ӨЗБЕК ХАЛЫҚ ЕРТЕГІЛЕРІ
381
Күзет басшысы қарияларға өзі барады. Барса,
лашықта ханның қызы Махинбану, араб халифінің
қызы Зылиха және өздері іздеп жүрген екі батыр
отырғанын көреді. Оларды сол мезетте хан сарайына
алып барады. Хан қатты таң қалады, бірақ ойлана келіп,
былай дейді: - Сендер менің хандығымды күйреуден
құтқардыңдар, енді біреулерің хан болуларың керек.
Асанның қарсыласқанына қарамай, оның басына
өзінің тәжін кигізіп, Үсенді оң қол уәзір, өзін сол қол
уәзір, ал баяғы қарияны қазынашы етіп сайлайды. Олар
Асан мен Махинбану, Үсен мен Зылиханың үйленгенін
отыз күн ойынмен, қырық күн тойымен тойлап,
бейтітшілікте, бақытты ғұмыр кеше бастайды.
Бірде Асан Үсенге былай дейді: - Біздің Чиннан
кеткенімізге көп уақыт болды. Егер сен барып аяулы
ата-аналарымызды көріп қайтсаң дұрыс болар еді. Көп
уақыт өтпей Үсен жолға жинала бастайды. Мұны
естіген Зылиха: - мен мұнда сенсіз мүлде қалмаймын, -
дейді. Үсен оны қиын да алыс жолға шықпауға әбден
үгіттейді, бірақ Зылиха өз дегенінде тұрып, қасына
өзінің қызметші қыздарын ертіп алып, күйеуімен бірге
жолға шығады.
Олар күні бойы жүріп, біраз жерге барып қалады.
Кеш батқанда түнеуге тоқтайды. Олар кешкі тамақ
-
тарын ішіп алып, ұйықтауға жатады. Түн ортасында
Үсен ұйқысынан оянып кетеді де, Зылиханың жанында
сауысқанның отырып, өзінің тұмсығымен Үсеннің оған
сыйға тартқан қымбат сақинасын шешіп жатқанын
көреді. Үсен сауысқанды енді үркіте беремін дегенде,
ол сақинаны шешіп алып, ұшып кетеді. Тек қана ішкі
киімдерімен Үсен сауысқанды қуып кете барады.
Сауысқан шөл даланың ортасында тұрған зәулім
сарайға кіріп, жоқ болады. Үсен оны айналып шығады,
382
бірақ есік те, терезе де таба алмайды, тек қабырғаның
астынан су ағып жатқанын байқайды. Үсен судың
ағысымен сарайдың ішіне кіреді, қараса, сақалы аппақ,
үстіндегі киімдері кір-кір қария отыр екен. Қария
таңырқап, былай деп сұрайды: Әй, адамзаттың баласы,
сен қайдан келдің? – Мен Бұхарадан келдім, - деп жауап
береді Үсен. Қария: - Әй, адамзаттың баласы Бұхараға
дейін бұл жерден алты айлық жол. Бұл жер дәулердің
мекені. Үсен өзімен болған жағдайлардың барлығын
айтып береді. Сол кезде қария былай деп түсіндіріп
береді: - Сен сауысқанның соңынан емес, дәудің
соңынан қудың және қуған жоқсың, оның иығына мініп
келдің, бірақ оны өзің байқаған жоқсың.
Содан кейін ол өзінің Иран патшаының баласы
Омар-аль-Амал Фирузи екенін, өзінің де осы жерге тура
Үсен секілді келгенін айтып береді. – Мен жалғыз едім, -
деп сөзін аяқтайды қария, енді екеу болдық. Саған
бәрібір бұл жерден құтылу жоқ. Біздің ішіміз пыспайды,
адамзаттың тілін де ұмытып қалмаймыз.
Үсен қариямен әңгімесін жалғастыра берсін, енді
сіздер Зылиха жайына қанық болыңыздыр. Түн
ортасында оянып кеткен Зылыиха қасында Үсеннің
жоқ екендігін көреді. Оның ұзақ уақыт оралмай
жатқанын байқаған ол: «Күйеуім менің ұзақ жолға
сапарға шығып, шаршап-шалдыққанымды қаламап еді,
бәлкім ол мені тастап кетіп қалған болар», - деп
ойлайды. Бірақ ол Үсеннің сауыт-саймандары мен қару-
жарақтарын тауып алып, одан бетер таңырқайды.
Оның ойланып тұруға уақыты жоқ еді, ол Үсеннің
киімдерін
киіп,
сауыт-саймандары
мен
қару-
жарақтарын, бірнеше күнге жететін азық алып, атқа
мінеді де, күйеуін іздеуге кетеді. Таңертең Қызметші
қыздар мен сарбаздар не Үсеннің, не Зылиханың жоқ
екендігін байқайды. – Егер біз Бұхараға барып, ханға не
ӨЗБЕК ХАЛЫҚ ЕРТЕГІЛЕРІ
383
болғанын айта алмасақ, ол бізді жазалайды және
өлігімізді қарғаларға тастайды, - дейді олар. – Арам
құстардың жемтігіне айналғанша, жан-жаққа тарап
кетейік, - деген шешім қабылдайды. Олар солай
жасайды.
Зылиха
ұзақ
жүріп
отырып,
көптеген
қиыншылықтарды жеңіп, ғажайып Үнді еліне келіп
жетеді. Кездескендердің барлығына ол өзін араб
халифінің қаһарынан қашып кеткен әскербасы Захир
Батыр Зулули деп таныстырады. Жас батырдың
сұлулығы
мен
айбындылығы
туралы
Үнді
патшаинпатшаы Раджа Чандра естиді. Ол Зылиханы өз
сарайына шақырады да, былай дейді: - Мен қартайып
барамын, ал мұрагерім жоқ. Менің жалғыз көз
қуанышым – қызым Радха. Сен оған үйлен де, менің
тағыма отыр.
Зылиханың келіспеске амалы болмайды. Той жеті
күн, жеті түнге созылады. Захир Батыр Зулулиді үлкен
салтанатпен Үнді тағына отырғызады. Тойдан кейін
Зылиха өзінің басынан кешкендерінің барлығын
Радхаға айтып береді. Радха оның барлығын құпияда
ұстауға уәде береді.
Бірде Үсен сарайдың бағындағы гүлдерді суарып
жатып, екі сауысқанның төбелесіп жатқанын көреді.
Бір сауысқан екіншісін өлтіріп, бір жерге көмеді де, ал
кішкентай бір түйіншекті екінші жерге көміп қояды.
Үсен кішкентай түйіншекті қазып алып, қараса, өзінің
Зылыихаға тарту еткен, сауысқан қолынан шешіп алып
кеткен сақинасын көреді. Сасып қалған және таңданған
ол болған жайтты қариға айтып береді. Қария былай
жауап береді: - Біздің қатыгез дәуіміздің жауы болатын,
ол да дәу. Оны сол өлтірді. Енді сен азатсың, кете
беруіңе болады. Осыдан біраз жерде кең және суы мол
384
өзен бар. Әрбір үш айда сол өзеннен кеме жүзіп өтеді.
Үсен
қарияның
ақылдарын
тыңдап,
дәудің
қазынасынан бір қап асыл тастарды алып, оған
сақинаны салып, өзеннің жағасына бет алады. Кеме
жүзіп келген кезде, Үсен кемеге асыл тастар салынған
қабын тастап, қариямен қоштасуға келеді. Үсен қарияға
кеменің жүзіп келгенін айтып, одан бата сұрайды.
Қария қимастық
-
пен: - Мен тағы да жалғыз қалдым,
мен енді қалай өмір сүремін, - деп құлайды да, жан
тәсілім етеді. «Қарияны көмбей кетуге болмайды ғой», -
деп ойлаған Үсен көр қаза бастайды. Қарияны жер
қойнауына беріп, өзенге келсе, кеме жоқ. Кеменің иесі
оны күте-күте, шаршап, кетіп қалыпты.
Қайда барарын, не істерін білмей, қайғыдан қан
жұтқан және жалғыз қалған Үсен өзен жағасындағы
жартасқа отырады да, қамығып жылай бастайды. Ал
Зылиха патша болғаннан кейін мемлекеттің барлық
істерімен таныса бастайды. Бірде басқа мемлекеттер
-
ден келетін алым-салықтың жағдайын білейін деп, ол
кемежайға келеді. Ол жаңа ғана жүзіп келген кемені
тексеруге бұйрық береді, кенет, бір қапты байқайды.
Зылиха оның иесі қайда екенін сұрайды. Кеменің иесі
мен матростар бір адамның кемеге осы қапты тастап
кеткенін, өзі бір сағаттан кейін келемін деп, келмегенін
айтып береді. Зылиха қапты ашуға бұйрық береді, оның
ішінен Үнді елінің бір жылдық табысына пара-пар асыл
тастар шашылады. Асыл тастармен бірге Зылиха өзінің
сақинасын да тауып алады. Ол кеменің иесіне тез арада
қаптың иесін тауып алып келуге бұйрық береді.
Кеменің
иесі
еріксізден
патшатың
бұйрығын
орындауға мәжбүр болады. Кеме қайтадан жүзіп келеді,
олар Үсеннің әлі де жартастың үстінде отырғанын
көреді. – Сен, ақымақтың, кесірінен біз әуреленіп
жатырмыз, - деп жекиді кеменің иесі. Теңізшілер Үсенді
ӨЗБЕК ХАЛЫҚ ЕРТЕГІЛЕРІ
385
кемеге желкесінен түйіп қалып мінгізіп алады да Үнді
елінің патшаына айтылған уақытында жеткізеді.
Зылиха қатты қуанады, бірақ өзінің кім екенін
бірден ашпайды. Ол өз қызметшілеріне үсенді моншаға
түсіріп, қымбат киім кигізуге бүйрық береді. Зылиха
мен Радха патшаға болған жайды баяндап береді. Радж
Чандра алғашында сенбейді, бірақ кейіннен былай
дейді: - Сендердің парасаттылықтарыңа тәнтімін!
Үсенді патшаға алып келеді. Зылиха өз күйеуін
сынау үшін, бетін пердемен жауап тұрып былай деп
сұрайды: - Сен қайдан келдің, даңқты жігіт?
Үсен өз
басынан өткен жағдайдың барлығын тәптіштеп айтып
береді. – Егер сіздің әйеліңіз табылса, не істер едіңіз? –
деп сұрайды Зылиха. – Егер ол мені күтіп жүрген болса,
мен онымен өзімнің өмірімді қуана байланыстырар
едім, - деп жауап береді. Сол кезде Зылиха бет пердесін
шешеді де, оның ұзын шаштары иығына төгіледі. Осы
жерде Үсен өз әйелін таниды. Олар құшақтасып, көрісіп,
бір-біріне өз бастарынан өткендерін айтып береді.
Ертеңіне Үсенге тәж кигізу рәсімін жасапты. Асан
бастарынан өткен оқиғаларды баян етіп Қытайға,
Бұхараға, Арабияға шапқыншылар жіберіпті.
Араб халифі өз ұлына Радханы сұратып елші
жіберіпті. Бірнеше күннен кейін ұлан-асыр той
болыпты. Тойға Қытайдан, Бұхарадан меймандар
келіпті. Тойдан кейін төрт мемлекет ешуақытта
соғыспауға, тату-тәтті өмір сүруге уәде етісіпті.
Үсен өз әйелімен Бұхараға қайтады. Көп ұзамай Үсен
мен Асан өздерінің сүйікті әйелдерімен Чин еліне
аттанады. Өздерінің ұлдарын көрген Ю-Сан-Чан мен У-
Чан-Санның қуаныштарында шек болмайды. Сөйтіп
барлықтары мұрат-мақсаттарына жетіпті.
386
ХАСАН и ХУСАН
Было или не было, но давным-давно великим и
могущественным государством Чин правил шах. Был у
него любимый визирь мудрейший из мудрых У-Чан-
Сан.
Шах и визирь были бездетными, что их очень
огорчало и печалило.
Однажды шах и визирь узнали, что их жены
готовятся стать матерями. Ю-Сан-Чан и У-Чан-Сан
отправились в далекую страну на охоту, решив не
возвращаться в столицу до тех пор, пока не придет
весть, что они стали отцами. Тогда же Ю-Сан-Чан и У-
Чан-Сан дали друг другу клятву, что если родятся и у
них сыновья, назвать первого Ха-Сан, а второго - Ху-Сан
и объявить их братьями. Если же родятся девочки, то
назвать их Фо-ти-ма и Зух-ра и объявить сестрами, а
если мальчик и девочка, то назвать мальчика Та-хир, а
девочку Зух-ра и объявить помолвленными с
колыбели. Скрепили шах и визирь свой договор
подписями и печатями и предались охотничьим
развлечениям.
Проходили дни за днями, месяцы за месяцами, и вот
однажды прискакал гонец и объявил Ю-Сан-Чану и У-
Чан-Сану, что их жены родили мальчиков. Шах и визирь
на радостях обнялись и от всей души поздравляли друг
друга. Как и договорились, шах назвал сына Ха-Саном, а
визирь дал сыну имя Ху-Сан. Ю-Сан-Чан и У-Чан-Сан
прервали охоту и поспешили возвратиться в город, где
устраивали в течение семи дней и семи ночей
грандиозные пиры.
Ю-Сан-Чан и У-Чан-Сан назначили своим сыновьям
прислужниц, опытных табибов. Мальчики росли и
ӨЗБЕК ХАЛЫҚ ЕРТЕГІЛЕРІ
387
воспитывались вместе. Никто не мог даже различить,
кто сын шаха, а кто сын визиря. Да и отцы их не
позволяли никому делать между ними различия.
Когда они подросли, их отдали в школу. Самые
известные, самые мудрые в стране учителя учили их
грамоте, письму, всевозможным наукам, всем ремеслам,
искусствам, какие в то время только ни существовали.
Когда Ха-Сан и Ху-Сан достигли двенадцати лет,
лучшие военачальники обучили их воинскому делу.
Месяцы шли за месяцами, годы за годами. Исполни
-
лось юношам по семнадцати лет и, по существующему в
Чине издревне обычаю, отцы послали их путешество
-
вать. Много дней шли сборы. Отобрали из царской
конюшни лучших коней, наполнили хурджуны золотом
и драгоценными камнями, изготовили у лучших
оружейников воинские доспехи и прекрасные мечи.
Наконец Ха-Сан и Ху-Сан выехали вдвоем без
спутников по направлению на запад.
Ехали они дни, недели, месяцы, перевалили через
снежные вершины, прошли глубокие ущелья, бесконеч
-
ные степи и пески и достигли города Бухары.
Остановились юноши в караван-сарае, поставили коней
на отдых, а сами с дороги перекусили и пошли погулять
по городу.
Долго они ходили по улицам, любовались дворцами
и медресе, к вечеру устали и на восточной окраине
города постучались в двери какой-то хижины.
Дверь открыли старик со старухой. Ха-Сан и Ху-Сан
вежливо поздоровались, рассказали о том, что они
приезжие из далекой страны, и попросились
переночевать. Юноши очень понравились старикам, и
они предложили, как водится в Бухаре, называть Ха-
Сана и Ху-Сана сыновьями. Юношам пришлась эта
388
просьба по душе, и стали они называть старика и
старуху отцом и матерью. Купили себе одежду, какую
носили в то время в Бухаре, сняли воинские доспехи и
переоделись. Однажды, выйдя на улицу, Ху-Сан
услышал многоголосый крик - Берегись! Прячься!
Убьют! Не предвещал этот страшный крик ничего
хорошего, и Ху-Сан, не имевший при себе оружия,
поспешил домой. - Матушка, - спросил он у старушки, -
почему на улице люди с таким криком бегут и
прячутся?
Ха-Сан, бывший в это время дома, тоже попросил
объяснить странное происшествие.
Старуха тогда рассказала: - Не надо бы вам знать, да
так и быть, расскажу. У хана Бухары есть единственная
дочь, красавица Махинбану. Каждую неделю она на
разукрашенном драгоценностями верблюде, сопровож
-
даемая знатными девушками, под охраной воинов
проезжает по улицам города в баню. Если кто из
жителей Бухары осмелится только глянуть в это время
на Махинбану, тотчас же воины кричат: «Как смеешь ты
пялить на ханскую дочь свои бесстыжие глаза?»
Человека хватают и по приказу хана безжалостно
казнят.
Вот почему люди как огня боятся встретить ханскую
дочь Махинбану и, только заслышав о ней, бегут и
кричат: «Берегись! Прячься! Убьют!» По рассказам
старушки Ха-Сан, даже не видя Махинбану, влюбился в
нее. И с этого дня ни ел, ни пил, похудел и стал похож
на тяжело больного.
Такое состояние Ха-Сана ужасно опечалило Ху-Сана,
и он задумал, как бы увидеться с ханской дочерью. Он
услышал, что у Махинбану есть учитель Зулхиджи.
Купил тогда Ху-Сан на базаре аршин шелка, попросил
ӨЗБЕК ХАЛЫҚ ЕРТЕГІЛЕРІ
389
старушку сшить три мешочка и каждый из них
наполнил драгоценными камнями.
Однажды ночью он пробрался тайно к учителю
Зулхиджи в дом и, положив ему на окошко один такой
мешочек, незаметно удалился. Утром учитель очень
удивился, обнаружив у себя драгоценности. Им
овладело страстное желание узнать, откуда они
взялись и кто это мог положить мешсчек ему на окно.
Он решил ночь не спать, но все же сон сморил его.
Утром видит он: на окне лежит новый мешочек с
драгоценными камнями. Третью ночь Зулхиджи, чтобы
не заснуть, разрезал себе ножом мизинец и посыпал
солью ранку. Таким способом переборов сон, он стал
ждать. В полночь он видит - появляется за окном чья-то
рука и кладет на подоконник мешочек. Зулхиджи
мгновенно схватил руку и спросил: - Эй, кто ты и что ты
хочешь от меня? Ху-Сан вошел в комнату и рассказал
все о Ха-Сане. Тогда учитель Зулхиджи сказал: - Завтра
в полдень оба, надев свои чинские одежды и доспехи,
придите сюда ко мне, слегка приоткройте дверь и
загляните в комнату. Если девушка повернется к вам и
вежливо спросит: «Эй, кто вы и что здесь делаете?» -
смело входите и садитесь. Если же она скажет: «Кто
они, почему не вовремя приходят?» - лучше тогда
скорее удалитесь, иначе и вас и меня постигнет жалкая
гибель.
- Ху-Сан, довольный, что у него в руке нить к
развязке, пришел домой и все по порядку рассказал Ха-
Сану.
На следующий день Ха-Сан и Ху-Сан пришли к дому
Зулхиджп. Приоткрыли они дверь и заглянули.
Девушка повернулась к ним, вздрогнула, но вежливо
спросила: - Эй, кто вы и что здесь делаете? Ха-Сан и Ху-
390
Сан поклонились, как заводные китайские куклы,
вошли в комнату и сели. Тогда Зулхиджи рассказал
Махинбану, кто такие Xa-Caн и Ху-Сан и все, что с ними
случилось. Девушка глубоко вздохнула и проговорила. -
Увы! Отец выдает меня замуж за сына арабского
халифа и завтра отправляет к нему в Аравию. Что же я
могу обещать вам? Если Ху-Сан хочет сосватать меня за
Ха-Сана, то пусть выполнит одно условие. Завтра, когда
повезут меня из Бухары, караван пойдет мимо
кладбища, и я отпрошусь посетить гробницу матери.
Вы заранее спрячьтесь там. Как только я зайду в
гробницу, я отошлю прислужниц и отдам свое платье
Ху-Сану. Он переоденется в него и уедет с караваном.
Потом он найдет выход, как спасти себя, а когда
караван уйдет, мы с Ха-Саном поженимся. Совет этот
всем понравился.
Назавтра братья в условленное время пришли на
кладбище, спрятались в гробнице и стали ждать
Махинбану. Когда караван поровнялся с воротами
кладбища, Махинбану заплакала и сказала, что она
должна сходить к гробнице, попрощаться с ней. Глава
каравана не мог отказать Махинбану, и она вошла в
гробницу. Ху-Сан быстро надел ее платье, накинул на
голову чадру и, плача и рыдая, сел на верблюда.
Караван двинулся дальше. С большим почетом
встретили его в Аравии. Семь дней и семь ночей
праздновали свадьбу. Наконец привели жениха. Тогда
Ху-Сан - а все думали, что это невеста - объявил о своем
трауре по умершей недавно матери и попросил на
сорок дней и ночей оставить его одного. Жених дал
согласие и удалился, а чтобы невеста не скучала, послал
к ней свою сестру Зулайхо. Спустя несколько дней Ху-
Сан открылся Зулай-хо и попросил ее помощи. А
Зулайхо полюбила Ху-Сана и решила не только ему
ӨЗБЕК ХАЛЫҚ ЕРТЕГІЛЕРІ
391
помочь, но и уехать вместе с ним. Она сказала отцу, что
уезжает на неделю в гости и берет с собой невесту
брата. Отец приказал дать им прислужниц, стражу из
смелых воинов, лучших лошадей.
В пути они остановились на отдых в красивой
местности. Здесь, среди цветущих тюльпанов, разбили
шатер, поужинали и легли спать. Не спали только
влюбленные. Долго они ждали момента, когда заснут
стоявшие на страже воины, но не смогли дождаться.
Тогда Ху-Сан незаметно поднялся и убил часовых. Ху-
Сан и Зулайхо переоделись в мужское платье,
вооружились, сели на коней и, воскликнув: «Эй, Бухара,
где ты!» -тронулись в путь.
Ехали они через пустыни, через степи, через горы и
долины и живыми-здоровыми достигли, наконец,
города Бухары. Арабский халиф, обеспокоенный
долгим отсутствием дочери и невестки, выслал людей
на поиски. Люди принесли страшную весть о побеге
невесты и Зулайхо. Разгневанный халиф готов был в
ярости разрушить весь мир и пошел войной на Бухару.
Осадив город, халиф послал хану письмо: «Если через
сутки не покоришься, истреблю и молодых и старых, а
Бухару сожгу, сровняю с землей».
Хан Бухары, не зная причины гнева халифа,
удивился: - Сколько платил я дани этому ненасытному
халифу, дочь свою отдал за его сына, а он все недоволен
и еще хочет захватить мой трон. Чем висеть на
виселице и стать пищей для ворон, лучше погибнуть в
битве.
Собрал он своих воинов и вывел за стены города. Но
войско арабского халифа было опытно и беспощадно.
После ожесточенной битвы арабы ворвались в город и
подступили к стенам дворца. Услышав столь печальную
392
весть, Махинбану обратилась к безмолвно стоящим
перед нею Ха-Сану и Ху-Сану с упреком: - Благодаря
вашей храбрости мы все достигли своих желаний,
теперь же из-за вашей трусости страна наша лежит в
крови под пятой лютого врага.
Горькие слезы Махинбану задели Ха-Сана и Ху-Сана.
Они облачились в доспехи, взяли мечи, копья и вышли
на поле боя. С большим умением и безумной смелостью
принялись
Ха-Сан
и
Ху-Сан
разить
врагов.
Воодушевленные отвагой батыров, бухарцы перешли в
наступление и, наголову разбив арабов, выгнали их из
города. Халиф в ужасее бежал.
После сражения хан Бухары велел своему
военачальнику разыскать двух отважных батыров,
спасших город от гибели. Долго искали Ха-Сана и Ху-
Сана. Видевшие их на поле боя воины рассказывали,
что батыры исчезли так же неожиданно, как и
появились. Проверили все караван-сараи, гостиницы,
дома для чужестранцев, но тщетно. Батыры как сквозь
землю провалились. Тогда духовные лица подумали и
сказали: - Наверно, это были пророки Хизр и Ильяс. Но
хан возразил: - Если это были Хизр и Ильяс, то они
помогли бы не нам, а арабам. Это их пророки. Нет, эти
батыры безусловно чужестранцы.
И вновь приказал разыскать их. Боясь гнева хана,
начальник царской стражи собрал всех стражников и
приказал вновь обыскать весь город. Искали всюду, но
и на этот раз не нашли.
Один человек сказал начальнику стражи: -
Вспомнил, господин. На южной окраине города живут в
старой хижине старик со старухой. Они так бедны, что у
них обычно приезжие не останавливаются, но на
всякий случай надо посмотреть.
|