестігі жоқ» деген қағиданы басшылыққа алады [7, 59 б.]. 
Жалпы лингвистикалық терминдердің қолданыстық мағыналарында терминдік бірлік семемасының 
нақтылаушы  кәсіби-тереңдетілген  семаларындағы  ғылыми  ұғымның  тілде  екі  түрлі  лексемасының 
қатар  жүруі  кездеседі.  Аталған  мәселеге  байланысты  сема  табиғатын  арнайы  қарастырған 
М.Ш.Мұсатаева семалар классификациясының төмендегідей бірнеше жікке бөліп көрсетеді: 
1) Референттілік қасиеті тұрғысынан: экстралингвистикалық және лингвистикалық;
2) Міндетті сема (актуалдыланған, интенсионалды);
3) Прагматикалық мәртебесі мен білдіретін ақпарат сипатына орай: денотативті және коннотативті;
4) Импликационалды семалар (жасырынды, қосымша, потенциалды);
5) Білдіретін ақпараттың категориалдық мәртебесі тұрғысынан: архисемалар мен дифференциалды 
семалар;
6)  Семалардың  иерархиялық  қатынасы  тұрғысынан:  маркерлер  мен  дистингвишерлер  немесе 
логикалық белгісі бойынша – гиперсемалар мен гипосемалар;
7) Ұғым сипаты бойынша: терминологиялық және терминологиялық емес семалар;
8) Тіл мен сөйлеу тұрғысынан: узуалды және окказионалды;
9) Сема құрамының тіркесімділік қасиеті бойынша: болымды және болымсыз деген түрлері бар [8, 
204 б.].
Лингвистикалық  терминдердің  семантикасы  ғылыми  тіл  таңбасы  мен  ол  білдіретін  нысан 
элементі  арасындағы  сәйкестікті  көрсетеді.  Яғни,  лингвистикалық  термин  қандайда  бір  ғылыми 
нысанды сипаттау арқылы оның өзіндік ерекшелігін, жасалу жолын, ғылыми болмысын түсіндіреді. 
Лингвистикалық терминдер семантикасындағы бір ерекшелік белгілі бір ұғымды білдіруге қатысатын 
денотаттың  ғылыми  кеңістіктегі  орнын  атау-концепт-денотат  семантикалық  үшбұрышындағы 
нақты референттердің денотаттық белгілері арқылы беріледі.  
 
Қазақ тілі терминдері негізінен дәстүрлі семантикалық-құрылымдық тұрғыда жүйелі түрде 
зерттелген деп айтуға болады. Ал жалпы тіл білімінің терминология саласында тілдің таным шарттары 
мен құралдарын трансформациялаудағы таңбалау жүйесі болып табылатынын айқындауға қатысты 
көптеген  зерттеулер  жүргізілді.  Мәселен,  Ө.Айтбаев  зерттеулерінде  терминдерді  лингвистикалық 
бірліктер ретінде олардың тілдік қасиеттері мен белгілері жан-жақты қарастырылса, Ш.Құрманбайұлы 
зерттеулерінде қазақ тілінің терминдері белгілі мөлшерде терминологиялық аталымның соңғы нәтижесі 
ретінде арнайы қарастырылды. Ал соңғы кездегі зерттеулерде қазақ тіліндегі терминдік бірліктерді 
аталымдау мен функциялауда адамның танымдық және менталдық қызметіне қатыстылығын зерттеу 
ерекше қолға алынуда. 
Қандай да бір ұлт тіліндегі дүние бейнесі, ақиқат әлемдегі ұғым-түсініктер туралы түрлі тілдік 
фактілер тіл арқылы таңбаланып, қоршаған әлемнің тілдік бейнесі жасалады. Мұндағы дүние бейнесі 
адам санасындағы дүниенің логикалық бейнеленуіне сәйкес келеді. Дүниедегі заттар мен құбылыстар 
арасындағы ұқсастықтардың ұғымдық категорияларын жасайтын лексемалардың толығуы терминдер 
арқылы жүзеге асады. Аталған ұғым-түсініктердің түрлері мен тұтастай алғандағы атаулары тілдің 
негізін құрап, айналадағы заттар мен құбылыстардың тілдегі бейнесін ұлт тілі негізінде танып-білуге 
мүмкіндік береді. 

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
140
Лингвистикалық  терминдерді  лингвотерминологиялық  өрістен  бөле  жара  қарауға  болмайды. 
Лингвотерминологиялық өрістегі терминдерге семантикалық талдау жасау барысында ұғымдық бейне 
ерекшелігіне басты назар аудару қажет. Лингвотерминологиялық өріс теориясындағы терминдердің 
біраз бөлігі жасанды жолмен туындайтын болған соң, сөзжасамға ерекше мән беріледі. Сол арқылы 
терминологиялық  өрісте  өздеріне  тән  термин  тудырушы  (терминжасамдық)  парадигмалары 
қалыптасады. Лингвистикалық терминдердің лексика-семантикалық құрылымы термин интенциясы 
мен экстенциясы ұғымдарымен өзара байланысты. Терминология ғылымындағы термин интенциясы 
дегеніміз  –  қандай  да  бір  таңбаланушы  нысанды  белгілі  бір  ұғымдық  өріс  шеңберінен  ажыратып 
алу  мақсаты  үшін  қолданылатын  құбылыс.  Термин  экстенциясы  арқылы  таңбаланушы  нысанның 
мағынасын ұғымдық өрістен көруге болады.
Лингвистикалық термин атауының астарында ұғым тұрса, ұғым зат немесе құбылыстар жөнінде 
адам санасындағы пайымдаудың жиынтығы арқылы қалыптасады. Лингвистикалық терминологиялық 
уәждеме  танымдық  механизмдермен  тікелей  байланысты  болып,  адам  санасындағы  ұғымның 
қалыптасуына қандай уәждемелердің негіз болатындығын көрсетеді. 
Сонымен, қазақ тіл біліміндегі лингвистикалық терминдердің мағыналық мазмұны мен қолданыс 
аясы  туралы  қысқа  шолудың  өзінен-ақ  бұл  мәселе  жөнінде  мынадай  басты  пікірлердің  барлығын 
аңғаруға болады: 
1)  Лингвистикалық  терминдер  дербес  өзіндік  ғылыми  мағынаға  ие,  лингвотерминологиялық 
единица; 
2) Лингвистикалық терминдер ғылыми процесс үстіндегі құбылыс;
3) Лингвистикалық терминдер жалпы тіл білімінің барлық саласының ауқымында қолданылады, 
сондай-ақ өзге ғылым салаларында да қолданыс табуы әмбебаптық сипатқа ие; 
4) Лингвистикалық терминдерінің лексика-семантикалық ментальды құрылымына «ұғым-термин-
дефиниция» бірлігі тән.   

жүктеу/скачать 5,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: